________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४० : गीतेत तपाचे स्थान
गीतेच्या ४,५,८,९,११ आणि १६ या अध्यायात तपाचा प्राय: यज्ञ, दान आणि वेद यांच्याबरोबर उल्लेख केलेला आहे. १७ व्या श्रद्धात्रयविभागयोग' नावाच्या अध्यायात तपाचा ६ स्वतंत्र श्लोकात विचार केलेला दिसतो.
'बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः' (गी.४.१०) या श्लोकात ज्ञान आणि तप यांचा स्वतंत्र उल्लेख नसून 'ज्ञानरूप तपाला' अथवा 'ज्ञानसहित तपाला' महत्त्व दिलेले आहे. गीतेत यज्ञसंकल्पना अग्रस्थानी असल्याने चौथ्या अध्यायातच यज्ञांच्या विविध प्रकारात तपोयज्ञा'चा निर्देश आहे. येथे गीतेला 'त्यागसहित तप' अपेक्षित आहे. 'अक्षरब्रह्मयोग' अध्यायाच्या अखेरच्या श्लोकात म्हटले आहे की,
वेदेषु यज्ञेषु तपः सु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् ।।
अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ।। (गी.८.२८) भावार्थ असा की वेद, यज्ञ, तप आणि दान याने पुण्यप्राप्ती होते. 'योगी' त्या पुण्यफलाचे बंधकत्व जाणून ते सर्व ओलांडतो. त्याहून परमस्थान जो मोक्ष-त्यासाठी प्रयत्नशील असतो.
९ व्या अध्यायात 'तप'सुद्धा परमेश्वराला अपर्ण करण्यास सांगितले आहे. भक्तिमार्गात जप आणि तप यांचे फार जवळचे नाते असते. 'विभूतियोग' अध्यायात त्या दृष्टीने 'यज्ञांमध्ये जपयज्ञ श्रेष्ठ', असेही विधान येते. 'विश्वरूपदर्शन' अध्यायात, “हे विश्वरूपदर्शन वेद, तप, दान किंवा यज्ञाने होत नाही तर अनन्य भक्तीने होते" असे विधान येते. 'यज्ञ, तप, दान ही धार्मिक कृत्ये 'ॐ तत् सत्'-अशा संकल्पाने करावीत, अश्रद्धेने केली तर कल्याष्कर होत नाहीत' असा विचार १७ व्या अध्यायात येतो. १८ व्या अध्यायात पुन्हा एकवार म्हटले आहे की, 'यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्' (गी.१८.५).
परमश्रद्धेने, केलेले फलाशारहित तप ‘सात्त्विक'; सत्कार-मान-पूजा प्राप्त व्हावी म्हणून दंभपूर्वक केलेले तप ‘राजस'; मूढतेने स्वत:ला किंवा दुसऱ्याला पीडा, क्लेश देण्यासाठी केलेले तप तामस' होय-अशी वर्गवारी १७व्या अध्यायात दिसते.
देव, ब्राह्मण, गुरू आणि ज्ञानी यांचे पूजन, शौच (स्नान इ.), ऋजुता, ब्रह्मचर्य आणि अहिंसा यांना शारीरिक तप' म्हटले आहे. प्रिय, सत्य आणि हितकर बोलणे, स्वाध्याय आणि अभ्यास-यांना वाङ्मय तप' म्हटले आहे. मनाची सदैव प्रसन्नता, सौम्यता, मौन, संयम आणि भावसंशुद्धी-यांना 'मानस तप' म्हटले आहे.
वाचकहो, आत्तापर्यंतच्या लेखात आपण पाहिलेच आहे की वेदांची अपौरुषेयता आणि त्यांचे सर्वोपरि प्रामाण्य जैन परंपरेस मान्य नाही. सर्वच प्रकारच्या यज्ञांना आणि विशेषतः हिंसक यज्ञांना जैन आचार्यांनी वेळोवेळी विरोध केलेला दिसतो. गीतेत वेळोवेळी ज्या वेद, यज्ञ, तप आणि दान' या चार गोष्टींचा एकत्रित विचार केला आहे, त्यापैकी दोन तर जैन शास्त्रास संमत नाहीत.
'दान' आणि 'तप' या दोन गोष्टींना मात्र जैन धर्मात आणि आचारात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. गीतेने ज्यांना राजस' तप म्हटले आहे, तशा प्रकारचे वर्तन टाळण्याचे आदेश ‘आचारांगसूत्रा'त दिसतात. त्याचा स्वतंत्र लेखात विचार करू. जैन ग्रंथात साधूंसाठी असे आदेश आहेत की त्यांनी अनेक प्रकारच्या शारीरिक-मानसिक अशा प्रतिकूल परिस्थिती (परिषह) समभावाने सहन कराव्यात. अशा पीडा समभावात सहन करण्याने होणारे 'तप'पूर्वकर्मांची निर्जरा (क्षय) करण्यास कारण ठरते-असा जैन दृष्टिकोन आहे.
गीतेतील शारीरिक-वाचिक-मानसिक तपांपैकी बहुतांशी सर्वच तपांचा समावेश जैन आचारशास्त्रातील अंतरंग व बाह्य तपांमध्ये होतो.
