________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३८ : गीता कर्मपरक आहे आणि जैन धर्म ?
‘श्रीमद्-भगवद्-गीता हा ग्रंथ कर्मप्रवणतेला प्राधान्य देणारा आहे' हे नव्याने सांगण्याची गरज नाही. आरंभ आणि उपसंहार पाहिला असता तिची कर्मपरकता अतिशय सुस्पष्ट आहे.
'कर्मण्येवाधिकारस्ते', 'न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्', 'नियतं कुरु कर्म त्वं', 'तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर', 'स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः'-अशी प्रेरक वचने गीतेत सर्वत्र विखुरलेली आहेत. म्हणूनच लो.टिळक गीतेला 'कर्मयोगशास्त्र' म्हणतात. 'यज्ञ, वेद आणि वर्णाश्रमधर्माची भलावण'-या गोष्टी गीतेच्या कित्येक अभ्यासकांना रुचत नाहीत. गीतेतल्या लंब्याचौड्या विषयांतरांवरही अनेकांना आक्षे आहे. ___ तरीही निरासक्तपणे काम करीत रहाण्याचा तिचा संदेश, ‘लोकसंग्रहार्थ' कर्मे करावीत-यातून गीतेला असलेले सामाजिक भान आणि क्लिष्ट तत्त्वज्ञान व कर्मकांडातून भक्तियोगा'च्या रूपाने सर्वसामान्यांसाठी काढलेली वाटयामुळे भगवद्-गीतेने जनमानसावर चांगलीच पकड बसवलेली आहे. संत ज्ञानेश्वरांसारख्या संन्याशालाही ती प्राकृता आणावीशी वाटली. स्वामी विवेकानंदांनी जगभरातील तरुणाईला तिच्या आधारे बोध दिला. ____ या परिप्रेक्ष्यात जैन धर्म कसा दिसतो ? अनेक अभ्यासकांनी ठरवूनच टाकले की ब्राह्मण (वैदिक, हिंदू) परंपरा प्रवृत्तिगामी आहे आणि श्रमणपरंपरा निवृत्तिगामी आहे. संयम, दीक्षा, विरक्ती, त्याग, तप यांची वर्णने जैन साहित्यत आणि उपदेशात ठायी ठायी दिसून येतात. 'हे त्यागा', हे सोडा', 'ह्याला आवर घाला', 'हे परिमित करा' अशा पदावलीतून आम समाजापर्यंत जैन धर्माची निवृत्तीच पोहोचली.
वस्तुस्थिती ही आहे की जैन विचारधारेत साधुधर्म खडतर आहे. मोजक्या, पूर्ण विरक्तांसाठी साधुधर्माचे प्रावधान आहे. गृहस्थ अगर श्रावकवर्ग खूप मोठा असणे अपेक्षित आहे. भ.महावीरांनी ‘उट्ठिए, णो पमायए'-उठा, प्रमाद (आळस) करू नका-असाच संदेश दिला आहे. श्रावकधर्माच्या पालनाच्या पायऱ्या अगर टप्पे लक्षात घेतले तर ती क्रमाक्रमाने निरासक्तीकडे केलेली वाटचाल आहे असेच दिसते. हळूहळू 'निष्काम' कसे व्हावे याचा तो वस्तुपाठ आहे. त्यागही यथाशक्ति', 'झेपेल तेवढाच' आहे.
___ जैन आचार्यांनी वेळोवेळी समकालीन प्राकृत भाषांमध्ये केलेली प्रचंड साहित्यनिर्मिती साधुवर्गाचीही कार्यप्रवणमा दाखवते. निरासक्तीसाठी साधु-साध्वींना अखंड विहारप्रवृत्ती सांगितली आहे. गृहस्थावस्थेतही 'केवली' झालेल्या 'कूर्मापुत्रा'सारखा कर्मयोगी जैन धर्मातही आहे.
जैन श्रावकांच्या कार्यप्रवणतेची प्रतीके आहेत त्यांच्या दानधर्मातून उभी राहिलेली मंदिरे, शिल्पे, गुंफा, स्तंभ मूर्ती, चित्रे आणि शिलालेख ! जैन धर्मीयांचे भारतीय कला आणि संस्कृतिसंवर्धनातील योगदान अभूतपूर्वच म्हणावे लागेल.
व्यापार, शेती, साहित्य आणि कलानिर्मिती यासाठी प्रचंड कार्यप्रवणता लागते ना ? ती त्यांनी जैन विचारधारेत राहूनच जोपासली ना ?
ऋषभदेवांचा वारसा जपणारा जिनानुयायी वर्ग प्रसंगी प्रवृत्तिपर आहे आणि प्रसंगी निवृत्तिपरही आहे.
प्रवृत्ति-निवृत्तीचा तोल सांभाळतच जैन परंपरा भ.महावीरांनंतर २६०० वर्षे आपले अस्तित्व समर्थपणे टिकवून आहे.
दोष कुणात नसतात ? कोणतीच परंपरा त्याला अपवाद नाही.
काळानरूपदापकूणात नसतात.
