________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३७ : कर्मबंधाचे हेतू (कारणे) (२)
कर्माचा बंध होण्याचे तिसरे कारण म्हणजे 'प्रमाद' प्रमाद - अप्रमाद, प्रमत्तता - अप्रमत्तता - या गोष्टींना जैन आचारशास्त्रात अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. दुर्लक्ष, असावधानी, बेफिकिरी, विस्मरण-अशा अनेक अर्थछटांचा 'प्रमादा'त समावेश होतो. 'गौतमा, तू क्षणभरही प्रमाद करू नकोस' हे भ. महावीरांचे शब्द याबाबत वारंवार उद्धृत करण्यात येतात. प्रमाद म्हणजे आत्मविस्मरण. चांगल्या कार्यांविषयी अनादर ! कर्तव्य-अकर्तव्य जाणण्यात केलेला बेसावधपणा.
सदैव सावध रहाण्याचा इशारा गीतेतही दिला आहे. 'तामस सुखा'चे वर्णन करताना म्हटले आहे की, ‘यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ।। ' ( गी. १८.३९)
गीतेत‘अप्रमाद' या शब्दासाठी 'अतन्द्रित' अर्थात् 'सावधान' या शब्दाचा उपयोग केला आहे. आशय असा की निद्रा, आळस, कामचुकारपणा इ. सर्व वरकरणी सुखकारक वाटले तरी अंतिमतः आत्म्याला कर्मबंध निर्माण करणारे ठरतात.
कर्मबंधाचा चौथा हेतू आहे 'कषाय'. जैन परिभाषेत क्रोध, मान (गर्व, अहंकार), माया (ढोंग, कपट) अणि लोभ या चौकडीला ‘कषाय' म्हणतात. हे चार राग (आसक्ती) आणि द्वेषाचीच रूपांतरे होत. याशिवाय मोह, कम, मत्सर, दंभ इ. सर्व दुर्गुणांचीही कषायांमध्ये गणना करता येईल. हे दुर्गुण आत्म्याचा शुद्ध, शांत स्वभाव गढूळकरून टाकतात. त्यामुळे यांच्या आहारी गेलेली व्यक्ती कर्मबंधाची भागीदार होते. ज्यांची ' षड्रिपु' म्हणून गणनाकेली जाते तेच हे कषाय होत. त्यांचे दुष्परिणाम सांगणारे अक्षरश: असंख्य श्लोक गीतेत येतात.
'काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः” (गी. ३.३६) या श्लोकात कामक्रोधांना महान अग्नी, सर्वभक्षक, पापी शत्रू म्हटले आहे. दंभ, दर्प, अभिमान, क्रोध, कठोरता आणि अज्ञान यांना 'आसुरी संपत्ती' म्हटले आहे (गी१६.४). कामभावना इंद्रिये-मन-बुद्धी या सर्वांना व्यापून टाकते. जीवात्म्याला मोहित करते. “कामी पुरुष कामनांच्या द्वारा बांधला जातो” असा कर्मबंधविचार पाचव्या अध्यायात येतो.
कर्मबंधाचा पाचवा हेतू आहे 'योग'. म्हणजे मन-वचन-कायेची हालचाल. जैन शास्त्राने या योगांचे शुभअशुभ असे दोन प्रकार सांगून दोन्हीही अंतिमत: बंधकारक आहेत असे म्हटले आहे. गीतेचा अभिप्रायही सामान्यत असा दिसतो की रागद्वेषयुक्त होऊन केलेली शारीरिक, वाचिक, मानसिक कर्मे बंधक होतात.
कर्मबंधाचे ‘साम्परायिक' आणि 'ईर्यापथिक' असेही दोन प्रकार जैन शास्त्रात येतात. कर्मबंधाच्या हेतूंचे सामान्य वर्णन गीतेत असले तरी तत्त्वार्थसूत्राच्या सहाव्या आणि आठव्या अध्यायात येणारी कर्मविषयक सूक्ष्म, समग्र आणि पद्धतशीर चिकित्सा हे जैन शास्त्राचे वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल.
************
