________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३६ : कर्मबंधाचे हेतू (कारणे) (१)
'कर्मांचा बंध कशाकशाने होतो ?' या प्रश्नाचे उत्तर देताना जैन शास्त्राने त्याची पाच गटात वर्गवारी केली असे. तसे पाहिले तर असंख्य कारणे सांगता येतील. परंतु शिष्यांना बोध देण्यासाठी कर्मबंधाचे पाच हेतू तत्त्वार्थस्त्रात नमूद केले आहेत. त्यांची पारिभाषिक नावे आहेत-मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय आणि योग.
कर्मबंधाच्या हेतूंची नावे गीतेत जशीच्या तशी येणे शक्य नाही. परंतु प्रत्येकाचा भावार्थ लक्षात घेतला तर गीतेत पाचही बंधहेतूंची चर्चा विविध ठिकाणी आढळते.
या पाचही संकल्पना नीट समजावून घ्यायच्या असतील तर पाच स्वतंत्र लेख लिहावे लागतील. विशेषतः 'मिथ्यात्व' आणि 'सम्यक्त्व' या विषयावर जैन आचार्यांनी स्वतंत्र ग्रंथ लिहिले आहेत. व्यवहारनयाने आणि निश्चयनयोन दोहोंच्या विविध प्रकारच्या व्याख्या केलेल्या दिसतात. सामान्यत: असे म्हणता येईल की ज्या गोष्टी वस्तुत: श्रद्धेय नाहीत-त्या गोष्टींना, व्यावहारिक लाभाकडे नजर ठेवून श्रद्धेय मानणे, त्यांचे पूजन-उपासना करणे हे मिथ्यात्वहोय.
विविध प्रकारच्या लहानमोठ्या देवतांची उपासना-पूजा करणे हे गीतेलाही मान्य नाही, असे दिसते. चौथ्या अध्यायात म्हटले आहे की,
कांक्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ।। (गी.४.१२) भावार्थ असा की तात्कालिक ऐहिक लाभांसाठी लोक देवदेवता पूजतात. त्यांच्या कामनांची पूर्तीही होते. पंतु त्याने आत्मकल्याण अगर परमात्मप्राप्ती मात्र होणे शक्य नाही.
१७ व्या अध्यायात असेही म्हटले आहे की सात्त्विक लोक देवांची, राजस लोक यक्षराक्षसांची आणि तामस लोक भूतप्रेतांची उपासना करतात. देवपूजनाने सुद्धा पुण्य आणि स्वर्गफलच प्राप्त होते. 'यो यच्छ्रद्धः स एव सः' (गी.१७.३) या कथनानुसार गीतेला आध्यात्मिक प्रगतीसाठी ‘सम्यक् श्रद्धा'च अपेक्षित आहे असे दिसते. म्हणजेच पर्यायाने अनाठायी श्रद्धा अर्थात् 'मिथ्यात्व' कर्मबंधाकडे नेणारे आहे-असा गीतेचा अभिप्राय दिसतो. श्रद्धाहीनपणे केलेल्या गोष्टींना गीतेने तामस' म्हटले आहे. बाह्यत: इंद्रियनिग्रह करून जी व्यक्ती मनाने कामभोगांचे चिंत, स्मरण करते, अशा व्यक्तीच्या आचरणाला गीतेने 'मिथ्याचार' असे संबोधले आहे.
कर्मबंधाचा दुसरा हेतू आहे ‘अविरति'! म्हणजे दोषांपासून विरत न होणे. अर्थात् 'आपल्या अंगच्या दोषांपास आपल्याला दूर जायचे आहे', 'दोष काढून टाकायचे आहेत', याची जाणीव न ठेवणे. गीतेच्या सोळाव्या अध्ययात आसुरी प्रवृत्तीच्या लोकांचे वर्णन येते. त्या वर्णनाचा एकंदर अभिप्राय असा आहे की क्रूर, दांभिक, अहंकारी लोक हिंसा, असत्य, चौर्य इत्यादी अव्रतां'च्या आहारी जातात. परिणामी अधिकाधिक दृढ कर्मबंध करून घोर नरकात जाऊन वारंवार संसारभ्रमण करतात. सोळाव्या अध्यायाच्या १० व्या श्लोकातील 'अशुचिव्रत' हा शब्द 'अविरति' या बंधहेतूशी अतिशय मिळताजुळता आहे.
कर्मबंधाच्या 'मिथ्यात्व' आणि 'अविरति' या दोन हेतूंचा विचार आजच्या लेखात केला. 'प्रमाद', 'कषाय' आणि 'योग' या तीन हेतंचा विचार उद्याच्या लेखात करू.
**********
