________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३५ : कर्मबंधाचे प्रकार
गीतेने कर्मबंधाचा विचार वारंवार केला असला आणि 'कर्मबंधापासून संपूर्ण मुक्ती म्हणजे मोक्ष' - असे सांगितले असले तरी 'कर्मबंध' या विषयावरचे जैन शास्त्रकारांचे चिंतन आणि प्रतिपादन कितीतरी सूक्ष्म आणि उदाहरणदृष्टांतांनी अत्यंत जिवंत आणि प्रत्ययकारी असे दिसून येते.
जैन तत्त्वज्ञान नऊ तत्त्वांमध्ये बसविलेले आहे. जीव (consciousness, energy) आणि अजीव (matter) हे अनादि काळापासून एकमेकांच्या संपर्कात आहे. केवळ 'अजीव' तत्त्व पुद्गलरूपाने (परमाणु किंवा स्कंधरूपाने) स्वतंत्रपणे दिसू शकेल पण 'जीव' तत्त्व, या लोकात, 'अजीव' तत्त्वाच्या संपर्काशिवाय राहू शकत नाही. जीवअजीव संपर्क म्हणजे कर्मे आलीच. ती कायिक- वाचिक-मानसिक तीनही प्रकारची आहेत. ही कर्मे जीवामध्ये सतत स्रवत, प्रवेश करीत रहातात. हेच 'आस्रव' तत्त्व होय. आस्रवित झालेली कर्मे जीवात्म्याला बांधतात. हे 'बंध' तत्त्व होय. आस्रव-बंध प्रक्रिया अनंत काळापासून चालू असल्याने आपल्या कर्मबंधांचा ठाव सामान्य माणसाला घेता येत नाही.
कर्मांपासून मुक्ती हवी असेल तर प्रथम आत येत रहाणारी कर्मे थांबवली पाहिजेत. त्यांना रोखणे म्हणजे 'संवर' तत्त्व होय. संवराची साधने अनेक आहेत. व्रतधारणा आणि संयमपालन ही त्यात मुख्य आहेत. बाहेरून येणार कर्मास्रव रोखणे जितके आवश्यक आहे तितकाच आधीच्या कर्मांचा क्षय करणे आवश्यक आहे. हेच 'निर्जरा' तत्त्व होय. 'पाप' आणि 'पुण्य' ही स्वतंत्र तत्त्वे नाहीत", असे काही चिंतकांचे मत आहे. 'आस्रव' आणि 'बंध' या तत्त्वांमध्ये त्यांचा अंतर्भात करता येतो. सर्व कर्मांचा पूर्ण क्षय होऊन जीवाची शुद्ध चैतन्यावस्था म्हणजे 'मोक्ष' तत्त्व होय.
तत्त्वार्थसूत्राच्या आठव्या अध्यायात कर्मबंध, त्याचे पाच हेतू, कर्मबंधाचे स्वरूप, त्याचे प्रकार, कर्मांच्या आठ मूळ प्रकृती आणि उत्तरप्रकृती यांची चर्चा खूपच विस्ताराने येते. प्रत्येक जीव हा कषाययुक्त (क्रोध, अहंकार,क्रपट, लोभ इ.नी युक्त) असल्याने तो सूक्ष्म कर्मपुद्गलांचे ग्रहण करतो. आत्म्याचा व कर्मपुद्गलांचा हा संबंध म्हणेर्जबंध' होय. जसा दिवा हा वातीच्या मार्फत तेलाचे ग्रहण करून आपल्या उष्णतेने त्याला ज्योतीच्या रूपात प्रकट करतोतसा जीव कषायरूप विकारवासनांनी, योग्य त्या पुद्गलांचे ग्रहण करून ते कर्मरूपात परिणत करतो.
ज्ञानाला, दर्शनाला आवृत करणे, सुख-दुःख देणे इत्यादी प्रत्येक कर्माचे जे स्वभाव आहेत त्या स्वभावाची निर्मिती म्हणजे ‘प्रकृतिबंध' होय. ज्या प्रकारचे कर्म जीवांनी बांधले, ते किती काळ जीवाबरोबर रहाणार तक्कालमर्यादा हा ‘स्थितिबंध' होय. कर्मे बांधताना ती किती तीव्रतेने अगर मंदतेने बांधली आहेत हा 'अनुभावबंध' होय. यातीव्रमंदतेलाच 'अनुभाग', 'रस' अगर 'विपाक' अशी नावे आहेत. अर्थात् कर्मांची विविध फळे देण्याची शक्ती हा ‘अनुभाव' होय. ग्रहण केलेली कर्मराशी आपापल्या स्वभावानुसार परिणमित होऊन आत्मप्रदेशांशी बांधली जाणे म्हणजे 'प्रदेशबंध' होय.
पारिभाषिक शब्दांमुळे काहीसे क्लिष्ट वाटणारे हे बंधाचे चार प्रकार उदाहरणाद्वारे समजावून घेऊ.
गाय इत्यादी प्राण्यांनी गवतचारा खाल्ल्यानंतर तो दुधात परिणत होतो तेव्हा स्वभावत:च त्यात माधुर्य निर्माण होते, हा प्रकृतिबंध होय. दुधाचा हा स्वभाव किती काळापर्यंत कायम रहाणार याची कालमर्यादाही त्यात तयार हेते, हा स्थितिबंध होय. त्या दुधाच्या मधुरतेत जी तीव्रता - मंदता असते, तो अनुभागबंध होय. या दुधाचे जे पौद्गलिक ( परमाणूंपासून होणारे) परिणाम आहेत तो प्रदेशबंध होय.
