________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३४ : कर्मांचा बंध
वाचकहो, कालच्या लेखात आपण 'कर्मांचा लेप आणि आवरण' या संकल्पनांची चर्चा केली. परंतु कर्मसिद्धांतातील सर्वात महत्त्वाची संकल्पना आहे 'कर्मांचा बंध' कर्मसिद्धांत मानणाऱ्या सर्वच भारतीय विचारधा 'कर्मांनी बद्ध होणे' आणि 'कर्मांपासून मुक्त होणे' ही पदावली स्वीकारलेली दिसते. आजच्या लेखात गीतेच्या सर्व अध्यायात विखुरलेले ‘कर्मबंधा'चे स्वरूप एकत्रितपणे पाहू.
गीतेनुसार, सर्व प्रकारच्या कायिक, वाचिक आणि मानसिक हालचाली म्हणजे 'कर्म'. जैन शास्त्रानुसारही ‘कायवाङ्मन:कर्म योग:’ (तत्त्वार्थ ६.१) अर्थात् जैन परिभाषेत त्रिविध कर्मांना 'काययोग’, ‘मनोयोग' व ‘वच्चायोग' असे म्हणतात. गीतेत ‘योग' शब्द अनेक अर्थांनी वापरला आहे. पण हा विषय वेगळा असल्याने वेगळ्या लेखात पाहू. कायिक इ. तीन कर्मांनी जीवात्म्यास 'बंध' होत असतो. कर्मांशिवाय तर क्षणभरही रहाणे शक्य नाही (गी. ३.५). गीतेचा सर्वात अधिक भर आहे तो कर्मांच्या बंधकत्वावर. 'कर्मभिः न स बध्यते', 'आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय', 'मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः' असे कर्मबंधाचे उल्लेख थेट अठराव्या अध्यायापर्यंत येतात. 'प्रकृति'चे सत्त्व, रज आणि तम हे गुण जीवात्म्याला शरीराशी कसे बांधून ठेवतात याचे वर्णन १४ व्या अध्यायात येते. सत्त्वगुण सुखाच्या आणि ज्ञानाच्या आसक्तीने बांधतो. रजोगुण तृष्णेच्या आसक्तीने बांधतो. तमोगुण प्रमाद, आळस व निद्रेन बांधतो. या बंधामुळे क्रमाने शुभ व अशुभ फळे मिळत असली तरी आत्मकल्याणाच्या दृष्टीने सर्व 'बंध'च आहेत. जैन शास्त्रातही सुवर्णाच्या व लोखंडाच्या बेडीचा दृष्टांत नेहमीच देण्यात येतो.
कर्मांनी बंध होतो म्हणून कर्मे करणे थांबविणेही शक्य नाही कारण कर्मांशिवाय 'शरीरयात्रा' चालणार कशी ? (गी.३.२४) हा मोठाच पेचप्रसंग आहे. कर्मे करणे भाग आहे. त्यांचा बंध होणेही अटळच आहे. गीतेने कर्मधनातून सुटकेचे मार्गही सुचविले आहेत. अनासक्ती, निष्कामता, फलाशा सोडणे, कर्मे परमेश्वरार्पण करणे, स्थितप्रज्ञता, समत्व-अशा विविध शब्दावलीतून हे मार्ग सूचित होतात. गीतेच्या चौथ्या अध्यायात ‘गहना कर्मणो गतिः' असे विधान येते. तेथेच कर्म, विकर्म (निषिद्ध कर्म) आणि अकर्म (अनासक्त कर्म) यांचेही उल्लेख येतात.
यज्ञ, यज्ञीय कर्मे आणि त्यांचे बंधकत्व - अबंधकत्व यासंबंधीचे गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायात व्यक्त केलेले विचार मात्र जैन विचारचौकटीत बसू शकत नाहीत. गीता म्हणते - यज्ञ हा कर्मसमुद्भव आहे. कर्म हे ब्रह्मसमुद्भव (ब्रह्मदेव अथवा वेदांपासून उद्भवलेले) आहे. ब्रह्म हे अक्षरसमुद्भव (परमात्म्यापासून उत्पन्न) आहे. यास्तव 'यज्ञीय कर्मे सोडून इतर सर्व कर्मे बंधक होतात. '
यज्ञीय कर्मांचा केलेला हा अपवाद जैन शास्त्राला मुळीच मान्य नाही. गीतेच्या अनेक व्याख्याकारांनी ‘यज्ञ’ शब्दाचा अर्थ बदलण्याचा येथे प्रयत्न केला आहे. परंतु गीतेत यज्ञाची (प्रत्यक्ष कर्मकांडात्मक द्रव्यप्रधान यज्ञाची) भलावण अनेक अध्यायात केली आहे. यज्ञात कोणकोणत्या प्रकारे जीवहिंसा होते, हे आधीच्या लेखात चर्चिले असल्याने येथे पुनरुक्ती करीत नाही. तात्पर्य काय ? जैन दृष्टीने यज्ञीय कर्मेही बंधकच आहेत.
तत्त्वार्थसूत्राच्या आठव्या अध्यायाचे नावच आहे 'बंध' - अर्थातच कर्मांचा बंध. किंबहुना, जैनशास्त्रात नवतत्त्वांचे संपूर्ण प्रारूपच बंध आणि बंधमुक्ती यावर आधारित आहे. त्याचा विचार उद्याच्या लेखात करू.
