________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३२ : कर्मण्येवाधिकारस्ते
निष्काम कर्मयोगाची महती सांगणारा गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायातला हा ४७ वा श्लोक, अध्यायक्रमानुसार कर्मविचार पाहू लागलो तर पहिलाच श्लोक आहे. दुसऱ्या अध्यायाचा एकंदर रोख, ‘तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः' (अर्जुना, ऊठ आणि युद्ध कर) असाच आहे. आत्म्याचे स्वरूप सांगून झाल्यावर ३१ व्या श्लोकापासून कृष्णाचा व्यावहारिक उपदेश सुरू होतो. प्रस्तुत श्लोकात कृष्ण म्हणतो, “कर्म करण्यापुरताच तुझा अधिकारआहे, फळावर तुझा अधिकार नाही. फलाशा मनात ठेवून कर्म करू नकोस. (पापाच्या भीतीने) कर्म टाळण्याकडे तुझा कल नसावा."
लो. टिळक या श्लोकाला 'निष्काम कर्मयोगाची चतु:सूत्री' म्हणतात. वरकरणी पाहता, यात तर्कसंगतीच्या दृष्टीने आणि जैन दृष्टीनेही अनेक विसंगती जाणवतात. त्या प्रथम प्रश्नरूपाने उपस्थित करू. 'अधिकार' शब्दाचा नक्की अर्थ काय ? अधिकारात निवडीचे स्वातंत्र्य' असते. प्रत्येक कामाबाबत आपल्याला तसे असते का ? कर्माचा जो कर्ता असतो तोच भोक्ताही असतो. म्हणजे 'अधिकार' असो वा नसो प्रत्येक कर्माचे फळ अनिवार्यपणे भोायचेच आहे. ध्येयप्राप्ती, उद्दिष्ट यांना ‘फलाशा' मानले तर, ती ठेवल्याशिवाय काम करणे शक्य आहे का ? विनाप्रयोजन काम तर ‘मंद' व्यक्तीही करणार नाही. ___ “(हिंसारूप) पापापासून सुटका व्हावी म्हणून अनेक प्रकारची ‘सावध कर्मे' टाळावीत' असा उपदेश तर अनेक जैन ग्रंथांत येतो. मग या चतु:सूत्रीचा अर्थ लावायचा कसा ? ___पहिली गोष्ट अशी की ही चार कर्मविषयक विधाने अर्जुनाचे क्षत्रियत्व आणि गृहस्थत्व लक्षात घेऊन केलेला प्रासंगिक उपदेश आहे. त्याचे कर्मसिद्धांतात रूपांतर करता येत नाही. पापाच्या भीतीने अर्जुनाने केलेला पलामवाद कृष्णाला मान्य नाही म्हणून हा सल्ला आहे.
__ चातुर्वर्ण्यव्यवस्था आणि विशेषत: जातिव्यवस्था जैन आणि बौद्ध दोघांनीही वेळोवेळी नाकारली. जैनांनी धार्मिक आचाराच्या दृष्टीने 'गृहस्थधर्म' आणि 'साधुधर्म' सांगितला. या दोन्ही आचारातही नियमावली घालून दिले. आता जैन दृष्टीने तीच त्यांची कर्तव्यकर्मे' ठरतात. 'बारा व्रते' किंवा 'अकरा प्रतिमा' श्रावक-श्राविकांनी अदरपूर्वक ग्रहण करावी आणि निष्ठापूर्वक पाळावी अशी अपेक्षा आहे. पाच महाव्रते आणि गुप्ति-समिती इत्यादींचे पालन साधु-साध्वींकडून अपेक्षित आहे. 'निदान' (म्हणजे विशिष्ट उद्दिष्टाने) तप करू नये-असा आदेश आहे. संथारा धारण करताना 'जीविताशंसा' व 'मरणाशंसा' दोन्ही ठेवू नये-असे सांगितले. हाच तो फलाशेचा त्याग' आहे.'मा ते सङ्गो अस्तु अकर्मणि'-याची जैन दृष्टीने अशीही उपपत्ती लावता येईल की, 'स्वयंपाक इ. करण्याने अग्निकाकिक, जलकायिक, वनस्पतिकायिकांची हिंसा होते. म्हणून मी स्वयंपाकच करणार नाही' असा पलायनवाद तर जैन श्राविकेकडूनही अपेक्षित नाही. जैन गृहस्थाने उपजीविकेसाठी व्यवसाय करताना 'निषिद्ध व्यवसाय' टाळावेत परंतु 'पाप लागेल' म्हणून कोणताच व्यवसाय करू नये-असे जैन शास्त्रही सांगत नाही. श्रावकाने सोयीपुरते साधूसारखे वागणे आणि साधूने वेळोवेळी सबबी सांगून श्रावकांसारखे वागणे जैनशास्त्राच्या कडक आचारप्रणालीत बसत नाही.
सारांश काय, वर्णव्यवस्था व जातिव्यवस्था नाकारली तरी 'निष्काम कर्मयोग' जैन परिप्रेक्ष्यातही बऱ्याच अंशी लागू पडतो.
