________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३० : गीता आणि जैन परंपरेतील ‘अद्भुतता'
गीतेत श्रीकृष्णाच्या व्यक्तिमत्वाच्या चार पैलूंचे दर्शन गीतेच्या अकराव्या अध्यायात होते. हेच या अध्यायाचे वैशिष्ट्य आहे. अकराव्या अध्यायापर्यंत कृष्ण हा अर्जुनाचा बंधू, सखा, सारथी आणि मार्गदर्शक आहे. या अध्याया प्रथमच कृष्ण हजारो मस्तके, बाहु, मुखे असलेला विराट पुरुष बनतो. रौद्रस्वरूपी 'काळ' बनून समोर येतोवस्मयचकित आणि भीतिग्रस्त अर्जुनाने वारंवार वंदन आणि विनंती केल्यावर सौम्य चतुर्भुज विष्णुरूपात दिसतो. काही वेळातच दोन हात असलेल्या वासुदेव कृष्णाच्या रूपात अवस्थित होतो. 'या अध्यायातील अद्भुतता आणि रोमांचकता जैन चरित आणि पुराणग्रंथात येते का ?'-असा प्रश्न विचारल्यावर त्याचे उत्तर होकारार्थी द्यावे लागते.
खुद्द भ.महावीरांच्या चरित्रात अद्भुततेचे अनेक अंश आढळतात. त्रिशला राणीची चौदा स्वप्ने ; हरिणैगमेषी देवांच्या द्वारे देवानंदा ब्राह्मणीच्या उदरातून गर्भस्थ बालकाचे अपहरण आणि त्रिशलेच्या उदरात स्थापना ; अंगुष्ठया मेरुपर्वताचे चालन ; त्यांचे चौतीस अतिशय ; गोशालकाने तेजोलेश्या सोडल्यावर यक्षद्वारा संरक्षण ; गौतमादिगणच्या मनातील प्रश्न जाणून त्यांचे केलेले समाधान-असे अनेक अद्भुत प्रसंग हेच सिद्ध करतात की भ.महावीरांचा जनमानसावरील प्रभाव दृढ करण्यासाठी त्यांच्या चरित्रकारांनी हे अद्भुत अंश आणले असावेत. कृष्णचरितातील अद्भुत अंशांशी त्यांचे दिसून येणारे साधर्म्य'-हीदेखील एक लक्षणीय बाब मानावी लागेल.
केवलींनी 'लोकपूरण समुद्घाता'च्या द्वारा आपले आत्मप्रदेश त्रैलोक्यात पसरविणे ; आ. कुंदकुंदांचे चारणऋद्धिद्वारा महाविदेहक्षेत्रात गमन ; जैन मुनींचे आकाशगमन, अंजनसिद्धी आदि सिद्धींचे प्रयोग ; आ.प्रभवांनी केलेला अवस्वापिनी विद्येचा प्रयोग ; स्थूलिभद्रांनी सिंहाचे रूप धारण करणे-इत्यादि अनेक अद्भुत कृत्यांची भरमार जैन चरित-पुराणांमध्ये दिसते. जर जैन या साऱ्या अद्भुत रोमांचक घटनांवर विश्वास ठेवत असतील तर विश्वरूपदर्शनातील अद्भुततेवर संदेह व्यक्त करणे ठीक नव्हे !
सारांश दोन्ही परंपरेत अद्भुतांचे अंश आहेत. आपल्याला एकाची अद्भुतता ग्राह्य' आणि दुसऱ्याची त्याज्य' असे मानता येणार नाही. मानले तर तो आपला सांप्रदायिक अभिनिवेश ठरेल. जर या अद्भुतांची योजना महावीरच्यसात 'धर्मप्रभावनार्थ' असे मानले तर कृष्णचरितातही ती ‘धर्मसंस्थापनार्थ' मानावी लागेल. जैन साहित्याच्या चिकित्सक विचारवंतांनी भ.महावीरांच्या व्यक्तिमत्वाचा शोध घेऊन असे विचार प्रकट केले आहेत की, त्यातील सारी अद्भुता दूर हटविली तरीही त्यांच्या कार्यकर्तृत्वाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे.
हीच गोष्ट कृष्णाच्या बाबतीतही तितकीच खरी आहे. फरक इतकाच की दोघांची कार्यक्षेत्रे वेगवेगळी होती. भ.महावीर आध्यात्मिक दृष्टीने महान आत्मा होते तर भ.श्रीकृष्ण समकालीनांमध्ये निपुण राजनीतिज्ञ होते.
**********
