Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 02

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 36

जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २९ : विश्वरूपदर्शनाची जैन मीमांसा
अर्जुनाच्या विनंतीनंतर कृष्ण म्हणतो,
पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ।। (गी११.५) अर्थात् 'हे पार्था, नाना वर्णांची आणि आकृतींची माझी शेकडो हजारो रूपे तू बघ', असे म्हणून कृष्ण स्वत:च्या देहामध्ये अर्जुनाला विराट विश्वरूपाचे दर्शन घडवितो. जैन शास्त्रानुसार विश्वनिर्मिती, परिपालन तथा संहार करणारा तसेच विश्वाचे विराट स्वरूप स्वत:त समेटू शकणारा असा कोणीही ईश्वर, परमेश्वर अथवा ईश्वरी अवतार नाही. सर्वज्ञ अथवा केवली त्यांच्या देहात असे विराट दर्शन कधीही घडवत नाहीत. विश्वातील समग्र वस्तूंचे सर्व पर्यायांसहित ज्ञान त्यांना होते. परंतु त्यात सत्यता असते, अद्भुतता नसते. विश्वदर्शनाची नुसती इच्छा प्रकट केल्याने ते होणार नाही. त्यासाठी स्वत:चे प्रयत्न व सामर्थ्य यांची आवश्यकता आहे. कृष्णाच्या कथनानुसार त्यची ही शक्ती ‘यौगिक शक्ती अथवा ऐश्वर्य' आहे. जैन मतानुसार तीर्थंकर-केवली यांच्यातही अशा अनंत शक्ती असतात. परंतु कोणाच्या विनंतीवरून अथवा स्वत:हूनही आपल्या यौगिक शक्तींचे प्रगटीकरण जैन शास्त्रास संमत नाही.
कृष्ण जाणत आहे की अर्जुनाच्या चर्मचडूंमध्ये विश्वरूप पाहण्याचे सामर्थ्य नाही. म्हणून तो म्हणतो, 'दिव्यं ददामि ते चक्षुः ।' जैन शास्त्रानुसार हे दिव्यचक्षु ज्ञानचक्षु'च असू शकतात. कारण ज्ञानचक्षूमध्येच सर्व काही पाहण्याचे सामर्थ्य असते. परंतु हे ज्ञानचक्षु स्वत: केलेल्या ज्ञानाराधनेनेच प्राप्त होतात, ती देण्या-घेण्याची' वस्तू नाही. जैन शास्त्रानुसार कृष्ण आणि अर्जुन दोन स्वतंत्र जीव आहेत. एक जीव कधीही दुसऱ्याच्या आध्यात्मिक शक्तीत हस्तक्षेप करू शकत नाही. विराट स्वरूपाचे दर्शन घडवून कृष्णाने अर्जुनाला युद्धाची प्रेरणा दिली आहे. कृष्ण म्हणतो,
“तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व, जित्वा शत्रून् भुक्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहता: पूर्वमेव, निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ।।” (गी.११.३३) जैन शास्त्रानुसार कोणताही व्यावहारिक हेतू साध्य करण्यासाठी, आध्यात्मिक दृष्टीने अपरिपक्व असलेल्या जीवाला आंशिक विश्वरूपदर्शन घडविणे हे तीर्थंकर, केवली यांच्यासारख्या वीतरागी व्यक्तींबाबत केवळ असंभवनीय आहे.
अकराव्या अध्यायाच्या ३२ ते ३४ या श्लोकांमध्ये विराट पुरुषाच्या रौद्र रूपाचे व असहनीय तेजाचे वर्णन अर्जुन करतो. मृत्युमुखात प्रवाहित होणाऱ्या योद्ध्यांना बघून अर्जुन भयभीत होतो, थरथर कापतो, व्यथित होते. जैन दृष्टीने आपण असे म्हणू शकतो की सर्वज्ञ केवलींना ज्ञानोपयोगाने विश्वाचे यथार्थ ज्ञान जेव्हा होते तेव्हा ते त्या वस्तुनिष्ठ सत्याचा सहज स्वीकार करतात. त्यांच्यामध्ये भीती आणि खिन्नता निर्माण होण्याचा प्रश्नच नाही.
'निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्' हा कृष्णाने अर्जुनाला दिलेला आदेश आहे. जैन दर्शनालाही हे संमत आहे की जीवाला सुखदु:ख इत्यादि प्राप्त होण्यासाठी विविध निमित्ते त्याच्या संपर्कात येत असतात. परंतु कोणाच्या मृत्यूला जाणूनबुजून निमित्त बनण्याची प्रेरणा देणे, हे जैन दर्शनाच्या दृष्टीने अत्यंत चुकीचे आहे.
**********