________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३१ : 'कर्म' कशाला म्हणतात ?
भारतीय परंपरेत 'कर्म' शब्द अनेक अर्थांनी वापरलेला दिसतो. कोणतीही हालचाल' म्हणजे कर्म, 'कृत्य' अगर 'कार्य' या अर्थानेही 'कर्म' शब्द वापरतात. ते कार्य चांगले असल्यास ‘सत्कर्म' आणि वाईट असल्यास 'दुष्कर्म' संबोधले जाते. 'नशीब' किंवा 'नियति' यांचा निर्देशही 'कर्म' शब्दाने केला जातो. सामान्य व्यक्तीकर्माचा उल्लेख 'प्रारब्ध' असाही करते. 'कर्मभोग', 'कर्मधर्मसंयोग' असे वाक्प्रयोग किंवा 'दैव देते कर्म नेते' असे वमप्रचार एकंदरीतच भारतीयांच्या हाडीमाशी खिळले आहेत. रोग, अपमृत्यू इत्यादि विविध प्रकारच्या दुःखांची उपपत्ती लावण्यासाठी 'कर्म', 'ललाटलेख' अशा शब्दांचा आधार विशेषच घेतला जातो. मानवी प्रयत्नांनी जे चुकवता येत नाही अशा गोष्टींचा समावेश 'कर्मा'त करण्याकडे प्रवृत्ती दिसते. म्हणूनच चार्वाकांसारखे 'नास्तिक' वगळता भूतातल्या विविध विचारधारांनी आपापल्या तत्त्वज्ञानात 'कर्मसिद्धांत', 'पूर्वजन्म-पुनर्जन्म' आणि 'कार्य-कारण-संबंध' यांची चर्चा एकत्रितपणे केलेली आढळते.
व्याकरणशास्त्राच्या दृष्टीने “कर्त्याला जे अत्यंत इष्ट असते, ते 'कर्म' होय”. “मी भोजन करतो"-या वाक्यात 'मी' हा 'कर्ता' आणि भोजन' हे कर्म होय. उत्तराध्ययनसूत्रात ‘कत्तारमेवा अणुजाइ कम्म' असे वचन आहे. 'कर्म हे कर्त्याच्या पाठोपाठ जाते'-हे वाक्य व्याकरणाच्या दृष्टीने जितके बरोबर आहे तितकेच तत्त्वज्ञानाच्यदृष्टीनेही बरोबर आहे. यज्ञाला प्राधान्य देणारे 'मीमांसा' नावाचे दर्शन 'यज्ञीय क्रियाकांडाला' 'कर्म' म्हणतात. 'उदरभरणनोहे जाणिजे यज्ञकर्म' असे म्हणताना आपल्यालाही हाच अर्थ अपेक्षित असतो. 'बाह्य उपचार, अवडंबर' या सर्वांना 'कर्मकांड' म्हणण्याकडेही आपला कल असतो. 'वैशेषिक' दर्शन त्यांच्या विशिष्ट परिभाषेत 'कर्म' शब्दाचा अर्थ नोंदवते. सांख्य दर्शनात 'कर्म' शब्द 'संसार' (जन्म-मृत्यु-संसरण) या अर्थानेही आलेला दिसतो. महाभारतात आत्म्याला बांधणाऱ्या शक्तीला 'कर्म' म्हटले आहे. शांतिपर्वात असे वचन आहे की, 'प्राणी कर्माने बांधला जाताव विद्येने मुक्त होतो.' (शांति.२४०.७)
'अंगुत्तर-निकाय' या बौद्ध ग्रंथात सम्राट मिलिंदाच्या प्रश्नाला उत्तर देताना भिक्षू नागसेन म्हणतात, 'हे राजन्, कर्मांच्या विविधतेमुळे माणसांमध्ये विविधता येते. सर्व प्राणी त्यांच्या त्यांच्या कर्मांचे उत्तराधिकारी आहेत. अपले कर्म हाच बंधू, आश्रयस्थान आहे.' अशोकाच्या शिलालेखातील ९ व्या सूचनेत कर्मांच्या प्रभावानेच व्यक्ती सौख्यभो घेते'-असा आशय व्यक्त केला गेला आहे. पातंजलयोगसूत्रातील दुसऱ्या साधनपादात 'कर्माशय-त्यांचे विपाकपाप-पुण्य' यांची चर्चा येते.
गीतेच्या अठराही अध्यायात वेगवेगळ्या संदर्भात कर्मविषयक उल्लेख येतात. कर्म, अकर्म, विकर्म, नैष्कर्म्य, सात्त्विक-राजस-तामस कर्म - अशा प्रकारचे उल्लेख संपूर्ण गीतेत विखुरलेल्या स्वरूपात दिसतात. कर्मसिद्धांताची एकत्रित सुघट मांडणी गीतेत नाही. प्रासंगिक व संवादस्वरूप गीतेत ती तशी असणे अपेक्षितही नाही.
जैन परंपरेत 'कर्मसिद्धांत' हा संपूर्ण आचारशास्त्राचा पाया असल्याने केवळ या विषयाला वाहिलेले अक्षरश: शेकडो लहानमोठे ग्रंथ उपलब्ध आहेत. जैन वाङ्मयात 'कर्मसाहित्य' ही एक स्वतंत्र शाखाच आहे. त्याखेरीज तत्त्वप्रधान, कथाप्रधान ग्रंथांत, इतकेच काय पुराण आणि चरितग्रंथांतसुद्धा वेळोवेळी कर्मसिद्धांत उपदेशरूपानांसलेला दिसतो.
वाचकहो, यापुढील काही लेखांमध्ये गीतेतील कर्मविषयक विचारांचा जैन दृष्टीने अर्थ लावण्याचा प्रयत्न केला आहे.
**********
