________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३९ : यदा यदा हि धर्मस्य
पौराणिक हिंदू धर्मात दृढमूल झालेली अवतारवादाची संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी गीतेच्या चौथ्या अध्यायातील ७ वा आणि ८ वा श्लोक नेहमीच उद्धृत केला जातो. दूरदर्शनवरील 'महाभारत' महामालिकेने शीर्षकगीत म्हणून निवडल्याने ते श्लोक लहानथोर सर्वांनाच मुखोद्गत झाले. कृष्ण स्वत:च अर्जुनाला सांगत आहे-“हे भारता ! ऊहा जेव्हा धर्माला ग्लानी येते आणि अधर्म बळावतो, तेव्हा तेव्हा मी आपल्या योगमायेने स्वत:ला प्रकट करतो. सज्वांच्या परित्राणासाठी, दुष्टांच्या निर्दालनासाठी आणि धर्माची पुनर्स्थापना करण्यासाठी मी युगायुगात जन्म घेत असतो'
जैन दृष्टीने याची मीमांसा करताना प्रथम हे लक्षात घेतले पाहिजे की अवतारांची तुलना तीर्थंकरांशी करता येत नाही. दोघांची जीवनोद्दिष्टे भिन्न भिन्न आहेत. तीर्थंकर धर्मतीर्थाच्या स्थापनेचे कार्य करीत असले तरी स्वत:च्या अत्युच्च आध्यात्मिक विकासाच्या शिखरावर अतुलनीय पुरुषार्थाने आरूढ झाल्यानंतर, उर्वरित आयुष्य ते धर्मोपदेश्मे सार्थकी लावतात. दुष्टांचे निर्दालन प्रत्यक्ष युद्ध आदींच्या द्वारे ते कधीच करीत नाहीत. 'एकच जीव (आत्मा) युगायुगात पुन:पुन्हा जन्म घेतो', ही संकल्पना तीर्थंकरांच्या संदर्भात योग्य ठरत नाही. कारण तीर्थंकर मोक्षामी जीव आहेत. त्यांचे पुनरागमन संभवत नाही..
शिवाय “धर्माची ग्लानी आणि अधर्माचा बुजबुजाट' अशा मोक्याच्या प्रसंगी हेतुपूर्वक जन्म घेणे हे तीर्थंकरांच्याही हातात नाही. त्यांनी तर जन्मोजन्मी कर्मक्षय करून तीर्थंकर-नाम-गोत्राचा बंध केला. त्या वेळच्या सामाजिक परिस्थितीशी त्यांचा जन्म जोडलेला नाही. शिवाय प्रत्येक युगात (जैन दृष्टीने कालचक्राच्या प्रत्येक आऱ्यात) तीर्थंकर होत नाहीत. वर्तमान अवसर्पिणी काळाच्या तिसऱ्या आऱ्याच्या अखेरीस ऋषभदेव आणि चौथ्या आऱ्यात इतर २३ तीर्थंकर झाले. यापुढे वर्तमान अवसर्पिणीत तीर्थंकर होणार नाहीत. अवतार-वादाप्रमाणे कलियुगात कल्की अवतार जन्मणार आहे. त्यानंतर प्रलयकाळ येईल.
अवतारांमध्ये जलचर-उभयचर-स्थलचर असे मत्स्य-कूर्म-वराह या तिर्यंचांचीही गणना होते. अनेकांना त्यातून उत्क्रांतिवादाची चाहूल लागली आहे. जैन धारणेनुसार तिर्यंच कधीही त्या जन्मात तीर्थंकर असत नाहीत. अखेरचा मुद्दा म्हणजे कृष्णाने निर्दिष्ट केलेला “योगमायेने प्रकट होण्याचा' उल्लेख जैन शास्त्रास संमत नाही.
या सर्व चर्चेत अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा असा की मुळात अवतार आणि तीर्थंकर यांची तुलना करायचीच कशासाठी ? हिंदूंनी ज्या कृष्णाला 'अवतार' मानले आहे तो जैन परंपरेनुसार वासुदेव' आहे. वासुदेव ९ उहोत आणि आता या अवसर्पिणीत त्यानंतर कोणी वासुदेवही होणार नाही. वासुदेव हे सज्जनपरित्राण, दुष्टनिर्दालन, धर्मसंस्थनाही कामे करू शकतात. प्रत्येक उत्सर्पिणी-अवसर्पिणीत वासुदेव होतच रहाणार आहेत. जैन शास्त्रानुसार प्रत्येक केली वेगवेगळे जीव वासुदेव' होणार आहेत.
जैन विचारसरणी हेच दर्शविते की जगतास तीर्थंकरांची गरज आहे आणि वासुदेवांचीही !
