________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ३३ : कर्मांचा लेप आणि आवरण
आजच्या लेखापासून आपण कर्मसिद्धांताच्या मांडणीतील मुख्य विषयाला प्रारंभ करणार आहोत. कर्मांच्या बाबतीत तीन पदावली जैन आणि हिंदू दोन्ही परंपरेत वारंवार वापरण्यात येतात. त्या म्हणजे, 'कर्मांचा लेप', 'कर्मांचे आवरण' आणि 'कर्मांचा बंध'.
जीवाला अर्थात् जीवात्म्याला त्याने केलेल्या प्रत्येक कर्माचा जणू काही लेप बसत असतो. गीतेच्या चौथ्या अध्यायात कृष्ण स्वत:चाच दाखला देऊन सांगतो, 'न मां कर्माणि लिम्पन्ति, न मे कर्मफले स्पृहा' (गी.४.१४). पाचव्या अध्यायातील कमलपत्राच्या दृष्टांतात म्हटले आहे की, ‘परमात्म्याच्या ठिकाणी कर्मे ठेवून, जो निरासक्त राहतो तो पाण्यातील कमलपत्राप्रमाणे, संसारात राहूनही पापाने लिप्त होत नाही'.
जैन शास्त्राने कर्मांच्या लेपाचा विचार अधिक सूक्ष्मतेने केला आहे. त्यांचे म्हणणे असे की कर्म म्हटले की 'लेप' हा आलाच. निरासक्त राहिले तर तो लेप हलका' असेल. दुर्भावना (कषाय) ठेवून कर्म केले तर तो ‘मका' असेल. जैन दृष्टीने कृष्ण हा वासुदेव' आहे. त्याची निरासक्ती, श्रेष्ठता, प्रभाव जैनांनाही मान्य आहे. म्हणूनतर तो 'शलाकापुरुष' आहे. कृष्णाचे आयुष्य अनेक घटनांनी गजबजलेले आहे. तो सतत कार्यरत आहे. त्याचीही कर्मचा लेप, आवरण अगर बंध यातून सुटका नाही. म्हणून तर तो कृष्णाच्या जन्मातून 'मोक्षगामी' झाला नाही. त्या सर्व कर्मलेपातून मुक्त झाल्यावर भावी काळात तो तीर्थंकर' होणार आहे. 'कर्म केले की लेप अगर बंध आलाच'-यजैन चौकटीतून विचार केला तर हे पटवून घ्यायला काही हरकत नाही. कृष्णश्रद्धेला धक्का बसणार असेल तर त्यांनी हा विचार सोडून द्यावा.
कर्मांच्या लेपाचा दृष्टांत जैन परंपरेत अत्यंत रुळलेला आहे. एका भोपळ्यावर आठ लेप एकावर एक चढलेले आहेत. भोपळ्यात वस्तुत: पाण्यावर तरंगण्याची शक्ती आहे. तरीही तो आठ लेपांमुळे ‘जड' बनतो व जलाशयाच्या तळापर्यंत जातो. पाण्याचा परिणाम होऊन जसजसा एक-एक लेप दूर होईल तसतसा तो वरती येऊ लागेल. लेप पूर्ण दूर झाल्यावर जलाशयाच्या पृष्ठभागावर तरंगू लागेल. तसाच जीवात्मा आहे.
जैन शास्त्रानुसार 'ज्ञानावरणीय', 'दर्शनावरणीय', 'वेदनीय', 'मोहनीय', 'आयुष्क', 'नाम', 'गोत्र' आणि 'अंतराय' अशी आठ प्रकारची कर्मे आहेत. अनादि काळापासून संसारात भ्रमण करणाऱ्या जीवाला याचे लेप बसलेले आहेत. मानवी जीवनात संयम आणि तपाने लेप ‘जीर्ण' करता येतात. असे 'ढिले' किंवा 'जीर्ण' लेप जीवापासून दू होणे म्हणजे कर्मनिर्जरा' होय. लेप पूर्ण दूर झाले की वर वर्णन केलेल्या भोपळ्याप्रमाणे जीव 'ऊर्ध्वगामी' होतो. मोक्षगामी होतो. उत्तराध्ययनात 'जयघोष मुनि' म्हणतात-‘उवलेवो होइ भोगेसु, अभोगी नोवलिप्पई' (उत्त.२५.४).
'कर्माचे आवरण' ही पदावली देखील गीता आणि जैन ग्रंथात समान दिसते. गीतेच्या चौथ्या अध्यायात म्हटले आहे की, ‘धुराने जसा अग्नी, धुळीने जसा आरसा आणि वारेने जसा गर्भ, तसे काम-क्रोध इत्यादींनी ज्ञान झाकले जाते' (गी.३.३८-३९). कर्मांच्या आवरणशक्ती'चा असाच उल्लेख अठराव्या अध्यायातही येतो.
जैन कर्मशास्त्रानुसार आठ कर्मांपैकी प्रथम दोन कर्मांची नावेच मुळी 'ज्ञानावरणीय' आणि 'दर्शनावरणीय' अशी आहेत.
‘कर्मलेप' अगर ‘कर्मावरण' हे केवळ भावात्मक आहे की द्रव्यात्मक आहे ?-याचा खुलासा गीतेत दिसत नाही. जैन कर्मशास्त्राप्रमाणे मात्र कर्मांचेही अतिसूक्ष्म परमाणु असतात. ते जीवाला 'लिप्त' व 'आवृत' करतात. त्यांचेच सूक्ष्म ‘कार्मण शरीर' बनते. ते शरीर मृत्यूनंतर प्रत्येक जीवाबरोबर पुढील जन्मात जात असते.
**********
