________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २७ : जैन ग्रंथातील यज्ञविचार (२)
वाचकहो, कालच्या लेखात आपण अर्धमागधी ग्रंथांतील यज्ञविचारांचा आढावा घेतला. आज आपण 'जैन महाराष्ट्री' भाषेतल्या तीन प्रातिनिधिक ग्रंथांत आणि जैन पुराणात नोंदवलेल्या यज्ञविचारांचे सार पाहू.
जैन रामायण ‘पउमचरिय' ( पद्मचरित - रामचरित) मध्ये नारदाच्या तोंडून संपूर्ण यज्ञाचाच प्रतीकात्मक अर्थ वदविला आहे. ‘अज' शब्दाचा अर्थ 'बोकड' असा करावा की, “अ-ज- अंकुरित होण्याची शक्ती नाहिशी झालेले 'जव' असा करावा ?” अशी चर्चा नारद - पर्वत - वसु-संवादात केली आहे. पुढे स्पष्टपणे म्हटले आहे की पशुवधा पाठिंबा देणाऱ्यांना नरकप्राप्ती होते ( पउम. १२.२५,२६).
'विशेषावश्यकभाष्य' ग्रंथात 'अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम:' या सुप्रसिद्ध वाक्याचा अर्थ लावताना वेगळीच पद्धत अवलंबिली आहे. “मृत्यूची देवता यम, धनाची देवता कुबेर अशा प्रकारच्या देवता काल्पनिक आहेत. त्यांचे अस्तित्वच नसल्याने त्यांची स्वर्गीय निवासस्थाने, स्वर्गकामना, देवता-अ - आवाहन आणि देवताप्रीत्यर्थ यज्ञ हे सर्व निरर्थक होय" असे म्हटले आहे (गा. १८८३).
‘धर्मोपदेशमालाविवरण' हा ग्रंथ उपदेशपर प्राकृत ग्रंथांचे प्रतिनिधित्व करतो. यातील यज्ञविषयीची टीका अतिशय स्पष्ट आहे. ब्राह्मणपुत्र 'दत्त' आणि सुप्रसिद्ध जैन आचार्य 'कालकाचार्य' यांचा संवाद या कथेत रंगविला आहे. दत्त हा कालकाचार्यांना यज्ञाचे फळ विचारतो. ते तीन वेळा तुटक-तुटक उत्तरे देतात. ती अशी- १) पंचेंद्रिय प्राण्यांच्या वधाने जीव नरकात जातात. २) पापकर्मांचे फळ नरकच आहे. ३) धर्माचे लक्षण अहिंसा आहे.
दत्त चिडून नेमके फळ विचारतो. अखेर मुनी स्पष्टपणे सांगतात, “हिंसक यज्ञाचे फळ नरकच आहे.” कालकाचार्य क्रांतिकारी विचारांचे असल्याने त्यांनी यज्ञांना प्रखर, स्पष्ट विरोध धाडसाने केलेला दिसतो
(धर्मो.पृ.३०-३१).
आ.पुष्पदंतकृत ‘महापुराण' अपभ्रंश भाषेतील जैन पुराणांचा प्रातिनिधिक ग्रंथ आहे. त्यात पशुबळी, सुरापान इ.नी युक्त यज्ञाला तीव्र विरोध दिसतो. धूप, दीप, फुले, तांदूळ यांनी केलेल्या धार्मिक पूजांना त्यांनी 'या, यज्ञ, क्रतु, पूजा, सपर्या, इज्या, अध्वर, मख' असे संबोधले. म्हणजेच आ. पुष्पदंतांनी द्रव्यात्मक यज्ञ जैन पूजाविधींच्या रूपा परिवर्तित केलेला दिसतो.
सुमारे ११-१२ व्या शतकापासून जैन समाजात पूजा, व्रते, मंदिरे, ग्रंथपूजन, क्रियाकांड, उत्सव इ. गोष्टींचा प्रवेश झालेला दिसतो. ऐहिक अभ्युदयासाठी हळूहळू स्तोत्रे, मंत्र, होम-हवन इ. वाढत गेले. जिनरक्षकदेवतांच्या पूजनाची परंपराही सुरू झाली. १४ व्या शतकाच्या आरंभी 'विधिमार्गप्रपा' सारखे ग्रंथही लिहिले जाऊ लागले.
सारांश, आगमकाळात यज्ञाला स्पष्ट विरोध न करता, तो हिंसा-अहिंसेच्या विवेचनाच्या रूपात दिसतो. चौथ्या शतकापासून नवव्या शतकापर्यंत सर्व प्रकारच्या यज्ञांना विरोध स्पष्ट नोंदवलेला दिसतो. दहाव्या-अकराव्या शतकात व नंतर जैन समाजात पूजा व क्रियाकांड दृढमूल होऊ लागलेले दिसतात.
तात्त्विक सिद्धांत आणि आचार-व्यवहार यातील स्थित्यंतरे ही कोणत्याही परंपरेत चालू रहातात हेच खरे !
