________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २५ : गीतेतील यज्ञ : जैन समीक्षेसह (३)
यज्ञांचे विविध प्रकार सांगून 'ज्ञानयज्ञा'चे सर्वश्रेष्ठत्व सांगणे, हा गीतेच्या यज्ञविचारातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरतो. पहिल्या लेखात नमूद केल्याप्रमाणे पाचव्या अध्यायापासून अठराव्या अध्यायापर्यंत प्राय: सर्व अध्यायात यज्ञविषयक विचार दिसतात. त्या विचारांचे निष्पक्ष विश्लेषण करू लागलो, तर एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवते. यज्ञीय उल्लेखांचा कल प्रथम द्रव्ययज्ञाकडून ज्ञानयज्ञाकडे झुकू लागला आणि गीतेच्या त्यापुढील अध्यायात त्यामध्ये भक्तीचे रंग भरू लागले. केवळ यज्ञाच्या बाबतीतच नव्हे तर अनेक महत्त्वाच्या मुद्यांबाबत गीतेत असे वैचारिक स्तर दिसतात. त्यावरून गीता ही ‘एककालिक' आणि 'एककर्तृक' नाही याला पुष्टीच मिळते. ____पाचव्या अध्यायाच्या शेवटच्या श्लोकात अचानक कृष्ण म्हणू लागतो, 'मी सर्व यज्ञांचा व तपांचा भोक्ता, सर्व लोकांचा धनी आणि अवघ्या भूतांचा सखा आहे. माझे सर्वलोकमहेश्वरात्मक स्वरूप ओळखले की व्यक्तीला शति प्राप्त होते.' आठव्या अध्यायात, 'आधिभूत, आधिदैव आणि आधियज्ञ सर्व काही मीच आहे' असे श्रीकृष्णाने परमेश्वराच्या वतीने म्हटले आहे. तसेच 'अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च' असेही तो म्हणतो. भक्तिमार्ग म्हटला की नामस्मरण व जप अनिवार्यपणे येतोच. विभूतियोग अध्यायात 'यज्ञानां जपज्ञोऽस्मि' असा उल्लेख दिसतो. 'माझे अद्भुत विश्वरूपदर्शन वेद, तप, दान अगर यज्ञाने होणे शक्य नाही' असा उल्लेख अकराव्या अध्यायात येतो. विश्वरूपदर्शनाची समीक्षा आपल्याला वेगळ्या लेखात करावयाची आहे.
सोळाव्या अध्यायाच्या पहिल्या तीन श्लोकांमध्ये दैवी संपत्तीचे अनेक गुण सांगितले आहेत. अहिंसा, सत्य, अक्रोध, त्याग, शांती, अपैशुन्य, दया, क्षमा, दान, दम, स्वाध्याय, तप इत्यादि अनेक उत्तमोत्तम गुणांची ती यादी आहे. त्यात यज्ञाचा केलेला समावेश तार्किक दृष्ट्याही सुसंगत वाटत नाही. वैदिक परंपरेचे वैशिष्ट्य असलेला यज्ञ' हा त्या यादीत घालणे, गीताकाराला अनिवार्य वाटले असावे.
सतराव्या अध्यायात यज्ञाचे सात्विक, राजस व तामस असे प्रकार केले आहेत. थोडे चिंतन केल्यावर असे लक्षात येते की, हे वस्तुत: यज्ञाचे प्रकार नसून व्यक्तींच्या मानसिकतेचेच वेगवेगळे प्रकार आहेत. त्याकाळच्या समाजात यज्ञ व होम तर चालू होते परंतु त्यांचे हेतू आणि प्रकार वेगवेगळे होते. कोणीकोणी दंभाने, अहंकाराने, सामाजिक प्रतिष्ठा मिळविण्याच्या हेतूने, श्रद्धाहीन व मंत्रहीनपणेही 'यज्ञ' करीत असत. वैदिकेतर संप्रदायांनी यज्ञांक्डे अनादरणीय दृष्टीने पाहण्याचे कारण सतराव्या अध्यायात गीतेने स्वत:च नोंदविलेले दिसते.
“वेद, यज्ञ, तप आणि दान याने जे पुण्यफल प्राप्त होते ते सर्व ओलांडून (पार करून) ध्यानयोगी सर्वश्रेष्ठ पद प्राप्त करतो", हे गीतेच्या आठव्या अध्यायातील विधान मात्र जैन दृष्टीने सर्वांशाने यथार्थ ठरते.
**********
