________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २३ : गीतेतील यज्ञ : जैन समीक्षेसह (१)
अगदी मोजके अध्याय वगळता गीतेच्या प्रत्येक अध्यायात यज्ञविषयक विधाने आणि यज्ञसंस्थेचा पुरस्कार दिसून येतो. या लेखात आणि यापुढील दोन लेखात जैन समीक्षेसह गीतेतील यज्ञविषयक विचार प्रस्तुत केले आहेत. गीतेला याची कल्पना आहे की यज्ञाचे निर्देश वेदांतूनच मिळतात. यज्ञकर्म हे 'काम्यकर्म' असून ते स्वर्गफल प्राप्त करून देतात. यज्ञाची क्रियाकांडप्रधानता आणि भोग-ऐश्वर्य देण्याची शक्ती दुसऱ्या अध्यायात नमूद केली आहे. ‘भोगात आसक्तचित्त झालेल्यांची बुद्धी समभावात स्थिर होत नाही'-हे गीतेतीलच वाक्य यावरील उत्तम भाष्य आहे. कारण जैन दर्शनाचीही अशीच धारणा आहे.
गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायात १० ते १६ या श्लोकांमध्ये 'यज्ञचक्रप्रवर्तन' ही संकल्पना मांडली आहे. प्रजापतीने यज्ञासह प्रजेची निर्मिती करून म्हटले की, 'यज्ञाद्वारे तुम्ही इच्छापूर्ती करून घ्या. यज्ञाद्वारे तुम्ही व देव परस्परस्त्री उन्नती करून घ्या. अन्नापासून प्राणिमात्र जन्मतात, पर्जन्यापासून अन्न उत्पन्न होते, यज्ञामुळे पर्जन्य पडतो, यज्ञ हा कर्मसमुध्व आहे, कर्म ब्रह्मापासून (वेदांपासून) जाणून घ्या. वेद परमात्म्यापासून उत्पन्न झाले. अशा प्रकारे ते सर्वगत ब्रह्म यज्ञत प्रतिष्ठित आहे. हे यज्ञचक्र अथवा सृष्टिचक्र सतत चालू ठेवण्यात मानवी जीवनाचे सार्थक आहे. यज्ञाप्रीत्यर्थ केल्ली कर्मे मनुष्याला 'बंधक' ठरत नाहीत. '
जैन शास्त्रानुसार 'जगन्निर्मिती' प्रजापतीद्वारा झाली नसून 'जगत्' हे अनादि काळापासून अनंत जीवांच्या कर्मानुसार चालू आहे. प्रत्येक जीवाची इच्छापूर्ती ही शुभ कर्मांच्या पुण्यफलाच्या उदयावर अवलंबून असते. तो 'उदय' 'असला तरच इच्छापूर्ती होते अन्यथा नाही. त्याबाबत यज्ञीय कर्मे सहाय्य करू शकत नाहीत. 'देवान्भावयतानेन' इत्यादी श्लोकाची समीक्षा 'देव- मनुष्य संबंध' या लेखात यापूर्वीच केली आहे. पर्जन्य-अन्न व प्राणिमात्रांची शरीरे ह तार्किक क्रम सामान्यत: जैन शास्त्रास मान्य आहे. पर्जन्याचे कारण 'यज्ञ' 'नसून तो तर सृष्टीत चाललेल्या वायुकयिक आणि जलकायिकाचा खेळ आहे.
यज्ञीय कर्मांचे विधान वेदांमध्ये आहे हे खरे परंतु वेद परमात्म्यापासून झाले आहेत, हे मान्य करता येत नाही कारण परमात्मा नावाच्या स्वतंत्र, स्वयंभू व जगन्निर्मात्याची स्वतंत्र कल्पना जैन शास्त्रात नाही. कोणताही जीव (आत्मा) आध्यात्मिक प्रगतीने 'परमात्मा' संबोधला जाऊ शकतो. असा परमात्मा जगन्निर्मितीच्या प्रक्रियेत कोणताह सहभाग घेत नाही. ‘यज्ञाच्या द्वारे सृष्टिचक्राचे प्रवर्तन होते', हा गीतेतील यज्ञविचाराचा गाभा आहे. जैन शास्त्रासार सृष्टिचक्र चालू राहण्याचा मुख्य गाभा जीवांची शुभाशुभ कर्मे आहेत, यज्ञ नव्हे. जैन मतानुसार प्रत्येक कर्म हे बंधकारक आहे. यज्ञीय कर्मेसुद्धा त्याला अपवाद ठरू शकत नाहीत.
अशा प्रकारे सृष्टिचक्राकडे पाहण्याचा जैनांच्या आणि वैदिकांच्या दृष्टीत मूलगामी भेद आहेत.
