________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २१ : युद्धाचे रूपक (१)
भगवद्गीता हा ग्रंथ भारतीयांच्या गळ्यातला ताईत आहे. भारतातल्याच नव्हे तर जगभरातल्या विचारवंतांना या ग्रंथाने मोहिनी घातली आहे. महाभारतातल्या त्याच्या स्थानावरून असे दिसते की कौरव-पांडव युद्धासाठी कुरुक्षेत्रावर एकत्र जमल्यावर अचानक विषण्ण झालेल्या अर्जुनाला युद्धप्रवृत्त करण्यासाठी श्रीकृष्णाने अर्जुनाला केलेला हा उपदेश आहे. काही अभ्यासकांच्या मते गीतेला लाभलेली ही रणांगणाची पार्श्वभूमी हेच एक रूपक हे. 'कर्तव्य काय आणि अकर्तव्य काय ?' असा समरप्रसंग सामान्य माणसाच्या आयुष्यातही अनेकदा येतो. अशा प्रसंगी गीता ही दीपस्तंभासारखी मार्गदर्शक ठरते.
आपण या लेखमालेच्या आरंभी पाहिले आहे की जैन महाभारतात गीता नाही. 'महाभारतीय युद्ध' बहुधा ऐतिहासिक (?) घटना असावी. अशा हिंसाप्रधान पार्श्वभूमीवर तत्त्वज्ञानाची व विशेषत: अध्यात्माची मांडणी करावी, हे जैन ग्रंथकारांना रुचले नसावे. परंतु युद्धाचे रूपकात्मक वर्णन मात्र जैन ग्रंथकारांनी अनेक ठिकाणी, अनेक प्रकारे केलेले दिसते. भगवती आराधना, अष्टपाहुड आणि उत्तराध्ययनातील रूपकात्मक युद्धवर्णन पाहू.
दिगंबरीय आचार्य त्यांच्या शौरसेनी' भाषेत निबद्ध असलेल्या ग्रंथात युद्धाचे रूपक कसे सजवितात ते आजच्या लेखात पाहू. श्वेतांबरीय अर्धमागधी ग्रंथातील युद्धाच्या रूपकाची मांडणी उद्याच्या लेखात पाहू.
भावपाहुडातच कुंदकुंद आचार्य ‘भंजसु इंदियसेणं' अशा शब्दात इंद्रियरूपी सैन्याचे ‘भंजन' (बीमोड) करण्म सांगतात. 'इंद्रियांना त्यांच्या त्यांच्या विषयांपासून दूर ठेवणे'- हा त्यांचे भंजन करण्याचा मार्ग आहे.
ज्ञान-दर्शन-चारित्र-तप यांची आराधना साध करीत असतो. संयम व समभाव यांचा तो अभ्यास करतो. त्याच्या आध्यात्मिक विजयाचे वर्णन करताना भगवती आराधना म्हणते - “लक्ष्यवेध, शस्त्रप्रहार इत्यादींमध्ये दक्ष असा योद्धा राजपुत्र जसा शत्रूला जिंकून त्याचा ध्वज हिरावून घेतो, तसा वर वर्णन केलेला साधू संथारारूपी रणभूमवर आराधनेची पताका ग्रहण करतो” (भ.आ.२२,२३). पुढे असेही म्हटले आहे की अभेद्य कवचाने सुरक्षित योद्धा झा विजयी होतो तसाच संवररूपी कवचाने क्षपक परिषहरूपी शāना जिंकतो (भ.आ. १६७६,१६७७).
कुंदकुंदांच्या मते स्वर्गप्राप्ती करणे म्हणजे एका योद्ध्याला जिंकणे. मोक्षप्राप्ती म्हणजे करोडो योद्ध्यांना जिंकणे (मोक्षपाहुड २२). स्वर्ग-मोक्षाची अशी तुलना अभिनवच म्हणाची लागेल. जैन परंपरेतले मोक्षाचे श्रेष्ठत्व आणि स्वर्गाचे कनिष्ठत्वही यातून उत्तम प्रकारे अधोरेखित होते. बोधपाहुडात म्हटले आहे,
‘मइधणुहं जस्स थिरं सुदगुण बाणा सुअस्थि रयणत्तं ।
परमत्थबद्धलक्खो णवि चक्कादि मोक्खमग्गस्स ।। (बोधपाहड २३) अर्थात् “मतिज्ञानरूपी धनुष्य, श्रुतज्ञानरूपी प्रत्यंचा, रत्नत्रयरूपी बाण आणि निजशुद्धात्मरूप लक्ष्य असलेला मुनी मोक्षापासून कसा वंचित राहील ?"
