________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २२ : युद्धाचे रूपक (२)
उत्तराध्ययनात नमी राजर्षी आणि ब्राह्मणरूपातील इंद्र यांच्यामधील संवाद अंकित केला आहे. नमी राजर्षी मिथिला नगरीचे राजे आहेत. ते विरक्त वृत्तीचे असल्यामुळे त्यांना राज्याची सर्व कर्तव्ये पार पाडल्यानंतर, दीक्षा धारण करावयाची आहे. त्यांच्या दीक्षेच्या निर्णयाने मिथिला नगरीतील लोक आक्रंदन करीत आहेत. त्यांना त्यांच्या राजकर्तव्यांची जाणीव करून देण्यासाठी इंद्र हा ब्राह्मण रूपात आला आहे. इंद्र हा नमींच्या क्षत्रियत्वाला आव्हान दे आहे. नमी राजर्षी इंद्राला आध्यात्मिक भाषेत उत्तर देत आहेत. युद्धाचे समग्र रूपक या अध्ययनात विस्ताराने सांसिले आहे.
"श्रद्धा हे माझे नगर आहे. तप-संयम या अर्गला आहेत. क्षमारूपी प्राकार त्रिगुप्तींनी सुरक्षित केला आहे. पुरुषार्थ हे धनुष्य, ईर्यासमिती ही प्रत्यंचा, दृढनिश्चय ही मूठ आहे. कर्मरूपी कवच भेदून विजेता मुनी हे अंतयुद्ध जिंकतो. हजारो योद्ध्यांना जिंकण्यापेक्षा एकट्या आत्म्याला जिंकणे श्रेष्ठ आहे. 'अप्पाणमेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ ?' हे आध्यात्मिक युद्ध महत्त्वाचे. बाह्य युद्धे कितीही जिंकून काय उपयोग ?” (उत्तराध्ययन ९)
क्षुधा, तृष्णा, दंश-मशक, ज्ञानाचा अहंकार इत्यादी २२ कोष्टींना जैन शास्त्रात ‘परिषह' (सहन करण्याच्या गोष्टी) असे म्हटले आहे. अध्यात्ममार्गी मुनीचे हे शत्रू आहेत. ते शत्रू त्रास देऊ लागले तर मुनीने काय करावे ?' याबद्दल उत्तराध्ययनात म्हटले आहे की -
"ते तत्थ पत्ते न वहिज्ज भिक्खू ।
संगामसीसे इव नागराया ।।” (उत्त.२१.१७) अर्थात् - युद्धात शत्रूचे बाण व प्रहार जसा आघाडीवर असलेला हत्ती निर्भयतेने सहन करतो त्याप्रमाणे भिक्षूने परिषह सहन करावेत. व्यथित होऊ नये.
जैन शास्त्राचा एकंदर अभिप्राय असा दिसतो की 'संयम' करणे हे 'बुझदिल' व्यक्तीचे काम नव्हे. संयमासाठी लागणारा ‘पराक्रम' मुनीकडून अपेक्षित आहे. मानवी जन्मातील चार गोष्टींना परम अंग म्हटले आहे. चतुरंगीय या अध्ययनात म्हटले आहे की,
“चत्तारि परमंगाणि दुल्लहाणीह जन्तुणो ।
माणुसत्तं सुई सद्धा संजमंमि य वीरियं ।।” (उत्त.३.१) अर्थात् - या संसारात प्राणिमात्रांसाठी चार गोष्टी दुर्लभ आहेत. मनुष्यत्व, सद्धर्माचे श्रवण, श्रद्धा आणि संयमामध्ये पराक्रम.
केशीकुमार श्रमणांना याच अर्थाने 'घोर पराक्रमी' म्हटले आहे.
जैन परंपरेत क्षत्रियत्वाला प्राधान्य दिसते. चोवीसही तीर्थंकर क्षत्रिय आहेत. सर्व सुखोपभोग हात जोडून पुढे उभ असून आणि क्षत्रियोचित लढाऊ बाणा असूनही त्यांनी पराक्रम दाखविला तो अध्यात्माच्या प्रांतात ! युद्धाची रूपकाक वर्णने प्राचीन जैन ग्रंथात मिळण्याचे कदाचित् हेच कारण असेल !!
**********
