________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २४ : गीतेतील यज्ञ : जैन समीक्षेसह (२)
गीतेच्या चौथ्या अध्यायातील २३ ते ३३ या श्लोकांमध्ये पुन्हा एकदा यज्ञविचार विस्ताराने केलेला दिसतो. यज्ञांचे विविध प्रकार सांगून त्यातील सर्वात श्रेष्ठ यज्ञ कोणता, याचीही चिकित्सा गीतेने केली आहे. तिसऱ्या अध्यायापेक्षा या अध्यायातील यज्ञसंकल्पनेची मांडणी पूर्णपणे वेगळी आहे. येथे केवळ कर्मकांडात्मक यज्ञाची चिकित्सा नसून 'आणखी कोणकोणत्या गोष्टींचा यज्ञात समावेश करता येईल', याचा विचार येथे आहे.
तेविसाव्या श्लोकात निरासक्त, मुक्त व ज्ञानी व्यक्तीचा उल्लेख आहे. जैन शास्त्रातही आदर्श मुनीचे वर्णन याच शब्दात केले जाते. यज्ञायाचरतः कर्मसमग्रं प्रविलीयते'-या गीतावाक्यात म्हटल्याप्रमाणे 'यज्ञार्थ केलेली कर्मे बंधनकारक होत नाहीत' ही संकल्पना मात्र जैन शास्त्र मान्य करणार नाही. 'ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्'-या श्लोकार्धात ध्याता, ध्येय आणि ध्यान यांची एकरूपता सूचित केली आहे. असाच आशय कुंदकुंदांनी मोक्षपाहात व्यक्त केला आहे. ते म्हणतात,
__ “आरुहवि अंतरप्पा बहिरप्पा छंडिऊण तिविहेण ।
झाइज्जइ परमप्पा उवइटुं जिणवरिदेहिं ।।” (मोक्षपाहुड ७) गीतेत यानंतर देवतांच्या पूजनालाही यज्ञ असे संबोधले आहे. 'श्रोत्रादि इंद्रियांना त्यांच्या शब्दादि विषयांपासून संयमाच्या सहाय्याने दूर करणे' हा देखील गीतेच्या मते यज्ञच होय. सर्व इंद्रियकर्मे आणि प्राणकर्मे यांच्या सहाय्यमे केलेले आत्मसंयमन हा योगयज्ञ' होय. गीतेच्या या अध्यायातील २९ आणि ३० व्या श्लोकात प्राणायाम' आणि 'नियताहार' यांनाही यज्ञकोटीत घातले आहे.
जैन आचारपरंपरेतील संयम, तप व ध्यान यांचे महत्त्व लक्षात घेता असे म्हणता येईल की, गीतेच्या चौथ्या अध्यायातील यज्ञविचार हा बहुतांशी जैन शास्त्राशी मिळताजुळता असाच आहे. आश्चर्याची गोष्ट अशी की, 'द्रव्यमय यज्ञापेक्षा ज्ञानमय यज्ञ श्रेष्ठ आहे', हा विचार आणि ज्ञानाचे श्रेष्ठत्व' गीता अशाप्रकारे नोंदवते
“श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञ: परंतप ।
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ।।” (गी.४.३३) ज्ञानाचे व ज्ञानयज्ञाचे श्रेष्ठत्व गीतेने इतरत्रही वारंवार नोंदविलेले दिसते. जैन ग्रंथांतही ज्ञानाचे श्रेष्ठत्व वारंवर सांगितलेले दिसते. ते मोक्षाचे एक मुख्य अंग असून ‘भगवती आराधना' नावाच्या ग्रंथात कित्येक गाथांमध्ये या ज्ञानाचा महिमा सांगितला आहे.
भारतातल्या अवैदिक परंपरांनी कर्मकांडात्मक यज्ञाला जो विरोध नोंदविला त्याची आत्मपरीक्षणात्मक प्रतिक्रिया गीतेच्या चौथ्या अध्यायात स्पष्टपणे उमटलेली दिसते. परिणामी द्रव्ययज्ञाबरोबरच विविध यज्ञांचा उल्लेख करून अखेरीस ज्ञानयज्ञालाच झुकते माप दिले आहे.
**********
