________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक २६ : जैन ग्रंथातील यज्ञविचार (१)
वाचकहो, आपल्याला असे वाटेल की गीतेतल्या यज्ञविचारांची जैन दृष्टीने समीक्षा केल्यावर आता अजून काय वेगळे सांगणार ? पण वस्तुस्थिती अशी आहे की यज्ञसंस्था ही त्याकाळी भारतात अतिशय दृढमूल असल्यामुळे भगवान् महावीरांच्यापासून थेट १२-१३ व्या शतकापर्यंत, वेगवेगळ्या जैन ग्रंथांत, यज्ञाविषयीची निग्रंथ परंपरेची स्पष्ट मते नोंदविली जात होती. ती मते अतिशय लक्षवेधी आणि मूलगामी असल्यामुळे जैन-अजैन सर्वांनाच त्यातून अनेक नव्या गोष्टी समजतील. म्हणून हा पुढचा लेखनप्रपंच !
आचारांगसूत्रात यज्ञ, यज्ञकुंड, यज्ञोपवीत, आहुती, पशुबली आणि द्रव्ययज्ञ या गोष्टींचा साक्षात् उल्लेख केलेला दिसत नाही. यज्ञाचा साक्षात् निर्देश न करता, अग्निकायिक जीवांच्या हिंसेचा परिणाम या ग्रंथात दाखवून दिला आहे
जैन दर्शनाच्या दृष्टीने अग्निकायिक जीवांना एकेंद्रिय जीव मानले आहे. केवळ 'अग्नी प्रज्वलित केल्यामुळे किती जीवांची हिंसा होते', याचे प्रत्ययकारी वर्णन आचारांगात येते. यातून भ. महावीरांना असे ध्वनित करावयाचे आहे की, जर केवळ अग्नी प्रज्वलित केल्यामुळे एवढी जीवहिंसा होते तर द्वींद्रियांपासून पंचेंद्रियांपर्यंत हिंसा जेथे केी जाते, अशा यज्ञांचा विचार देखील करणे अशक्यप्राय गोष्ट आहे. म्हणूनच आचारांगात अहिंसा विवेचनानंतर या विचाराला पूर्णविराम दिला आहे.
_ 'भगवतीसूत्र' आणि 'स्थानांगसूत्र'यांमध्ये नरकगतीची चार कारणे दिली आहेत. ती अशी-महाहिंसा, महापरिग्रह, प्राणिवध आणि मांसभक्षण. या चारही गोष्टी प्रामुख्याने यज्ञाशीच निगडित आहेत. परंतु यज्ञाचा प्रत्यक्ष संबंध जोडून दाखवलेला नाही. 'उत्तराध्ययनसूत्रा'त हरिकेशबल मुनींनी यज्ञाचा प्रतीकात्मक अर्थ समजावून सांगितलेला आहे. त्याचे विवेचन यापूर्वीच्या लेखात केलेलेच आहे.
_ 'निरयावलियाओ' या उपांगग्रंथात सोमिल ब्राह्मणाची कथा दिली आहे. आरंभी तो पशुवधात्मक यज्ञ करीत असतो. नंतर मनन, चिंतन करून तूप, तीळ, तांदूळ अशा अहिंसक द्रव्ययज्ञाकडे वळतो. इतरही समाजोपयोगी कामे करतो. कालांतराने त्याला एक देवता बोध देते. त्याला त्या कृत्यांमधीलही फोलपणा कळतो. अखेर तो श्राक्कव्रते धारण करतो. म्हणजेच, ‘स्वत:हून विचार करण्याचे सामर्थ्य असलेल्या ब्राह्मणांनी स्वत:मध्ये योग्य ते बदल करूनच जिनधर्माचे अनुयायित्व पत्करले', हे या प्रातिनिधिक घटनेवरून स्पष्ट होते.
अर्धमागधी आगमग्रंथांमध्ये दिसून येणाऱ्या उल्लेखांवरून असे जाणवते की वैदिक परंपरेत यज्ञ करणे हे स्वर्ग व पुण्यप्राप्तीचे साधन मानले असले तरी धर्माच्या निमित्ताने केलेली हिंसासुद्धा जैन धर्माला मान्य नाही. समाजमनावर असलेले यज्ञाचे प्रभुत्व पाहून, यज्ञाची निंदा न करता, प्रतीकात्मक दृष्टी वापरली आहे. कठोर विरोध समाजप्रवाहाच्या विरुद्ध जाणारा होता त्याचबरोबर वैदिक परंपरेतही औपनिषदिक चिंतनाची प्रक्रिया सुरू झाली होती. म्हणून अर्धागधी आगमांच्या काळात यज्ञावर प्रखर टीका दिसत नाही.
.
**********
