________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १९ : तत्त्वज्ञानातील प्रतिमासृष्टी ( भाग २ )
पाण्यात राहूनही त्यापासून अलिप्त राहणाऱ्या कमलाचा अथवा कमलपत्राचा दृष्टांत हिंदू व जैन परंपरात समानतेने येतो. अनासक्त पुरुषाने परमात्म्याच्या ठिकाणी कर्मे अपर्ण केल्याने त्याची स्थिती गीतेत अशा प्रकारे वर्णिली आहे- “लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ।। (गी. ५. १० ) " . उत्तराध्ययनात म्हटले आहे
"जहा पोमं जले जायं नोवलिप्पइ वारिणा ।
एवं अलित्तो कामेहिं तं वयं बूम माहणं ।। ” ( उत्त. २५.२७)
या गाथेत 'खऱ्या ब्राह्मणा'चे लक्षण सांगताना, अलिप्त कमलाचे उदाहरण दिले आहे. या ग्रंथात ‘पोक्खरिणीपलास’ म्हणजे कमलपत्राचा दृष्टांत ३२ व्या अध्ययनातही दिला आहे. 'जह सलिलेण ण लिप्पइ कमलिणिपत्तं सहावपयडीए’-असे उदाहरण कषायमुक्त सत्पुरुषासाठी 'भावपाहुड' मध्ये दिले आहे.
गीतेच्या सहाव्या अध्यायात योग्याच्या स्थिरचित्ताला निर्वात स्थळी ठेवलेल्या दिव्याच्या शांतप्रकाशित ज्योतीची उपमा दिली आहे (गी.६.१९). भावपाहुडात कुंदकुंद म्हणतात -
"जह दीवो गब्भहरे मारुयबाहा विवज्जिओ जलइ ।
तह रायाणिलरहिओ झाणपईवो वि पज्जलइ ।।”
या गाथेतील दीप, गर्भगृह, वाऱ्याची बाधा नसणे, ध्यानप्रदीप प्रज्वलित होणे इत्यादी शब्द गीतेतील कल्पनेशी विलक्षण जुळणारे आहेत.
गीतेच्या सहाव्या अध्यायात अर्जुन कृष्णाला म्हणतो, 'मन मोठे प्रमाथी, बलवान व दृढ आहे. वाऱ्याला बांधून ठेवणे जसे अशक्य तसेच मनाचे आहे.' शिवार्य हे प्राचीन जैन ग्रंथकार मात्र आपल्या अस्सल शौरसेनी प्राकृत भाषेत मनाची तुलना माकडाशी करतात. ते म्हणतात, 'माकडाला चाळे करायला सतत कोणत्या ना कोणत्या वस्तूचा आधार लागतो. त्याप्रमाणे मन हे कोणत्यातरी विषयावाचून राहू शकत नाही. या मनमर्कटाला जिनोपदेशात रमवण्याचा प्रयत्न करावा.' (भ.आ. ७६३-६४ ). ही उपमा त्यातील वेगळेपणामुळे चांगलीच लक्षात राहते.
'ज्ञानरूपी अग्नी आणि कर्मरूपी इंधन' हे गीतेचे आवडते रूपक आहे (गी.४.२१ ; ४.३७ ). जैन परंपरेनुसार कर्मक्षयासाठी ज्ञानापेक्षा तपाला महत्त्व दिलेले दिसते. 'भगवती आराधना' ग्रंथात अशा अर्थाच्या दोन-तीन गाथा येतात. ‘तपरूपी अग्नी भवबीज दग्ध करते' असे विधान 'मूलाचार' ग्रंथातही येते (मूला.७४९).
अग्नीत वेगाने उडी घेणाऱ्या पतंगाचा दृष्टांत गीतेच्या अकराव्या अध्यायात दिसतो. उत्तराध्ययनात अग्नीच्या ‘आलोकलोल’ रूपाने आकृष्ट होऊन मरण पत्करणाऱ्या पतंगाचा उल्लेख अतिशय काव्यमयतेने प्रस्तुत केला आहे (उत्त. ३२.२४).
संसाराला म्हणजेजन्ममरणचक्राला सागराची उपमा देणे हे एकंदरीतच भारतीय संस्कृतीचे वैशिष्ट्य दिसते. गीतेत कृष्ण म्हणतो, ‘तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् । ' ( गी. १२.७). उत्तराध्ययन, भगवती आराधना, अष्टपाहुड आणि इतरही अनेक ग्रंथांत 'संसारसागर' आणि 'संसारमहार्णव' हे शब्द वारंवार येतात. फरक इतकाच की जैन शास्त्रानुसार हा समुद्र त्याने पार करायचा आहे. 'शरीर ही नाव आहे. जीव हा नाविक आहे. संसार हा सागर आहे तो नाविकाने स्वसामर्थ्याने तरून जायचा आहे'.
**********
