________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १७ : उद्धरेत् आत्मना आत्मानम्
गीतेच्या सहाव्या अध्यायाचे नाव 'ध्यानयोग', 'आत्मसंयमयोग' किंवा 'अध्यात्मयोग' असे नोंदवलेले दिसते. पतंजलींची योगसूत्रे आणि गीतेचा सहावा अध्याय यात विलक्षण साम्य आहे. पातंजलसूत्रे आणि जैन आचार्य उमास्वामिकृत तत्त्वार्थसूत्रे यांच्यातही अनेक साम्यस्थळे आढळतात. साहजिकच गीतेतील ध्यानयोग आणि जैनदर्शनाची विचारसरणी एकमेकांना पूरक आहे. संपूर्ण सहाव्या अध्यायाचा विचार एका लेखात करणे शक्य नाही. म्हणून त्यातील ‘आध्यात्मिक स्वावलंबनाच्या' श्लोकावर लक्ष केंद्रित करू. तो श्लोक असा
उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
___ आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ।। (गी.६.५) अर्थात्, आत्म्याने आत्म्याचा (स्वत:ने स्वत:चा) उद्धार करावा. स्वत:ला खचू देऊ नये. (कारण) आपणच आपल्या स्वत:चा बंधू किंवा आपणच आपला शत्रू आहोत.
या विचारांचे जणू काही पडसाद, प्रतिध्वनी वाटावेत असे विचार जवळजवळ सर्वच उपदेशपर व तत्त्वज्ञानपर जैन ग्रंथात उमटलेले दिसतात. ब्राह्मण किंवा वैदिक परंपरेच्या जोडीने, किंबहुना तिच्याही पूर्वीपासून चालत अलेल्या निग्रंथ परंपरेतील मौलिक विचारांचा गाभाच मुळी 'आत्मावलंबन' आणि 'आत्मविजय' आहे.
आचार्य कुंदकुंद म्हणतात, 'आलंबणं च मे आदा, अवसेसाई वोसरे ।'(भावपाहुड ५७)-आत्माच माझे अवलंबन आहे. इतर सर्वांचा मी त्याग करतो. कुंदकुंदांच्या ‘एकत्व' आणि 'अन्यत्व' या अनुप्रेक्षांचा रोख 'आत्मनिर्भरता' हाच आहे. 'अशरण' अनुप्रेक्षेत तर वारंवार ते म्हणतात, 'तम्हा आदा हु मे सरणं' (म्हणून माझा आत्माच माझे शरणस्थान आहे.) उत्तराध्ययनाच्या पहिल्या अध्ययनात आत्मविजयाचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की,
"अप्पा चेव दमेयव्वो, अप्पा हु खलु दुद्दमो ।
अप्पा दंतो सुही होइ, अस्सिं लोए परत्थ च ।।” (उत्त.१.१५) आत्म्याचेच दमन करावे कारण तोच दुर्दम्य आहे. अशा दमनाने इहपरलोकी आपण सुखी होतो. उत्तराध्ययनाच्या विसाव्या अध्ययनात आपण आपले मित्र व आपणच आपले शत्रू', हा आशय प्रकट केला आहे. तेथेच अधिक काव्यात्मकतेने म्हटले आहे की, 'नरकातील भयंकर वैतरणी नदी व काटेरी शाल्मली वृक्ष माझ्याच आत्म्यात आला. तसेच माझ्याच आत्म्यात कामधेनू आणि नंदनवन यांचेही वास्तव्य आहे.'
'तू सुखकर्ता तू दुखहर्ता' असे हिंदू परंपरेत गणपतीच्या आरतीत म्हणतात. जैन परंपरा असे म्हणेल की, 'हे मनुष्यप्राण्या, तूच तुझ्या सुखांचा कर्ता आणि तूच तुझ्या दु:खांचा हर्ता आहेस.' उत्तराध्ययनातील गाथा तर अक्षरश: अशी आहे -
"अप्पा कत्ता विकत्ता य, दुहाण य सुहाण य”-तूच तुझ्या सुखदुःखांचा कर्ता आणि हर्ता आहेस.
**********
