Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 02

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 22

जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १५ : सिद्धानां कपिलो मुनिः
कपिल मुनींचा उल्लेख गीतेच्या दहाव्या 'विभूतियोग' अध्यायात अशा प्रकारे येतो -
“अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
गंधर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ।।" (गी.१०.२६) अर्थात्, सर्व वृक्षांमध्ये पिंपळ, देवर्षांमध्ये नारद, गंधर्वांमध्ये चित्ररथ आणि सिद्धांमध्ये कपिलमुनि विभूतिसंपन्न आहेत. ___ अश्वत्थाला पूजनीय मानणे, देवर्षीच्या परंपरेत नारदाचे विशेष स्थान असणे आणि गंधर्वांमध्ये 'चित्ररथ' नावाचा गंधर्व उठून दिसणे-या तीन संकल्पना हिंदू विचारधारेत, मान्यता पावलेल्या दिसतात. 'सिद्धानां कपिलो मम:' हा उल्लेख वाचून मात्र जैन परंपरेचा अभ्यासक चकित होतो. 'सिद्ध-बुद्ध-मुक्त' ही शब्दावली जैन परंपरेत अतिशय प्राचीन आणि रुळलेली आहे. अभ्यासकांच्या मते 'मुण्'-जाणणे या प्राकृत (देशी) क्रियापदापासून 'मोण' म्हणजे 'ज्ञान' हा शब्द बनला. त्या (आत्म)ज्ञानाने जो संपन्न तो 'मुणी' होय. या अर्थाने 'मुणी' शब्द आचारांग' ग्रंथाच्या प्राचीन भागात अक्षरश: शेकडो वेळा आला आहे. जसे-से हु मुणी परिण्णायकम्मे ; एयं मोणं समणुवासेज्जासि : पी मोणं समादाय धुणे कम्मसरीरगं ; से हु दिट्ठपहे मुणी इत्यादि इत्यादि. 'मुनि' शब्दाचा श्रमणपरंपरेशी असलेला अस्टू संबंध कोणताही नि:पक्षपाती अभ्यासक नाकारू शकत नाही.
कपिलमुनि सांख्यदर्शनाचे प्रवर्तक आहेत. प्राचीन सांख्यांचे तत्त्वज्ञान जैनदर्शनाशी जुळणारे होते. महाभारतातील शांतिपर्वात म्हटले आहे की कपिलाचा शिष्य आसुरी होता. त्याचा शिष्य पंचशिख होता. त्याने जनकास उपदेश दिला. कपिल मुनींविषयी अधिक माहिती हिंदू परंपरेत मिळू शकत नाही.
जैन परंपरेनुसार, जनकाच्या पिढीत पुढे 'नमि' नावाचे तीर्थंकर झाले. ते एकविसावे तीर्थंकर होते. त्यांना 'राजर्षि' संबोधले जाई. ते विदेहातील 'मिथिला' नगरीचे राजे होते. जनकाचा म्हणजे रामायणाचा काळ हा विसावे तीर्थंकर ‘मुनिसुव्रत' यांच्याशी निगडित आहे. याचाच अर्थ असा की जनकाच्या गुरुपरंपरेतील पूर्वज गुरू कपित्सुनि' रामायणाच्या आधी होऊन गेले.
उत्तराध्ययनाच्या आठव्या अध्ययनात कपिलमुनींनी केलेला उपदेश संग्रहीत केला आहे. या अध्ययनाच्या व्याख्याकाराने कपिलमुनींच्या आयुष्यातील एक महत्त्वपूर्ण प्रसंग तेथे नोंदवला आहे. दोन मासे सोन्यापासून, कोडो सुवर्णमुद्रांपर्यंत त्यांच्या लोभी मनाचा प्रवास कसा झाला आणि स्वत:च्याच लोभीपणावर चिंतन करीत ते विरक्त कसे झाले-हे सर्व त्या कथेत नोंदवले आहे. कपिलांचा उपदेश मुख्यत: निर्लोभता व अपरिग्रहावर आधारित आहे.
निरासक्त, निर्लोभी अशा विदेही राजर्षीच्या परंपरेतील पूर्वजांना कपिलांपासून उपदेश मिळाला असणे अत्यंत स्वाभाविक वाटते. 'सिद्ध' आणि 'मुनि' शब्दाने गीतेने त्यांचा केलेला गौरव लक्षणीय वाटला म्हणून हा लेखनप्रपंच !
**********