________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १३ : वेदविषयक जैन उल्लेख (१)
जैनांची आणि बौद्धांची इतर धर्मसंप्रदायांवर टीकाटिप्पणी करण्याची पद्धत वेगवेगळी आहे. बौद्धांची टीका बरीच परखड, रोखठोक आणि प्रसंगी उपहासात्मक आहे. अनेकदा असे गृहीत धरले जाते की जे जे बौद्धांनी केले, ते ते सर्व जैनांनीही केले. परंतु असे म्हणणे म्हणजे सत्याचा अपलाप आहे. वेद, यज्ञातील पशुहत्या आणि वर्णाश्रमव्यवस् यासंबंधीची मते प्राचीन जैन ग्रंथात जरूर नोंदवलेली दिसतात. परंतु ती कर्कश, कठोर नसून अतिशय संयमितपणे व्यक्त केलेली आहेत.
अष्टपाहुड ग्रंथातील शीलपाहुडात 'शील' अर्थात् 'चारित्रा'चा महिमा सांगताना कुंदकुंद म्हणतात, “वायरण छंदवइसेसियववहारणायसत्थेसु ।
वेदेऊण सुदेसु य तेसु सुयं उत्तमं शीलं ।। " ( शीलपाहुड १६)
अर्थात्, “वेद (श्रुत), व्याकरण, छंद, वैशेषिक, व्यवहार आणि न्यायशास्त्र यातील पारंगततेपेक्षा ‘उत्कृष्ट शील' हेच सर्वोत्तम होय. "
अर्धमागधी ग्रंथांपैकी ‘नंदीसूत्र' हा ग्रंथ जैन वैदिक परंपरांच्या आदानप्रदानांच्या इतिहासाच्या दृष्टीने महत्त्वत्या मानला जातो. याची रचना इसवीसनाच्या पाचव्या शतकात झाली. त्यावेळेपर्यंत जैन विचारक्षेत्रात 'कु- श्रुत', 'मिथ्यात्वे अगर ‘पाखंडविषयक' कल्पना दृढ होऊ लागल्या होत्या. त्या दृष्टीने नंदीसूत्रात 'कोणकोणत्या ग्रंथांना पाखंड म्हटले आहे’-ते नंदीसूत्राच्या आधारे स्पष्ट करण्याचा प्रयास केला जातो. नंदीसूत्रानुसार,
“से किं तं मिच्छासुयं ? मिच्छासुयं जं इमं अण्णाणिएहिं मिच्छादिट्ठिएहिं सच्छंदबुद्धिमइविगप्पियं, तं जहाभारहं, रामायणं--वइसेसियं, बुद्धवयणं --- पुराणं --- चत्तारि य वेया संगोवंगा । "
अर्थात्, यामध्ये अज्ञानी मिथ्यादृष्टी व्यक्तींनी स्वच्छंदपणे आपल्या कल्पनाशक्तीतून निर्माण केलेल्या भारत, रामायण आदि अनेक ग्रंथांचा उल्लेख आहे. या यादीत अखेरीस अंग, उपांगसहित चारही वेदांची सुद्धा 'मिथ्या श्रुत' म्हणून संभावना केली आहे.
वरवर पाहता असे वाटते की हे मत अतिशय परखड व सांप्रदायिक आहे. परंतु नंदीसूत्रातील यापुढील वाक्य वाचल्यास चांगलाच भ्रमनिरास होतो. नंदीसूत्रात पुढे अशी पुस्ती जोडली आहे की, 'मिथ्यात्वींनी मिथ्यादृष्टीनग्रहण केले तर हे ग्रंथ मिथ्याश्रुत आहेत परंतु तेच सम्यक्त्वी व्यक्तींनी सम्यक् दृष्टी ठेवून वाचले तर सम्यक् श्रुत आहेत.' जैन परंपरेत ‘दृष्टिवादा’चे महत्त्व खूप आहे. “समोर असलेले ग्रंथ कोणती दृष्टी ठेवून वाचायचे, त्यातून कोणता बोध घ्यायचा, हे व्यक्तिसापेक्ष आहे” - अशी जैन विचारवंतांची धारणा आहे. म्हणूनच त्यांच्या वेदविषयक मतातही अनेकांतदृष्टी दिसून येते.
वेद, यज्ञ आणि वर्णाश्रमव्यवस्था यांच्यावर भाष्य करणारे एक उत्कृष्ट संवादात्मक अध्ययन 'उत्तराध्ययन' या अर्धमागधी ग्रंथात येते. त्याचा आशय उद्याच्या लेखात पाहू.
****************
