________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १२ : गीतेतील वेदविषयक विचार (२)
गीतेने वेदांसंबंधी काढलेले उद्गार प्रामुख्याने आठ-नऊ-दहा-अकरा-तेरा-पंधरा आणि सतराव्या अध्यायात विखुरलेले दिसतात.
आठव्या अध्यायात ‘वेदविद्' लोकांबरोबरचा 'वीतराग यतीं'चा उल्लेख महत्त्वाचा आहे. तेथेच वेद, यज्ञ, तप, दान यांनी मिळणारे पुण्यफल ओलांडून जाणाऱ्या योग्यांचा निर्देश आहे. नवव्या अध्यायात ऋग्वेद, सामवेद व यजुर्वेद यांची नावे येतात. नवव्या अध्यायातील २०-२१ हे श्लोक या दृष्टीने फारच महत्त्वाचे आहेत. लो. टिळकांनी त्याचा केलेला अनुवाद असा आहे- “ऋक्-यजु-साम या तीन वेदातील कर्मे करणारे सोमरसप्राशी (म्हणजे सोमयाजी) लोक यज्ञाने स्वर्गप्राप्तीची इच्छा करतात. इंद्रलोकातील दिव्य भोग भोगतात. पुण्यक्षयानंतर पुन: मृत्युलोकी येतात. अशा प्रकारे ‘मृत्युलोक-स्वर्गलोक' अशा येरझाऱ्या ते घालत रहातात..
""
-
दहाव्या विभूतियोग अध्यायात 'सामवेद' आणि 'गायत्री छंदा'चा गौरवपूर्ण उल्लेख आहे. 'वेद, यज्ञ, अध्ययन आणि उग्र तपाने ‘विश्वरूपदर्शन' होणे शक्य नाही' असे अकराव्या अध्यायात म्हटले आहे. क्षेत्र (शरीर) आणि क्षेत्रज्ञ (आत्मा) यांचा विचार वेदांच्या काही भागात आल्याचे तेराव्या अध्यायात नमूद केले आहे. 'क्षर (नाशवान्) आणि अक्षर (अविनाशी) यांच्या पलीकडे 'पुरुषोत्तम' असून तो लोकात व वेदातही प्रसिद्ध आहे' - असे १५ व्या अध्यायात म्हटले आहे. १७ व्या अध्यायात 'ॐ, तत्, सत्' यांचा अर्थ अनुक्रमे 'वेद, ब्राह्मण आणि यज्ञ' असा घेण्यास सांगितले आहे. १८ व्या अध्यायात वेद, श्रुति अगर छंद यांचा साक्षात् उल्लेख नाही.
गीतेतल्या सर्व उल्लेखांची छाननी केली तर असे दिसून येते की, नवव्या अध्यायापर्यंत गीतेचा वेदांकडे बघण्याचा दृष्टिकोण आत्मपरीक्षणात्मक दिसतो. दहाव्या अध्यायापासून वेदांविषयीची पूज्यता व आदरणीयता गीतेत प्रतिबिंबित झालेली दिसते.
गीतेच्या पारंपारिक भाष्यकारांनी 'वेदांचा कर्मकांडात्मक भाग' आणि 'वेदातील आत्मविद्याप्रधान ज्ञानकांडासक भाग' अशी विभागणी केलेली दिसते. उपनिषदांमध्ये प्रतिबिंबित झालेल्या आत्मविद्येला, अध्यात्मविद्येला अग ब्रह्मविद्येला ते ‘वेदांत’' अगर ज्ञानकांडात्मक भाग मानतात. वेदांच्या पुनर्विचाराची प्रक्रिया उपनिषदांमधेच सुरू झालेली दिसते. त्यामुळे अर्थातच 'उपनिषदांचे सार' असलेल्या गीतेतही हे विचार आलेले दिसतात.
आत्मपरीक्षणाला उद्युक्त करणाऱ्या घटकांचा विचार करू लागलो तर ते घटक दोन प्रकारे सांगता येतील. ‘स्वत:च्या चिंतनाने स्वत:त काळानुरूप बदल घडवून आणणे'- हे वैदिक परंपरेचे वैशिष्ट्य आहे असे अभ्यासक मानतात. परंतु त्याचबरोबर जैन आणि बौद्ध विचारवंतांनी वेळोवेळी प्रकट केलेल्या वेद, यज्ञ आणि वर्णाश्रमव्यवस्थेविषयीच्या मतांचाही या आत्मपरीक्षणात मोठा वाटा असला पाहिजे.
पुढील लेखात यासंबंधी असलेल्या जैन विचारांचा मागोवा घेऊ.
***********
