________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १० : 'सर्व धर्मांचा परित्याग करून मला एकट्यास शरण ये'
वाचकहो, कालच्या लेखात आपण 'स्वधर्म' - 'परधर्म' यांचा विचार केला. या धर्मचर्चेमुळे अचानक गीतेच्या अठराव्या अध्यायातील ६६ वा श्लोक नजरेसमोर आला. मनात आले की ‘स्वधर्मे निधनं श्रेयः' म्हणणारा कृष्ण कोणत्या अभिप्रायाने म्हणतो आहे की, ‘सर्व धर्मांचा परित्याग करून मला एकट्यास शरण ये. मी तुझी सर्व पापकर्मांपासून सुटका करीन. दु:ख, शोक करू नकोस.'
___ आता वरील श्लोकात 'धर्म' शब्दाचा अर्थ कोणता घ्यायचा ? ‘स्वभावधर्म' हा अर्थ घेता येत नाही. कारण तो कसा सोडणार ? 'वर्णाश्रमविहित कर्तव्य' असाही घेता येत नाही. कारण ज्ञानी, अनासक्त साधकालाही कर्तव्यकर्म शेवटपर्यंत लोकसंग्रहार्थ' करण्याचा सल्ला गीतेत इतरत्र दिला आहे. गीतेत वेळोवेळी ज्ञानमार्ग (सांख्यनिष्ठा संसमार्ग), योगमार्ग, कर्ममार्ग (निष्काम कर्मयोग) आणि भक्तिमार्ग अशा विविध मार्गांचे विवेचन केलेले आहे. अध्यायांच्य नावांवरून सुद्धा याचा बोध होतो. 'मामेकं शरणं व्रज' या पदावलीने स्पष्टत: भक्तिमार्ग निर्दिष्ट केला आहे म्हणजेच या श्लोकातील सर्व धर्म' या शब्दाचा अर्थ भक्तिमार्गाखेरीज इतर सर्व मार्ग'-असाच घ्यावा लागतो.
श्लोकाच्या दुसऱ्या चरणात कृष्णाने अर्जुनाला पापमुक्तीची ग्वाही दिली आहे. जैन दृष्टीने या श्लोकातील कुठलाच मुद्दा टिकाव धरू शकत नाही. मोक्षप्राप्तीचे विविध पर्यायी मार्ग उपलब्ध नाहीत. दर्शन-ज्ञान-चारित्राची समन्वित आराधना हा एकमेव मार्ग आहे. 'सगुण' अगर 'निर्गुण' अशा कोणत्याच स्वरूपात 'ईश्वर' अगर ‘परमेश्वर' मानलेला नाही. सिद्ध, तीर्थंकर, जिन, केवली, गुरू इ. कोणीही मला शरण ये' असे म्हणणार नाहीत. केवलीप्रज्ञत धर्मा'ला सर्वाधिक प्राधान्य आहे, व्यक्तीला नव्हे.
केवळ ‘पापकर्मांपासून मुक्ती' हे जैन शास्त्राचे ध्येय नाही. पाप असो की पुण्य, दोन्ही प्रकारच्या कर्मबंधनामू सुटणे आवश्यक आहे. ही सुटका वर नमूद केलेले धर्मनायक सुद्धा करू शकत नाहीत. त्यासाठी ‘तपस्ये'ची गरज आहे. 'ईश्वरशरणवादा'पेक्षा 'स्व-प्रयत्नां'वर भर आहे.
जैन दृष्टीने जर कशाचा परित्यागच करायचा असेल तर तो बाह्य व अंतरंग परिग्रहांचा व पर्यायाने आसक्तीचा करायचा आहे. भ. महावीर आचारांगात सांगतात-'या त्यागमार्गावर येण्यापूर्वी विचार कर. मार्गाची खडतरता जाणून घे. विचारांती पाऊल टाकले तर शोक, खेदाचे कारणच रहाणार नाही.' ___ जर या श्लोकातील कुठलाच मुद्दा जैन दृष्टीने तात्त्विक पातळीवर टिकाव धरू शकत नसेल तर जैन धर्मात इतकी भक्तिप्रधान स्तोत्रे कशी काय आली ? बेडा पार करो' किंवा 'जीवननैया तारो' हे सर्व अर्थवादच समजायचे का ? एवढे नक्की आहे की तीर्थंकर इत्यादी सर्व आध्यात्मिक पुरुष त्रिरत्नाच्या आराधनेचे केवळ प्रेरक व मार्गदर्शक आहेत. क्षमा, मृदुता, ऋजुता इत्यादी धर्म आपल्या दैनंदिन आचरणात प्रतिबिंबित झाले नाहीत तर फक्त भजनपूजनाने काही साधणार नाही.
