________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १४ : वेदविषयक जैन उल्लेख (२)
'उत्तराध्ययनसूत्र' या अर्धमागधी ग्रंथातील १४ वे अध्ययन म्हणजे वेद, यज्ञ आणि वर्णाश्रमव्यवस्थेवर संवादातून उलगडत जाणारे उत्कृष्ट भाष्यच आहे. वैदिक परंपरेचा पाईक असलेला 'पुरोहित' आणि निग्रंथ (जैन) परंपसे दीक्षा घेऊ इच्छिणारे त्याचे दोन पुत्र-यांच्यात घडलेला हा संवाद आहे. ____ पुरोहित म्हणतो, 'पुत्रांनो, वेदांचे ज्ञाते असे म्हणतात की निपुत्रिकांना चांगली गती मिळत नाही. म्हणून तुम्ही वेदांचे अध्ययन करा, ब्राह्मण भोजन घाला, विवाह करा, स्त्रियांसह विषयोपभोग घ्या, पुत्रोत्पत्ती करा, पुत्रांवरघरची जबाबदारी सोपवून अरण्यवासी व्हा आणि अखेर मुनिधर्मा ?ा स्वीकार करा.' ___उत्तराध्ययनातील या दोन गाथा खूपच बोलक्या आहेत. त्यात ब्रह्मचर्याश्रम, गृहस्थाश्रम, वानप्रस्थाश्रम आणि संन्यासाश्रम या सर्वांचा निर्देश आहे.ब्राह्मणवर्णाच्या कर्तव्यांचेही सूचन आहे.
पुरोहिताचे दोन्ही पुत्र अतिशय संयमपूर्वक, फक्त एकाच गाथेत, या सर्व मुद्यांना ठामपणे उत्तर देतात. ते म्हणतात, 'पठण केले वेद आम्हाला तारक ठरणार नाहीत. यज्ञप्रसंगी ब्राह्मणांना भोजन घातले तर ते आम्हाला अंधारातून अधिक अंधाराकडेच नेतील. पत्नी आणि पुत्र हे देखील आमचे रक्षक (त्राते) होऊ शकत नाहीत. तेव्हा आपल्या या प्रस्तावाला कोण बरे अनुमती देईल ?'
अशा ठाम नकारानंतर पुरोहितपुत्र पित्याला जीवनासंबंधीची अनेक तथ्ये उलगडून दाखवतात. परंतु त्यात टिकाटिप्पणी नसून जैन धर्माची आचार-विचारसरणी विस्ताराने समजावून सांगितली आहे. शेवटी, मुलांच्या परिक्व विचारांनी भारावून गेलेला पुरोहित अखेरीस स्वत: मुलांच्या मार्गाचे अनुसरण करतो, असे अध्ययनात दाखवले ओह
'यज्ञीय' नावाच्या २५ व्या अध्ययनात 'जयघोष मुनि' आणि 'विजयघोष ब्राह्मण' यांच्यामधील संवाद अंकित केला आहे. विशेष गोष्ट अशी की हा संवाद यज्ञमंडपात घडला आहे. जयघोष स्पष्टपणे सांगतात, “यज्ञाप्रीत्यर्थ पशुवध करण्यासाठी, पशुंना बांधून ठेवण्याचा उपदेश करणारे वेद, त्या दुःशील व्यक्तीला तारू शकत नाहीत. करण कर्मे बलवान् असतात. (म्हणजे दुष्ट कर्मांचे दुष्ट फळ भोगावेच लागते.)" त्यानंतर जयघोष मुनि श्रमण, ब्राह्मण, मुनि आणि तापस या चार शब्दांचे खरे अर्थ उलगडून दाखवतात. ___पुण्य म्हणजे काय ?, ते कशाने मिळते ?, पुण्यप्रकर्षाने जास्तीत जास्त कोणते फळ मिळते ; तसेच 'मोक्ष' म्हणजे काय आणि तो कशाने प्राप्त होतो याचे स्पष्ट दिग्दर्शन अनेक जैन ग्रंथात आढळते. विशेषत: कुंदकुंदांच्या सिद्धांतप्रधान ग्रंथांतून याची चर्चा विस्ताराने आढळते. व्रत, पूजा, दान इत्यादी मुख्यत: कर्मकांडात्मक आहेत. त्यामुळे त्यांचे जास्तीत जास्त फल पुण्याच आहे. (पूयादिसु वयसहियं पुण्णं हि जिणेहिं सासणे भणियं - भावपाहुड
८३)
__ वाचकहो, ब्राह्मण आणि श्रमण या दोन परंपरांमध्ये कोणत्या प्रकारचे वैचारिक आदानप्रदान चालू होते, ते जैन ग्रंथातून अशा प्रकारे स्पष्ट होते. अशा प्रकारच्या विचाराची एक प्रतिक्रिया म्हणून गीतेमध्ये वेदांचा पुनर्विचर केला गेला असेल'- ही शक्यता कोणत्याही सुबुद्ध व्यक्तीला मान्य करावी लागेल !!
**********
