________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १६ : तेजस्वितेची दखल
कपिल मुनींचा उल्लेख असलेल्या गीतेच्या दहाव्या अध्यायाचे नाव आहे 'विभूतियोग'. हा अध्याय लोकप्रिय आहे, आकर्षक आहे. गीताप्रेमींना तो कंठस्थही असतो. जगातील तेजस्वितेची दखल घेताना गीतेत कृष्ण अर्जुनला म्हणतो,
“यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोऽशसंभवम् ॥” (गी.१०.४१) अर्थात्, 'जे जे काही विभूतियुक्त, कांतिमान्, शक्तियुक्त आहे, ते सर्व माझ्या तेजाच्या अंशापासून बनले आहे, हे तू जाण.' __ जैन दृष्टीने जगतात अनंत जीव असून ते अनादिकाळापासूनच स्वतंत्र आहेत. ते त्यांच्या त्यांच्या कर्मांना अनुसरून संसारात भ्रमण करीत आहेत. तेजस्वितेचा साठा असलेल्या परमात्म्याचे ते ठिणग्यांप्रमाणे अंश नाहीत. ‘परमात्म्यापासून उत्पन्न आणि परमात्म्यात विलीन' ही संकल्पना जैन विचारांच्या चौकटीत बसत नाही. मनुष्ययोनीतिल कोणताही साधक जीव आध्यात्मिक उन्नती करीत करीत स्वत:च ‘परमात्मा' होतो. असे मुक्त परमात्मे सिद्धरूपाने सिद्धशिलेवर सतत विद्यमान असतात. त्यांच्यापासून तेजांशनिर्मिती इ. संभवत नाही.
_ 'परमात्म्याचे अंश म्हणून नव्हे, पण जगात अस्तित्वात असलेल्या तेजस्वितेची दखल जैन परंपरेने घेतली आहे. 'सूत्रकृतांग' या अर्धमागधी ग्रंथात महावीरांची स्तुती करताना म्हटले आहे की, 'वृक्षात जसा शाल्मली,वनात जसे नंदनवन, शब्दात जशी मेघगर्जना, ताऱ्यांमध्ये जसा चंद्र, गंधात चंदन, समुद्रात स्वयंभूरमण, नागात धरणेंद्र, हत्तीत ऐरावत, मृगात सिंह, नद्यात गंगा, पक्ष्यात गरुड, योद्ध्यात विश्वसेन, कमळात अरविंद, दानात अभयदान, तपात ब्रह्मचर्य जसे श्रेष्ठ आहे तसे ज्ञातूपुत्र महावीर सर्व लोकात उत्तम आहेत.'
जैन इतिहास-पुराणात ५४ महापुरुष आणि ६३ शलाकापुरुष प्रसिद्ध आहेत. 'शलाका' म्हणजे तेजस्वी प्रकाशकिरण. 'शलाका' शब्दाऐवजी 'श्लाघा' शब्दही वापरला जातो. त्याचा अर्थ स्तुत्य, श्लाघनीय व्यक्ती.
चोवीस तीर्थंकर सर्वाधिक श्लाघनीय असले तरी चक्रवर्ती, बलदेव, वासुदेव, इतकेच काय प्रतिवासुदेवांमध्येही 'शलाका'-तेजस्विता आहे. समवायांगसूत्रात ही संख्या ५४ आहे. आचार्य हेमचंद्रांनी त्रेसष्ठ शलाकापुरुषांचे चरित्र लिहिले आहे. 'तिलोयपण्णति' या ग्रंथात याखेरीज ११ रुद्र, २४ कामदेव आणि ९ नारदांचीही नोंद केलेली दिसते.हे तेजस्वी पुरुष कालचक्राच्या प्रत्येक अवसर्पिणीत आणि उत्सर्पिणीत होतच राहणार आहेत.
तेजस्वी पुरुषांच्या नोंदीसाठी जैनांनी वापरलेली ही चौकट, हा फॉरमॅट, हे मॉडेल लक्षणीय आहे. 'कृष्ण वासुदेवाच्या प्रखर, प्रभावी, आकर्षक व्यक्तिमत्वामुळे अशी चौकट बनवायला चालना मिळाली'-असे जैनविद्येच्या अभ्यासकांचे मतही येथे नोंदवावेसे वाटते.
**********
