________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ११ : गीतेतील वेदविषयक विचार (१)
‘गीतेला वैदिक परंपरेतला ग्रंथ म्हणायचे, की ब्राह्मण परंपरेतला, की हिंदू परंपरेतला ?' असा प्रश्न गीतेच्या अभ्यासकांकडून वारंवार चर्चिला जातो. पैकी 'हिंदू' या संकल्पनेबाबत एकमत नाही. शब्दाचाच आधार घ्यायचातर ‘ब्राह्मण' शब्द गीतेत खूपच कमी वेळा आला आहे. परंतु ब्राह्मणवाङ्मयाचा काळ यज्ञप्रधानतेचा होता. आणि गीतेच्या जवळजवळ प्रत्येक अध्यायात यज्ञासंबंधी काही ना काही विचार दिसतो. या अर्थाने गीतेला ब्राह्मणपरंपरेतला ग्रंथही म्हणता येईल. गीतेला वैदिक परंपरेतला ग्रंथ म्हणण्यासही काही प्रत्यवाय दिसत नाही कारण गीतेच्या अठ अध्यायांपैकी जवळजवळ निम्म्या अध्यायांमध्ये वेदांसंबंधीचे उल्लेख येतात.
परंपरेनुसार गीतेला ‘उपनिषदांचे सार' म्हणण्याचा प्रघात आहे. भारतीयांच्या वैचारिक इतिहासात उपनिषदांचा काळ विचारमंथनाचा, चिंतनाचा, आत्मपरीक्षणाचा काळ होता. त्यामुळे अर्थातच गीतेनेही वेदांकडे आदरणीय दृष्टीने आणि आत्मपरीक्षणात्मक दृष्टीने पाहिलेले दिसते. आजच्या लेखात गीतेचा वेदांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोण जाणून घेऊ. पुढच्या दोन लेखात काही जैन ग्रंथांच्या आधारे जैन परंपेरच्या तद्विषयक मतांचा आढावा घेऊ.
गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात वेदविषयक उल्लेख सर्वात जास्त येतात. वेदांच्या अर्थाविषयी विविध वादात रममाण असलेल्या लोकांविषयी गीता म्हणते,
"यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरता: पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ।। " (गी. २.४२)
अर्थात्, वेदवादरत असलेले अविवेकी लोक फुलोऱ्याची, आकर्षक प्रलोभनांची भाषा बोलतात. वेदांशिवाय दूसरे काही अधिक श्रेयस्कर नाही असे म्हणतात.
पुढे असेही म्हटले आहे की त्या प्रार्थनांद्वारे ते धनधान्यपुत्रपौत्रादी ऐहिक कामना आणि स्वर्गसुखांसारख्या पारलौकिक कामनांच्या पूर्तीची इच्छा करतात. ते यज्ञयागादि क्रियाकांडावर भर देतात. परिणामी जन्मरूप कर्मफल देणाऱ्या भोग, ऐश्वर्याकडे आसक्त होतात. ऐहिक भरभराटीच्या विचारात त्यांचे मन गुंतून न पडण्याचा त्यांचा मानसिक निर्धार होऊ शकत नाही. ध्यान अगर समाधीत त्यांचे मन एकाग्र होऊ शकत नाही.
गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात प्रतिबिंबित झालेली वेदांकडे पाहण्याची दृष्टी अतिशय वस्तुनिष्ठ, परखड आहे. कृष्ण अर्जुनाला सांगतो,
" त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वद्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥” (गी. २.४५)
याचा अनुवाद लो.टिळक अशा प्रकारे करतात-"हे अर्जुना ! (कर्मकांडात्मक) वेद अशारितीने त्रैगुण्याच्या (सत्त्व-रज-तम यांनी बनलेल्या सांसारिक) गोष्टींनी भरलेले असल्यामुळे तू त्रिगुणातीत हो. नित्यसत्त्वस्थ, सुखदु:खद द्वंद्वांपासून अलिप्त, योगक्षेमादि स्वार्थात न गढता आत्मनिष्ठ हो.” "त्रैगुण्यविषय' या शब्दाचा अर्थ 'धर्म-अर्थ-कम हे तीन व्यावहारिक पुरुषार्थ' अशा प्रकारेही काही अभ्यासक करतात.
याच्या पुढे आलेला श्लोक तर वाचकाला चकितच करतो. त्याचा आशय असा आहे - “आत्मविद्येचा आस्वाद घेतलेल्यास वेदांचे काय प्रयोजन ? पाण्याने तुडुंब भरलेल्या सरोवरात अवगाहन करणाऱ्यास छोट्या तळाची मातब्बरी ती काय असणार ?” ५३ व्या श्लोकाच्या अनुवादात लो. टिळक म्हणतात, “नाना प्रकारच्या वेदवाक्यांनी गांगरून गेलेली तुझी बुद्धी स्थिर झाल्यावरच तुला समत्वयोग प्राप्त होईल.”
वाचकहो, गीतेच्या पुढील अध्यायातील वेदविचार उद्याच्या लेखात पाहू.
**********
