________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ९ : स्वधर्म - परधर्म
'स्वधर्म-परधर्म' हे शब्द वाचले की गीताप्रेमींना आणि अभ्यासकांना गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायातील पुढील श्लोकाची आठवण आल्याशिवाय रहाणार नाही.
“श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ।। " (गी. ३.३५ )
दुसऱ्या अध्यायात आत्म्याचे स्वरूप विस्ताराने सांगितल्यानंतर कृष्ण अचानक व्यावहारिक पातळीवरून युद्धाची आवश्यकता पटवून देऊ लागतो. त्यावेळीही तो म्हणतो,
“स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।”
हा व याच्या पुढील श्लोकातही 'धर्म्य संग्राम करणे क्षत्रियाचे कर्तव्य आहे' असा एकंदर अभिप्राय दिसतो. त्याचाच अर्थ असा की ‘धर्म' शब्दाचे अर्थ आणि व्याख्या अनेक असल्या तरी, 'वर्णाश्रमाच्या चौकटीने आखून दिलेले कर्तव्यकर्म' - असाच अर्थ येथे अभिप्रेत आहे.
सामाजिक इतिहास सामान्यत: असे सांगतो की गीतेच्या अंतिम संस्करणाच्या वेळेपर्यंत 'गुणाधार' वर्णाश्रमधर्म जातिव्यवस्थेत रूपांतरित झाला होता. जात्याधार उच्चनीचताही प्रविष्ट झाली होती. 'आपल्या व्यवसायाला प्रतिष्ठा नाही' अशी खंत बाळगणाऱ्यांसाठी 'विगुणः' (गुणरहित, कमी प्रतीचा) शब्द घातलेला दिसतो. समाजाची घडी बिघडू नये म्हणून ‘स्वधर्मे निधनं श्रेयः' हा चरण घातलेला दिसतो. अर्जुन हा वर्णाने 'क्षत्रिय' व आश्रमाने 'गृहस्थ' आहे. त्यामुळे अर्जुनाने युद्ध केलेच पाहिजे. अर्जुनाचा 'प्रज्ञावाद' (गी.२.११) आणि विरक्ती त्याच्या वर्णाश्रमास शोभणारी नाही. त्यामुळे ती विरक्ती 'परधर्म' आहे. 'परधर्म' तर भयावह आहे.
जैन दृष्टिकोणातून याचा अन्वयार्थ कसा लावता येईल ? 'स्वधर्म कल्याणकर (श्रेयस्कर) आहे'-ही संकल्पना योग्यच आहे. ‘वत्थुसहावो धम्मो' (धर्म म्हणजे वस्तूचा / व्यक्तीचा मूळ स्वभाव) हा अर्थ घेतला तर हे विधान खूपच जुळते. क्षमा, मार्दव, आर्जव इत्यादी 'दशविध धर्म' असा अर्थ घेतला तरी त्याचे श्रेयस्करत्व पटते. 'महाव्रत - गुप्तिसमितिरूप आचारधर्म' हाही अर्थ ठीक बसतो. परंतु जैन परंपरा कदापीही 'स्वधर्मा'ला 'विगुण' (गुणरहित, कमी प्रतीचा) म्हणणे शक्य नाही. जैन धर्मात तत्त्वत: उच्चनीचतेला स्थान नसल्याने, सर्वांनी एकाच प्रकारचे (अर्थात् साधूने साधूचे ; श्रावकाने श्रावकाचे) धर्माचरण करावयाचे आहे. त्यांच्या दृष्टीने जैन धर्मात 'वैगुण्य' असे काहीच नाही.
सारांश काय तर ‘विगुणः' शब्द वगळता जैन दृष्टीनेही हा श्लोक एकंदरीत मान्य होण्यासारखा आहे. मात्र 'स्वधर्म' म्हणजे कदापीही वर्णाश्रमाच्या चौकटीतले कर्तव्य नव्हे.
‘स्वधर्मा'चा आणखी एक रूढ अर्थ जैन शास्त्रात आहे. तो म्हणजे 'आत्मधर्म'. चैतन्यमय, ज्ञानस्वरूप आत्म्यावर तद्भिन्न अशा जड पुद्गलांच्या संपर्कामुळे केलेले वेगळ्याच गुणधर्मांचे आरोपण म्हणजे 'परधर्म'. स्वपरविवेकास जैन परंपरेने सर्वाधिक महत्त्व दिले.
“जैन-बौद्ध व इतर तत्कालीन संप्रदायांकडे होऊ लागलेला समाजाचा कल लक्षात घेऊन तर हा श्लोक नंतर समाविष्ट केला नसेल ना ?” - अशी शंकाही मनात डोकावल्याशिवाय रहात नाही.
**********
