________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ७ : देव-मनुष्य संबंध (२)
जैन तत्त्वज्ञानातील सारभूत तत्त्वे संक्षेपाने सांगणारा ग्रंथ आहे 'द्रव्यसंग्रह'. त्याच्या मंगलाचरणात म्हटले आहे की
“जीवमजीवं दव्वं जिणवरसहेण जेण णिद्विढं ।
देविंदविंदवंदं वंदे तं सव्वदा सिरसा ।।" (गाथा १) या गाथेच्या दुसऱ्या ओळीत देवांच्या समूहाकडून वंदन केल्या जाणाऱ्या जिनश्रेष्ठींना वंदन केले आहे. जवळजवळ प्रत्येक जैन ग्रंथाच्या आरंभी हा आशय व्यक्त केला गेला आहे की, 'देवांपेक्षा आध्यात्मिक मानवांची श्रेष्ठता अधिक आहे.' उत्तराध्ययनात म्हटले आहे की,
"देव-दाणव-गंधव्वा, जक्ख-रक्खस-किन्नरा ।
बंभयारिं नमसंति, दुक्करं जे करंति तं ।।” (उत्त. १६.१६) देवांचे प्रकार-उपप्रकार (निकाय), स्थिति, वैशिष्ट्ये इ.चे वर्णन तत्त्वार्थसूत्राच्या चौथ्या अध्यायात विस्ताराने येते. 'परमाधामी देव' नरकातील जीवांना यातना देण्याचे काम करतात. असुर, नाग इ. 'भवनपति' देव आहेत. गंधर्व, यक्ष, किन्नर, राक्षस, भूत, पिशाच इ. 'व्यंतरदेव' आहेत. सूर्य, चंद्र, ग्रह, नक्षत्र, तारका इ. 'ज्योतिष्क' देव आहेत. 'वैमानिक' देव सर्वश्रेष्ठ आहेत.
हिंदू पुराणांमध्ये स्वर्गलाकाची वर्णने असली तरी देवांचे प्रकार, नेमके स्थान, कार्य व तरतमभाव हे सुस्पष्टपण नोंदवलेले दिसत नाही. गीतेच्या अकराव्या अध्यायात कृष्णाने प्रकट केलेल्या विश्वरूपदर्शनाने विस्मयचकित होग पहाणाऱ्या आदित्य, वसु, साध्य, विश्वेदेव, अश्विनीकुमार, मरुद्गण, पितरांचा समुदाय, गंधर्व, यक्ष, राक्षस व सिद्धगणांच्या समूहाचा उल्लेख येतो. विश्वपुरुषाच्या विराट् देहात सर्व देव, प्राणिमात्र, ब्रह्मदेव, ऋषी व सर्प निवास करतात, असेही म्हटले आहे. अशाप्रकारच्या विश्वपुरुषाची संकल्पना जैन शास्त्रास संमत नाही.
तीर्थंकरांच्या जन्म-दीक्षा आदि पंचकल्याणकप्रसंगी देव पृथ्वीवर येतात. परंतु त्यांचे प्रासंगिक 'अवतरण' म्हणजे हिंदू पुराणांप्रमाणे 'अवतार' नव्हेत. साधना, तपस्या करणाऱ्या मानवांना वेळप्रसंगी देव सहाय्य करू शकतात अशा प्रकारची उदाहरणे अनेक जैन चरितग्रंथांत आणि कथाग्रंथांत आढळतात. देवांचे शरीर 'वैक्रियक' असल्यानते विविध रूपेही धारण करू शकतात. जैन संकल्पनेनुसार मनुष्य मात्र देवांना सहाय्य करू शकत नाही. त्यांची आरधना करून विविध लौकिक फळे मिळवू शकतो.
जैन दृष्टीने देवांपेक्षा उच्च आध्यात्मिक साधना करणारा मानवी जीव नि:संशयपणे श्रेष्ठ आहे.
श्रीकृष्णाने दुसऱ्या अध्यायात अर्जुनाला सांगितले की, 'तू युद्धात कर्तव्य बजावताना मृत्यू पावलास तर तुला स्वर्गप्राप्ती निश्चित आहे (हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं).' जैन दृष्टीने मृत योद्धयालाही त्याच्या पाप-पुण्याच्या हिशेअसार पुढील गती मिळेल. 'स्वर्गगतीच मिळेल', अशी खात्री देता येत नाही.
देव-मनुष्य संबंधाबाबत जैन व हिंदू परंपरेतील अजूनही अशा प्रकारच्या मतभिन्नता नोंदविता येतील.
**********
