________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ६ : देव - मनुष्य संबंध ( १ )
गीतेचा तिसरा अध्याय वाचत असताना देव-मनुष्य संबंधांवर प्रकाश टाकणारा एक श्लोक आढळून येतो. तो श्लोक (३.११) असा आहे -
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ।।
अर्थात् – “तुम्ही यज्ञाच्या द्वारे देवतांचे भावन (उन्नति, प्रसन्नता) करा. ते देव (इष्ट, प्रिय भोग तुम्हास देऊन) तुमचे भावन करोत. अशा प्रकारे परस्पर सहकार्य करून दोघेही परम कल्याण प्राप्त करून घ्या. "
तिसऱ्या अध्यायातील हा श्लोक, 'यज्ञ करणे कसे श्रेयस्कर आहे', या पार्श्वभूमीवर लिहिलेला आहे. देव आणि मनुष्यांमधील सहकार्य भावनेचे दिग्दर्शन यातून होते.
देवयोनी, स्वर्गलोक, स्वर्गीय सुखोपभोग, पुण्यप्रकर्षाने होणारी स्वर्गलोकाची प्राप्ती यांचे वर्णन हिंदू (वैकि) आणि जैन प्रायः समानतेने करतात. ' क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति' (गी. ९. २१) असे गीतावचन आहे. जैन मतानुसारही देवयोनीतील जीव पुण्यभोगानंतर मनुष्य किंवा तिर्यंच (कीटक, पशु-पक्षी इ. ) गतीत जन्म घेतात. गीतेतला ‘मर्त्यलोक’ सामान्यत: जैनांचा 'मध्यलोक' समजण्यास हरकत दिसत नाही. देव - मनुष्य संबंध मात्र जैन दर्शनात वेगळ्या प्रकारे मांडलेला दिसतो.
पहिली गोष्ट अशी की देव आध्यात्मिक दृष्ट्या चौथ्या गुणस्थानावर असतात. म्हणजेच आध्यात्मिक विकासाच्या १४ पायऱ्यांपैकी चौथ्या पायरीवर असतात. ते व्रत, संयम इ. धारण करून आपली आध्यात्मिक प्रगती करून घेऊ शकत नाहीत. मानव मात्र मिथ्यात्व ह्या प्रथम गुणस्थानापासून चौदाव्या म्हणजे 'अयोगिकेवली' गुणस्थानापर्यंत प्रगती करून घेऊ शकतात. मनुष्यजन्मातून सिद्ध-बुद्ध-मुक्त होऊ शकतात. हे सामर्थ्य देवांच्या ठायी नसते.
त्यामुळेच आध्यात्मिक दृष्ट्या प्रगत मनुष्यांना वंदन करण्यासाठी देव स्वर्गातून भूतलावर अवतरतात. जैनांच्या सुप्रसिद्ध 'भक्तामर' या संस्कृत स्तोत्रात आरंभीच म्हटले आहे की,
“भक्तामर - प्रणत- मौलि-मणिप्रभाणा
मुद्योतकं दलित-पाप-तमो-वितानम् । सम्यक् प्रणम्य जिनपादयुगं युगादावालम्बनं भवजले पततां जनानाम् ।। "
भवसागरात बुडणाऱ्या लोकांना जे आधाराप्रमाणे आहेत अशा जिनवरांच्या चरणांना वंदन करण्यासाठी साक्षात् देवही पृथ्वीवर येतात, असा आशय या श्लोकात व्यक्त केला आहे. दिव्य-विपुल भोग, भोगसाधने, इतकेच काय देवगतीची प्राप्तीही तुलनेने सोपी आहे. 'धर्मबोधि' किंवा 'धर्मलाभ' मात्र मानवी योनीतच शक्य आहे, असे जैनात म्हटले आहे.
दशवैकालिक सूत्रातील प्रथम गाथेत म्हटले आहे की, 'देवा वि तं नमसंति, जस्स धम्मे सया मणो.' अर्थात् - ज्याच्या मनात अहिंसा-संयम - तपरूपी धर्माचे सदैव अस्तित्व असते अशा व्यक्तीला देवसुद्धा वंदन करतात.
***********
