________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ४ : जैन महाभारतात गीताच नाही !! मागील लेखात आपण पाहिलेच आहे की महापुराण, हरिवंशपुराण, अरिष्टनेमिचरित इ. जे जैन ग्रंथ आहेत त्यांनाच 'जैन महाभारत' असे संबोधण्याचा प्रघात आहे. 'सुप्रसिद्ध महाभारतीय युद्ध जैनांनी वर्णिले आहे का ?'-या प्रश्नाचे उत्तर अर्थातच होकारार्थी आहे. गुणभद्राच्या उत्तरपुराणात (संस्कृत) आणि पुष्पदंताच्या महापुराणात (अप्रभा) महाभारतीय कौरव-पांडव युद्धाचे वर्णन केवळ दोन ओळीत संपवले आहे. स्वयंभूदेवांच्या 'रिट्ठणेमिचरिउ' ऊर्फ हरिवंशपुराणात जवळजवळ ५० संधी (अध्याय) युद्धवर्णनासाठी खर्ची घातले आहेत.
कौरवांनी पांडवांना दिलेली अन्यायाची आणि अपमानाची वागणूक, त्यांचा राज्यावरील हक्क अमान्य करणे, कृष्ण वासुदेवाने आणि संजयाने संधीचे (तहाचे) केलेले प्रयत्न कौरवांनी उर्मटपणे धुडकावून लावणे इ. सर्ववृत्तांत स्वयंभूदेवांनी विस्ताराने वर्णिला आहे. गीतेच्या अर्जुनविषादयोगात, अर्जुनाने ऐन युद्धारंभी कच खाणे, हात-पाय गाळणे, वैराग्याच्या गोष्टी करणे आणि दुसऱ्या अध्यायात कृष्णाने त्याला प्रथम कडक शब्दात आणि नंतर आत्मज्ञमाची जोड देऊन समजावणे-असे सारे चित्तथरारक, नाट्यमय, आकर्षक प्रसंग भरले आहेत. ___ युद्धवर्णन विस्तृतपणे लिहिणाऱ्या स्वयंभूदेवांच्या हरिवंशपुराणात मी या नाट्यप्रसंगाचा उत्सुकतेने शोध घेऊ लागले. डोळ्यात तेल घालून वाचले तरी 'अर्जुनविषाद'ही दिसेना आणि कृष्णाचा उपदेश'ही सापडेना. अरेरे एवढी मोठी उपदेशाची संधी जैन आचार्यांनी गमावली कशी ? स्वयंभूदेवांच्या मते तह मोडला, युद्धाची जमवाजमव झाली, आपापल्या सोयीनुसार सैनिकांनी पक्ष निवडला, ठराविक दिवशी योग्य मुहूर्तावर युद्धाला प्रारंभ झाला. अठरा दिवस घनघोर युद्ध झाले. अंतिमत: पांडवांचा विजय झाला. कृष्णाच्या युक्त्याप्रयुक्त्या पांडवांना विजयासाठी उपयोगी पडल्या. बस्. स्वयंभूदेव व इतरही जैन आचार्यांनी गीतोपदेशास वावच ठेवला नाही. __गीताप्रकरण वगळण्याची संभाव्य कारणे पुढील असू शकतील - १) जैन परंपरेत जेव्हा महाभारत पोहोचले त्या संस्करणात भीष्मपर्वात गीता नसावीच. ती नंतर कोणीतरी घातली
असावी. २) खूप काथ्याकूट होऊन अटळ ठरलेल्या महासंग्रामात अर्जुनासारख्या अस्सल क्षत्रियाने ऐनवेळी कच खाणे त्यांना
मान्य नसावे. ३) १२ ते १६ व्या शतकात लिहिल्या गेलेल्या जैन पुराणकारांसमोर आजची गीता असेल तर कृष्णाने रणांगणावर
७०० श्लोकांचा केलेला उपदेश त्यांना असंभाव्य व हास्यास्पद वाटला असावा. तसाही रामायण-महाभारतातल्या असंभाव्य गोष्टींचा खरपूस समाचार जैन आचार्य हरिभद्र आणि विमलसूरि यांनी घेतला आहेच. रणांगणावरील
अद्भुत विश्वरूपदर्शन तर त्यांना खूपच खटकले असावे. ४) कृष्ण वासुदेवासारख्या शलाकापुरुषाच्या तोंडी अनेकांच्या हिंसेला कारण ठरणारे तू युद्ध कर', हे वाक्य त्यंना
घालावयाचे नसावे. ५) एकंदरीतच गीतेची वर्णाश्रमप्रधान चौकट, जवळजवळ प्रत्येक अध्यायात यज्ञाचे सांगितलेले महत्त्व, कृष्णाने
प्रथमपुरुषी एकवचनी वाक्यांमधे अर्जुनाला दिलेली आश्वासने, विष्णूने युगानुयुगे अवतार घेऊन जगताचा केला उद्धार, वेगवेगळ्या अध्यायात सांगितलेले वेगवेगळे अध्यात्ममार्ग - यासारख्या अनेक गोष्टी त्यांना जैन तत्त्वाच्या चौकटीत न बसणाऱ्या वाटल्या असाव्यात. वाचकहो, ही यादी आणखी कितीतरी वाढवता येईल.
या सर्वांचा परिपाक म्हणजे जैन महाभारतातून म्हणजेच मुख्यत्वे कृष्णचरितातून भगवद्गीता या प्रकरणाला पूर्णपणे टाळलेले दिसते.
**********
