________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ८ : इंद्रिय-मन-बुद्धि- आत्मा : उत्तरोत्तर श्रेष्ठता
वाचकहो, कालच्या लेखात आपण मनुष्य आणि देव यांच्या परस्पर संबंधांविषयी विचार केला. मनुष्य आणि देवच नव्हे तर जगतातील प्रत्येक जीव तरतमतेनुसार इंद्रिये, मन, बुद्धि आणि आत्मा यांनी सहितच असतो. गीतेच्या तिसऱ्या अध्यायातील बेचाळिसाव्या श्लोकात म्हटले आहे की, “इंद्रियांना संयमित करून कामरूपी शत्रूला मारणे शक्य नाही असे तू म्हणू नकोस, कारण इंद्रियांच्या विषयांपेक्षा इंद्रिये पर (सूक्ष्म, श्रेष्ठ, बलवान) आहेत. इंद्रियंपेक्षा श्रेष्ठ मन आहे. मनाच्याही पलीकडे श्रेष्ठ अशी बुद्धी आहे. बुद्धीहून कितीतरी सामर्थ्यवान असा आत्मा आहे.”
सर्वश्रेष्ठ, सामर्थ्यसंपन्न आत्म्याच्या सहाय्याने, इंद्रियांना आपल्या ताब्यात ठेवून, भोगेच्छा नियंत्रित करण्याचा हितकर सल्ला गीतेच्या या श्लोकात दिला आहे.
जैन दर्शनाने सुद्धा साधकांना हाच सल्ला दिला आहे. मन-वचन-कायेचा संयम हा जैन दर्शनाचा (आचारशास्त्राचा ) गाभा आहे. आत्म्याचा बाह्य जगाशी संपर्क येतो तो इंद्रियांच्याच माध्यमातून. इंद्रियांची संख्या, त्यांचे 'निर्मित' आणि 'उपकरण' हे दोन भेद, भावेंद्रियाचे 'लब्धि' आणि 'उपयोग' रूप असणे, स्पर्शन - रसन-प्राण - चक्षु श्रोत्र ही इंद्रिये, त्यांचे विषय, उत्तरोत्तर प्रगत जीवांमध्ये क्रमाने आढळणारी इंद्रिये यांचा विस्तृत विचार 'तत्त्वार्थसूत्र' या सूत्ररूप दार्शनिक ग्रंथात, दुसऱ्या अध्यायात नमूद करून ठेवला आहे.
जैनशास्त्रानुसार ‘मन' हेही ज्ञानाचे साधन आहे. ते आंतरिक आहे. म्हणून तर त्याला ‘अंत:करण’ म्हणतात. मूर्त आणि अमूर्त असे दोन्ही विषय मनाचे प्रवृत्तिक्षेत्र आहे. 'रूप' आदि विषयांमध्ये प्रवृत्त होण्यासाठी ते चक्षुआदि इंद्रियांवर अवलंबून आहे. म्हणून तर त्याला 'नो-इंद्रिय' किंवा 'अनिंद्रिय' म्हणतात. मनाला आधारभूत धरून समग्र संसारी जीवांचे वर्गीकरण 'समनस्क' - 'अमनस्क' अशा दोन गटात केले आहे. इंद्रियांपेक्षा मनाचे असलेले सूक्ष्मत्व, श्रेष्ठत्व व सामर्थ्य जैनशास्त्राने प्रभावीपणे अधोरेखित केले आहे.
'बुद्धि' असे स्वतंत्र तत्त्व जैनशास्त्रात नाही. आत्म्याच्या 'ज्ञानगुणा'त त्याचा अंतर्भाव करता येतो. आत्म्याचे (जीवाचे) लक्षण ‘उपयोग', म्हणजेच 'चेतना'. तो दोन प्रकारचा आहे. त्यापैकी ज्ञानोपयोग म्हणजे स्वत:च्या स्वतं अस्तित्वाचे भान अथवा जाणीव. सांख्यशास्त्र आणि गीता अन्यत्र यास 'अहंकार' म्हणते. 'दर्शनोपयोग' म्हणजे आजुबाजूच्या वस्तूंचे भान अथवा जाणीव. या दोन 'उपयोगां'चे वर्णन अन्य प्रकारेही करता येते.
जैनशास्त्रानुसार आत्मा ज्ञानमय, ज्ञानस्वरूप आहे. ज्ञानावरणीय कर्माचा जेवढा उद्घात असेल तेवढे ज्ञान त्या त्या जीवात प्रकट होते. त्यालाच व्यवहारात 'बुद्धी' म्हणतात. ती चार प्रकारची असते. आत्मा केवळ ज्ञानस्वरूपच नाही तर ज्ञान-दर्शन-वीर्य-सौख्य या अनंतचतुष्टयाने युक्त आहे. 'यो बुद्धेः परतस्तु सः' हे गीतावचन जैनशास्त्रासार अधिकच अर्थपूर्ण आहे.
सारांश काय ? इंद्रिय व मन:संयमासाठी सर्वश्रेष्ठ आत्मसामर्थ्याचा वापर करावा लागतो. गीता व जैनदर्शन दोहोंनाही हेच म्हणायचे आहे.
**********
