________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
___ लेखांक ३ : जैन परंपरेत अरिष्टनेमि आणि कृष्ण वासुदेव जैन परंपरेत अरिष्टनेमि (प्राकृत-रिट्ठणेमि/अरिट्टनेमि) हे २४ तीर्थंकरांपैकी २२ वे तीर्थंकर आहेत. लो.टिळकंत्री 'गीतारहस्या'च्या प्रस्तावनेत महाभारतीय युद्धाचा काळ इ.स.पू.२४०० असा मानला आहे. जैन परंपरेनेही कृष्ण वासुदेव आणि अरिष्टनेमींचा काळ इ.स.पू. १४०० मानावयास प्राय: काही हरकत दिसत नाही. महाभारतात श्रीकृष्णाल उपदेश करणारे 'घोर अंगिरस ऋषि' म्हणजे अरिष्टनेमि होत-असे अभ्यासकांचे मत आहे. ___जैन इतिहासानुसार, 'शौर्यपुर' अथवा 'शौरिकपुर' येथे हरिवंशातील (यदुकुळातील) 'अंधकवृष्णि' राजास ‘समुद्रविजय' हा ज्येष्ठ पुत्र होता आणि 'वसुदेव' हा कनिष्ठ पुत्र होता. समुद्रविजयाला दोन पुत्र होते-अरिष्टनेमि आणि रथनेमि. वसुदेवास दोन पुत्र होते-कृष्ण (वासुदेव) आणि बलराम.
'वसुदेव' या व्यक्तिरेखेला जैन पुराणात अतिशय महत्त्वाचे स्थान आहे. महाभारतातील वसुदेवाची व्यक्तिरेखा त्यामानाने धूसर आहे. वसुदेव अतिशय सुंदर होता. त्याला अप्रतिम गायन-वादनकला अवगत होती. नगरानगरात फिरण्याचा त्याला छंद होता. नगरस्त्रिया त्याच्याकडे आकृष्ट होत. म्हणून त्याच्या पित्याने त्याच्या स्वैरसंचारावर नियंत्रण आणले. त्याने एके रात्री वेषांतर केले व तो बाहेर पडला. 'वसुदेवहिंडी' (महाराष्ट्री प्राकृत ग्रंथ-६ वे शतक) या ग्रंथाची पार्श्वभूमी अशी आहे. त्याने १०० वर्षे (?) भ्रमण केले आणि १०० विवाह (?) केले. हा सर्व भ्रमणवृत्ति 'वसुदेवहिंडी'त अंकित करण्यात आला आहे.
दक्षिण महाराष्ट्रात, मोरपीसांचा मुकुट चढवून, नाचत-गात भ्रमण करणारी जी 'वासुदेवां'ची लोकपरंपरा ओह त्याचे धागेदोरे जैन इतिहासातील 'वसुदेव' चरित्राशी असे अचानक जुळतात. 'वसुदेवहिंडी' ग्रंथ महाराष्ट्री भाषेत असणे हाही निव्वळ योगायोग मानता येत नाही. असो.
मुख्य कथाभाग असा की अरिष्टनेमि हे कृष्णाचे मोठे चुलतबंधू होते. आरंभापासूनच ते विरक्त वृत्तीचे होते. त्यांना राज्यकारभारात आणि संसारात गुंतविण्यासाठी कृष्ण वासुदेवाने त्यांचा विवाह उग्रसेनाची कन्या राजीमती' हिच्याशी ठरविला. विवाहासाठी कन्यागृही जात असताना त्यांना, मेजवानीसाठी कोंडून ठेवलेल्या पशुपक्ष्यांचकोलाहल ऐकू आला. त्यांचा वैराग्यभाव पूर्ण जागृत झाला. त्यांचा दृढनिश्चय बघून कृष्णाने त्यांच्या दीक्षेची तयारी केली. दीक्षेनंतर ते रैवतक (गिरनार) पर्वतात विहारासाठी निघून गेले. त्यांच्या वाग्दत्त वधूने-राजीमतीनेही दीक्षा घेतली. कृष्णाने तिलाही शुभेच्छा दिल्या. हा सर्व वृत्तांत 'उत्तराध्ययनसूत्र' नावाच्या ग्रंथात थोडक्यात आणि दिगंबर चरतपुराण ग्रंथात विस्ताराने नोंदवलेला दिसतो.
'नायाधम्मकहा' आणि 'अंतगडदसा' या अर्धमागधी ग्रंथात महाभारतापेक्षा वेगळेच कृष्णचरित्र नोंदवलेले दिसते. द्रौपदीचे अपहरण, कृष्णाचे सहाय्य, पांडवांना दक्षिणेत पांडुमथुरा (मदुराई) वसविण्याची केलेली आज्ञा, कृष्णाचे ६ जुळे भाऊ, उशिरा जन्मलेला ‘गजसुकुमार', कृष्णाच्या आयुष्याच्या अंतिम टप्प्यात द्वारकाविनाशाची कथा, अरिष्टनेमींचे तद्विषयक भविष्य, कृष्ण द्वैपायन मुनींचा शाप, कृष्णाच्या राण्या, नातू, पणतू-अशा अनेक घसा जैनांच्या कृष्णचरित्रात येतात. प्राकृत ग्रंथात श्रीकृष्णाचा उल्लेख सतत 'कण्हे वासुदेवे राया' असा दिसतो.
परंपरेत आपल्याला मुख्यत: प्रौढ कृष्ण'च भेटतो. एखादा अपवाद वगळता त्याच्या बाललीला, खोड्या, गोप-गोपिका, बासरीवादन इ. घटनांचे विस्तृत वर्णन आढळत नाही. 'कृष्ण वासुदेव' हे व्यक्तिमत्व तत्कालीन राजनैतिक इतिहासात एवढे महत्त्वाचे होते की ६३ शलाकापुरुषांच्या प्रारूपात 'वासुदेव' हे विशिष्ट पदच गणलेगेले. प्रत्येक तीर्थंकरांच्या तीर्थातील वासुदेव-प्रतिवासुदेव जैन पुराणात सांगितले आहेत.
___ शूर योद्धा, मुत्सद्दी राजकारणी असलेला कृष्ण वासुदेव जैन परंपरेनुसार 'ईश्वर, परमात्मा, भगवान्' इ. विशेषप्मी संबोधलेला दिसत नाही. परंतु त्याचा विलक्षण प्रभाव, आंतरिक अनासक्ती लक्षात घेता भावी काळात तो 'अमम' नावाचा तीर्थंकर बनणार आहे-अशी भविष्यवाणी वर्तवलेली दिसते.
**********
