________________
जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक ५ : व्यवहार आणि निश्चयनयाची गल्लत
या लेखमालेच्या पहिल्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे जैन तत्त्वज्ञानाचा सखोल अभ्यास असलेल्या विद्यार्थिनींनी “अर्जुनाचा विषाद आणि श्रीकृष्णाने त्याला युद्धप्रवृत्त करणे" या गोष्टींवर खूप साधकबाधक चर्चा केली. कहींचे म्हणणे असे की अनायासेच त्याला वैराग्य आले होतेतर कृष्णाने आग्रह का करावा ? जैन दृष्टीने वैराग्य, दीक्षा या मार्गाने गेल्यास आत्मकल्याणच होते. ___ काहींनी असे मत व्यक्त केले की जैन दृष्टीने बघता सुद्धा अर्जुनाने युद्ध करणेच योग्य होते. जैन धर्म काही क्षत्रियांनी अन्यायाचा प्रतिकार करण्यास मनाई करीत नाही. शिवाय पांडवांचे युद्ध हे अतिक्रमण' नव्हते तर 'स्वंरक्षण' होते. 'अर्जुनाचे वैराग्य काही खरे नव्हे हे कृष्णाने ओळखले होते. 'यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वार मपावृतकिंवा हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्' अशासारखी फसवी वाक्ये योजून कृष्णाने अर्जुनाची परीक्षा पाहिली.तो त्याला भुलला.
जैन दृष्टीने वरील दोन्ही वाक्ये अयोग्य आहेत. 'युद्ध म्हणजे स्वर्गाचे उघडलेले दारच !' हे म्हणणे खरे नाही कारण युद्धात हिंसा आहे. त्याचा बंध आहे. तो कर्मबंध झाल्यावर कर्मनिर्जरा केल्याशिवाय स्वर्गप्राप्ती शक्य नाही शिवाय 'मेलास तर स्वर्ग आणि जिंकलास तर पृथ्वीचे राज्य' या वाक्यात ‘पराजित होणे आणि जिवंत रहाणे' अशी शक्यता गृहीत धरलेली नाही. कृष्णाने पांडवांना जिंकवण्याचा पण करण्यासारखेच हे आहे. ___धर्म, कर्तव्य, राज्याची लालूच इ. सर्व गोष्टी तरी ठीक आहेत कारण त्या निदान व्यवहारनयाच्या पातळीवर सांगितलेल्या आहेत. गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात देहाची नश्वरता आणि आत्म्याची अमरता सांगितली आहे. आपापल्या जागी या दोन्ही गोष्टी खऱ्या असतीलही परंतु तू मारले नाहीस तरी देह कधी ना कधी मरणारच आहे' आणि 'तुला आपण मारला असे वाटले तरी आत्मा अमर राहून देहांतराची प्राप्ती करणारच आहे'-ही विधाने एकाने दुसऱ्याला मारायला उद्युक्त करण्याच्या व्यावहारिक पातळीवर आणणे खूपच गैर आहे. 'अच्छेद्य, अदाह्य, अशोष्य, नित्य' इ. आत्म्याची विशेषणे निश्चयनयानुसार केलेले वर्णन आहे. अर्जुन एक सांसारिक पातळीवर जगणारा क्षत्रिय आहे. युद्धही व्यवहारपातळीवर चालले आहे. आध्यात्मिक पातळीवर जाऊन व्यावहारिक निर्णय घेण्याची गल्लत गीतेच्या दुसऱ्या अध्यायात दिसते.
जैन दृष्टीने शुद्ध आत्म्याचे वर्णन संयम, निवृत्ति व ध्यानास उपयोगी आहे, युद्धास नव्हे.
