Jain Vichardhara Jain Drushtine Gita Part 02

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 8

जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता
लेखांक १ : प्रस्तावना गेली २५ वर्षे जैनविद्या आणि प्राकृतच्या प्रसाराला वाहिलेली ‘सन्मति-तीर्थ' ही 'पुणे विद्यापीठ मान्यताप्राप्त संस्था' पुण्यात कार्यरत आहे. ती प्रामुख्याने संशोधनसंस्था असली तरी जैनविद्या आणि प्राकृतचे मूलभूत प्राथमिक ज्ञान देण्यासाठी ती सदैव कटिबद्ध आहे. जैनविद्या (जैनॉलॉजी, जैनिझम्) आणि प्राकृतचे श्रेणीबद्ध पाठ्यक्रम से ५५ वर्षे चालतात. त्यानंतर अनेक प्रगत पाठ्यक्रमांचीही व्यवस्था आहे. कोणत्याही शाखेत पदवी प्राप्त केलेला विद्यार्थी, हे पाठ्यक्रम पूर्ण केल्यावर एम्.ए (प्राकृत, जैनॉलॉजी) अधिक प्रभावीपणे करू शकतो. नंतर या क्षेत्रात अधिक समर्थपणे संशोधनकार्यही करू शकतो. आजपर्यंत पुणे व संपूर्ण महाराष्ट्रातील हजारो विद्यार्थ्यांनी (मुख्यत: विद्यार्थिनींनी) असे मूलभूत पाठ्यक्रम अत्यंत आवडीने व यशस्वीपणे पूर्ण केले आहेत. सन्मति-तीर्थच्या निरलसपणे कार्य करणाऱ्या ३० शिक्षिकांचा एकसंध समुदाय यासाठी झटतो आहे.
प्रसिद्ध उद्योजक स्व.नवलमलजी फिरोदिया यांच्या भक्कम पाठिंब्यावर १९८६ पासून या संस्थेचा आरंभ झाला. आज त्यांचे सुपुत्र मा. अभय फिरोदिया, संस्थेचे आधारस्तंभ आहेत. या संस्थेने तयार केलेले जैनविद्येचे अभ्यासक्रम पूर्णत: शैक्षणिक स्वरूपाचे आहेत. त्यात कर्मकांड आणि सांप्रदायिकता यांचा पूर्ण अभाव आहे. जैन परंपरेचा इतिहास, तत्त्वज्ञान, साहित्य आणि कला या चार दृष्टिकोणातून शुद्ध ज्ञानाची येथे उपासना केली जाते. विद्यार्थिवर्ग मुख्यत: जैनधर्मी असला तरी अनेक जैनेतरांनीही त्याचा लाभ घेतला आहे.
जैनविद्येचे (आठवड्यातून एकदा २ तास) याप्रमाणे सलग १२-१५ वर्षे अध्ययन केलेले अंदाजे १०० विद्यार्थी पुण्यात आहेत. हे कोर्सेस् केल्यानंतर, अर्थोपार्जनाची शक्यता नसतानाही, त्यांनी दाखविलेली ज्ञानलालसा आजच्या युगात अपवादात्मकच मानावी लागेल. ___ 'जैन दृष्टिकोणातून भगवद्गीता'- या विषयाची एवढी प्रस्तावना कशासाठी ? कारण-सन्मति-तीर्थच्या अंदाजे ६० विद्यार्थिनींनी अत्यंत औत्सुक्याने, सलग ३ वर्षे गीतेतला एक-एक श्लोक वाचून, मन लावून अभ्यास केला. महिन्याच्या शेवटच्या शनिवारी 'गीतेची जैन दृष्टीने समीक्षा'-या विषयावर अनेक चर्चासत्रे झाली. 'सन्मतितीर्थ'चे ब्रीदवाक्य आहे-‘पण्णा समिक्खए धम्म' अर्थात्, ‘प्रज्ञेने धर्माची परीक्षा करा.' त्यानुसार गीतेची पार्श्वभूम, महाभारतीय युद्ध, अर्जुनविषादयोग आणि क्रमाने गीतेचे अध्याय - या सर्वांची विद्यार्थिनींनी खूप साधकबाधक, उद्बोधक चर्चा केली. चर्चा इतकी प्रभावी होती की लेखमालेच्या रूपाने ती वृत्तपत्रात यावी असे 'जैन-अध्यासनप्रमुख' या नात्याने मला वाटले. त्याप्रमाणे ५० लघुलेखांच्या द्वारे, गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी या लेखमालेचा आरंभहोतो आहे. वाचकांना ती आवडेल याची खात्री आहे.
"गीता' हा हिंदू धर्मीयांचा प्रातिनिधिक ग्रंथ आहे की नाही ?"-याविषयी अभ्यासकांमधे मतभेद असू शकतात ; परंतु गीतेची लोकप्रियता देश-विदेशात एवढी अफाट आहे की गीतेवर आधारित ग्रंथांचे एक मोठे संग्रहालय बनू शकते, नव्हे-अशी संग्रहालये उपलब्ध आहेत.
जैन परंपरा ही आपल्याच देशात प्राचीन काळापासून अस्तित्वात असलेली एक समृद्ध श्रमण परंपरा आहे. जैन तत्त्वज्ञान, कर्मसिद्धांत, विश्वस्वरूप आणि ज्ञानमीमांसा यांच्या पार्श्वभूमीवर 'गीता कशी दिसते ?'-याचा आलेख या लेखमालेत आहे. वैचारिकतेला यात प्राधान्य आहे. “दृष्टिकोण बदलला की त्याच घटना कशा वेगळ्या दिसू शकतात”-हे या लेखमालेतून सांगायचे आहे. इतर कोणताही हेतू नाही, हे मुद्दाम नमूद करावेसे वाटते.