________________
જ્ઞાયક સ્વરૂપ પ્રકાશન તો ભિન્ન છે પણ તારા પરિણામ જે કહેવાય તે પરિણામથી પણ તારો આત્મા ભિન્ન છે એને લક્ષમાં લે તો અનુભવ થશે. તે વાત છઠ્ઠી ગાથામાં આચાર્ય ભગવાન કહેવા માગે છે.
જેમ આ પદાર્થ લાકડી ભિન્ન છે તે કારણે આત્મા તેનો કર્તા-ભોક્તા બની શકતો નથી. પણ વ્યવહારે તેનો જ્ઞાતા બને છે. નિશ્ચયે જ્ઞાયકનો જ્ઞાતા જ્યારે થાય ત્યારે આ લાકડીનો વ્યવહાર જ્ઞાતા કહેવાય. તે પણ અસભૂત વ્યવહારે. જેમ આ લાકડી ભિન્ન છે તેનો કર્તા-ભોક્તા આત્મા નથી પણ તેનો જાણનાર છે, એવા વર્તમાનમાં જે પરાશ્રિત શુભાશુભભાવ થાય છે તેનો પણ ભગવાન આત્મા કર્તા નથી. માત્ર તેનો જ્ઞાતા છે કર્તા નથી. પણ કર્તા નથી, એવો અકર્તાનો પક્ષ કોને આવે? વ્યવહારનો પક્ષ અનાદિકાળનો છે.
સમયસારમાં કહ્યું છે કે વ્યવહારનો પક્ષ તો પહેલેથી જ છોડાવતા આવીએ છીએ કે આત્મા બદ્ધ છે ને આત્મા કર્તા છે અને આત્મા પોતાના પરિણામનો ભોક્તા છે એવો વ્યવહારનો પક્ષ તો પ્રથમથી જ છોડાવતા આવીએ છીએ. પણ ભગવાન આત્મા તે પરિણામથી ભિન્ન છે, એવા નિશ્ચયનયના પક્ષમાં આવે, તેથી શું? એટલે કે હજી નિશ્ચયનયના પક્ષમાં તે આવ્યો જ નથી. હજી નિશ્ચયનયના પક્ષમાં આવ્યો નથી તો પક્ષાતિક્રાંત થવાનો અવકાશ નથી. પર્યાયથી સહિત છે તેવું શલ્ય અનાદિકાળનું રહી ગયું છે. આહા !
હું પરિણામથી સહિત છું તે વ્યવહારનો પક્ષ છે પણ પરિણામથી રહિત છું તે કારણે પરિણામનો કર્તા હું નથી, અકર્તા અર્થાત જ્ઞાતા છું. પરિણામનો પણ જ્ઞાતા ! શુભાશુભભાવનો કર્તા નહિ પણ તેનો પણ જ્ઞાતા. અરે ! આત્માના આશ્રયે સંવર-નિર્જરાના પરિણામ થાય તેનો પણ હું કર્તા નહિ. કેમ કે તે પરિણામ મારાથી ભિન્ન છે, તે કારણે હું તેનો કર્તા નથી પણ હું તેનો જ્ઞાતા છું. આમ પરિણામથી રહિત અંતરંગમાં એક નિશ્ચયનો પક્ષ, પક્ષાતિક્રાંત થવા પહેલાં જીવને આવે છે. તે અપ્રતિકતભાવે ઉપડે છે અને પછી થોડાકાળમાં અનુભવ થાય-થાય ને થાય. પણ પરિણામથી હું સહિત છું એવા પક્ષમાં જ્યાં સુધી ઊભો છે અને પરિણામથી સહિત છું એવો અશુદ્ધ આત્મા જ્યાં સુધી તેની નજરમાં આવે છે ત્યાં સુધી તેને અનુભવનો અવકાશ નથી).
પરિણામથી સહિત તે અશુદ્ધનયનો વિષય છે. તે શુદ્ધનયનો વિષય નથી. જેમ અનંતકાળથી પરિણામથી સહિતના શાસ્ત્રો ઝાઝા, પરિણામથી આત્મા સહિત છે તેવા. પાર વગરના શાસ્ત્રો. પરિણામવાળો આત્મા છે, પરિણામ વિના દ્રવ્ય હોય તો સાંખ્યમત આવી જાય કાં નિશ્ચયાભાસપણું પ્રગટ થશે. અનેક-અનેક રીતે આહા ! જ્યાં સુધી જ્ઞાની ન મળે ત્યાં સુધી તો ઠીક છે ભૂલ થાય, પણ જ્ઞાની મળ્યા પછી પણ નિશ્ચયના પક્ષમાં આવવું બહુ કઠિન છે. એ કાંઈ સાધારણ વાત નથી. અનંતકાળ થયા અનાદિકાળથી વ્યવહારનો
