________________
પ્રવચન નં. ૧ કારણે તે આત્મા તે વિકલ્પનો સ્વામી છું એમ માને છે અને સ્વામીપણું સ્થાપવાને કારણે હું એનો કર્તા છું અને તેનું ફળ જે આકુળતા આવે તેનો ભોક્તા હું છું એમ તે દુઃખની સાથે એકત્વબુદ્ધિ કરે છે.
એકદમ છઠ્ઠી ગાથા ઘણી ઊંચી છે. આખા સમયસારનો સાર છે. જીવને અનાદિકાળનો વ્યવહારનો પક્ષ છે, વ્યવહાર તો આવ્યો જ નથી. નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર તો પ્રગટ થયો જ નથી. નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર જેની દશામાં ન પ્રગટ થયો હોય તેને વ્યવહારનો પક્ષ હોય-હોય ને હોય જ. વ્યવહારના પક્ષના ઘણા પ્રકારો છે. સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ. સ્કૂલના પ્રકારથી તો એ આત્મા દેહથી જુદો છે.
પણ મારામાં થતા પરિણામ મારા છે અને તે પરિણામથી હું સહિત છું તે વ્યવહાર નથી પણ વ્યવહારનો પક્ષ છે. ભગવાન આત્મા પરિણામથી ભિન્ન છે. શુભાશુભભાવથી તો ભિન્ન છે પણ ઈન્દ્રિયજ્ઞાનનો ઉત્પાદ થાય છે તેનાથી પણ પરમાત્મા ભિન્ન છે. અને તે ભિન્ન હોવાને કારણે તે ભાવઈન્દ્રિયનો પણ કર્તા કે ભોક્તા બની શકતો નથી. છતાં માને છે કે આ જે જ્ઞાનનો ઉઘાડ છે અને જ્ઞાન છે ઈન્દ્રિયજ્ઞાન છે તે મારા પરિણામ છે તે તેમાં મમત્વ કરતો તેમાં એક્વબુદ્ધિ કરીને કર્મ બનાવે અને પોતે આત્મા તેનો ભાવઈન્દ્રિયનો કર્તા બને છે તેથી તે જ્ઞાનમાં તેને આત્માનો અનુભવ થઈ શકતો નથી.
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનથી પણ આત્મા રહિત છે, સહિત માને તે વ્યવહારનો પક્ષ છે. રહિત માનીને સહિત જાણવું તે વ્યવહાર છે. પણ આ એક અનાદિનો પક્ષ છે. આ આજકાલની ભૂલ નથી અને પરિણામથી સહિત દ્રવ્ય હોય એવા કથન જિનાગમમાં ઠેકઠેકાણે ઢગલાબંધ આવશે.
આહા ! જ્યાં ઠેકઠેકાણે અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોમાં સમયસાર, નિયમસાર જેવા શાસ્ત્રોમાં એક જગ્યાએ એમ આવે કે ભગવાન આત્મા પરિણામ માત્રથી ભિન્ન છે. એ છઠ્ઠી ગાથામાં પરિણામ માત્રથી આત્મા રહિત છે, તેવી શ્રદ્ધા સમય માત્ર આત્માએ કરી નથી. પરિણામથી હું સહિત છે તેવું શ્રદ્ધાન, મિથ્યાશ્રદ્ધાન અનાદિકાળથી કર્યું છે.
કહે છે ભગવાન આત્મા (જ) દૃષ્ટિનો વિષય છે, ત્રિકાળ સ્વભાવ છે, તેના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન થાય તે સામાન્ય સ્વભાવ, વિશેષથી નિરપેક્ષ છે. પર્યાયથી રહિત આત્મા છે. પરિણામથી રહિત હોવાને કારણે પરિણામનો જ્ઞાતા થઈ શકે પણ પરિણામનો કર્તા બની શકે નહિ. અધ્યાત્મની ઊંચા પ્રકારની આ વાત છે. હજમ થાય તો ન્યાલ થઈ જાય તેવી વાત છે છઠ્ઠી ગાથા. આ ગાથા એમ કહે છે કે તારો આત્મા પ્રમા-અપ્રમત્તથી ભિન્ન છે. તારો આત્મા તારા પરિણામથી ભિન્ન છે, પુલના પરિણામથી તો ભિન્ન છે પુદ્ગલથી
