Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 297

५६० • स्वसिद्धान्तानुसरणेनैव विषयव्यवस्थामीमांसासाफल्यम् • द्वात्रिंशिका-८/१०
मुख्येति । एतानि = अहिंसादीनि क्व दर्शने जैनादौ युज्यन्ते क्व वा दर्शने न' युज्यन्ते?' एतन्मुख्यवृत्त्या = अनुपचारेण निपुणैः३ = धर्मविचारनिष्णातैः (विचार्य=)विचारणीयं नाऽन्यद्, वस्त्वन्तरविचारणे धर्मवादाऽभावप्रसङ्गात्, अव्यग्रेण = स्वशास्त्रनीतिप्रणिधानादव्याक्षिप्तेन, अन्तरात्मना = मनसा, शास्त्रान्तरनीत्या ह्येकशास्त्रोक्तप्रकाराणामहिंसादीनामयुज्यमानता' स्फुटमेव प्रतीयत इति स्वतन्त्रनीतिप्रणिधानेनैव विषयव्यवस्था विचार्यमाणा फलवतीति भावः ।।१०।। ___ ननु धर्मसाधनत्वेनाहिंसादीनामखिलतन्त्रप्रसिद्धत्वे सर्वेषामपि तन्त्राणामपवर्गमार्गसाधनत्वेऽभ्रान्तत्वादविशेषेणोपादेयताऽऽपत्तिरित्याशङ्कायामाह- 'मुख्येति । वस्त्वन्तरविचारणे = अहिंसादिभिन्नस्य धर्माऽसाधनीभूतस्य प्रमाणलक्षणादिपदार्थस्य मीमांसायां धर्मवादाऽभावप्रसङ्गात् = धर्मवादाऽनापत्तेः, तद्गोचराऽन्यविचारप्रवृत्तेः । शास्त्रान्तरनीत्या = नैयायिकदर्शनदर्शितया सत्त्वाऽसत्त्व-नित्याऽनित्यत्वादिव्यवस्थया हि एकशास्त्रोक्तप्रकाराणां = बौद्धदर्शनप्रदर्शितमोक्षमार्गसाधनभेदानां अहिंसादीनां अयुज्यमानता = अस
ङ्गम्यमानता स्फुटमेव प्रतीयते इति हेतोः स्वतन्त्रनीतिप्रणिधानेनैव = बौद्धादिदर्शनप्रसिद्धायाः सत्त्वासत्त्वनित्यानित्यत्वादिव्यवस्थाया अवलम्बनेनैव विषयव्यवस्था = बौद्धादिपदार्थविभक्तिः विचार्यमाणा फलवती = तत्त्वप्रतिपत्त्यादिलक्षणफलजननी, अन्यथा शुष्कवादादिप्रसङ्गात् । न हि 'बौद्धदर्शनोक्ताऽहिंसादिः नैयायिकराद्धान्तेन सङ्गच्छते न वा ?' इति विचारणीयम्, किन्तु ‘बौद्धसिद्धान्तेन तदुपदर्शिताऽहिंसादिकं युज्यते न वा ?' इति विचारणीयम् । इत्थं मीमांसायां सत्यामेवाऽहिंसादिधर्मसाधनप्रतिपादकं बौद्धदर्शनं प्रामाणिकं न वा ? इति निर्णयो युक्तः स्यात् । एवं दर्शनाऽन्तरोपदर्शितधर्मसाधनमीमांसाऽपि तदर्शनोक्तनीत्यैव कार्येति भावः । तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि → क्व खल्वेतानि युज्यन्ते मुख्यवृत्त्या क्व वा न हि । तन्त्रे तत्तन्नीत्यैव विचार्यं तत्त्वतो ह्यदः ।। - (अ.प्र.१३/३) इति ।।८/१०।। છે અને કયા ધર્મમાં આ સંગત નથી થતા? આ વાત નિપુણ વાદીઓએ એકાગ્ર મનથી વિચારવી.(૮/૧૦)
ટીકાર્થ :- અહિંસા વગેરે પાંચેય ધર્મસાધનો ઉપચાર કર્યા વગર મુખ્ય વૃત્તિથી કયા દર્શનમાં સંગત થાય છે અને કયા દર્શનમાં અસંગત થાય છે ? આ વાત ધર્મતત્ત્વનો વિચાર કરવામાં નિષ્ણાત એવા વાદીઓએ વિચારવી જોઈએ. બીજું કાંઈ નહિ. કારણ કે આ સિવાય અન્ય વસ્તુનો (પ્રમાણલક્ષણાદિ) વિચાર કરવામાં ધર્મવાદની ગેરહાજરી થઈ જાય. તેમ જ અહિંસા વગેરેની વિચારણા પણ પોતાના ધર્મશાસ્ત્રોની મર્યાદા નીતિ-રીતિ-પદ્ધતિના લક્ષથી ખસ્યા વિના એકાગ્ર મનથી કરવી જોઈએ. કારણ કે એક દર્શનના ગ્રંથમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે પ્રકારો અન્ય દર્શનશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત મુજબ સ્પષ્ટ રીતે જ અસંગત થઈ જાય. માટે પોતાના દર્શનના સિદ્ધાન્તને લક્ષમાં રાખીને જ વિચારવામાં આવતી धर्मसाधनव्यवस्था स३०५. थाय छे. अj सह तात्पर्य छे. (८/१०)
વિશેષાર્થ :- કહેવાનો આશય એ છે કે બૌદ્ધ ધર્મમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે બૌદ્ધ ધર્મના જ સિદ્ધાન્ત મુજબ યુક્તિસંગત થાય છે કે નહિ ? આ રીતે ધર્મસાધનવિચારણા કરવી એ વ્યાજબી છે. પરંતુ બૌદ્ધશાસ્ત્રમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે નૈયાયિક-સાંખ્ય વગેરે ધર્મના સિદ્ધાન્ત મુજબ યુક્તિસંગત १. मुद्रितप्रतौ 'जैनादौ' पदं नास्ति । २. हस्तादर्श 'न' पदं नास्ति । ३. हस्तादर्श '..पुणौ' इत्यशुद्धः पाठः। ४. मुद्रितप्रतो 'अप्रयुज्य....' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शानुसारेणात्र पाठो गृहीतः। ५. हस्तादर्श ..मान' इति त्रुटितः पाठः । Jain Education International