Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 358

त्रिविधहिंसाानरूपणम्
६२१
'पीडाकर्तृत्वतो देहव्यापत्त्या दुष्टभावतः । त्रिधा हिंसा जिनप्रोक्ता न हीत्थमपहेतुका ।। २६ ।। पीडेति । पीडाकर्तृत्वतः = पीडायां स्वतन्त्रव्यापृतत्वात् देहस्य व्यापत्तिः = विनाशस्तया (= देहव्यापत्त्या) कथञ्चित्तद्व्यापत्तिसिद्धैरिति भावः, दुष्टभावतः = हन्मीति सङ्क्लेशात् त्रिधा जिनप्रोक्ता हिंसा इत्थं = उक्तरूपाऽऽत्माऽभ्युपगमें न ह्यपहेतुका = हेतुरहिता भवति ।। २६ ।। अत्रैव
=
आत्मनः शरीरात् कथञ्चिदभिन्नत्वपक्ष एव हिंसादिकं सम्भवतीत्याह 'पीडे 'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे ( अ.सा. १२ / ४१) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । 'स्वतन्त्रः कर्ता' (सि. हे.श.२/२/२) इति सिद्धहेमशब्दानुशासनसूत्रमनुसृत्य व्याख्यानयति- पीडाकर्तृत्वतः पीडायां स्वतन्त्रव्यापृतत्वाद् देहव्यापत्त्या शरीरनाशेन कथञ्चित् तद्व्यापत्तिसिद्धेः आत्मविनाशोपपत्तेः, आत्मनो देहात् स्यादभिन्नत्वात्, पर्यायार्थाऽऽदेशेन स्यादनित्यत्वाच्च । हिंसायाः प्रकारद्वयमुक्त्वा तृतीयप्रकारमाह 'हमी'ति सङ्क्लेशात् । यथोक्तं विशेषावश्यकभाष्ये असुभो जो परिणामो सा हिंसा ← (वि. आ.भा. १७६६ ) इति । प्रकृते घातसङ्क्लेशेन संरम्भः, पीडाकर्तृत्वतः समारम्भो देहव्यापत्त्या चारम्भो दर्शितः । इत्थमेव त्रिधा हिंसाया जिनागमप्रसिद्धत्वात् । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे व्यवहारसूत्रभाष्ये निशीथभाष्ये च संकप्पो संरंभो परितावकारी भवे समारंभो । आरंभो उवद्दओ सव्वणयाणं पि सुद्धाणं ।। ← ( प्र . सारो. १०६०, व्य. सू.भा.४६, नि.भा. १८१३) इति ।
E
पीडाकर्तृत्वयोगेन, तथा देहस्य
तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि पीडाकर्तृत्वयोगेन, देहव्यापत्त्यपेक्षया । तथा हन्मीतिसङ्क्लेशाद्धिंसैषा सनिबन्धना ।। ← (अ.प्र. १६ / २ ) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् पीडा दुःखवेदना तस्याः कर्ता विधाता तद्भावः पीडाकर्तृत्वं तस्य तेन वा योगः सम्बन्धस्तेन शरीरस्य व्यापत्तिर्विनाशो देहव्यापत्तिस्तस्या अपेक्षा निश्रा देहव्यापत्त्यपेक्षा तया तथेति निबन्धઅભિપ્રેત ઘટમાં હાજર છે. તેમ બ્રાહ્મણ શરીર અને બ્રાહ્મણ આત્મામાં સર્વથા ભેદ નહિ માની શકાય. કારણ કે બ્રાહ્મણભેદપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક બ્રાહ્મણત્વ ગુણધર્મ બ્રાહ્મણભેદના અધિકરણ તરીકે અભિપ્રેત બ્રાહ્મણ આત્મામાં હાજર છે. આમ બ્રાહ્મણશરીર અને બ્રાહ્મણઆત્મામાં કથંચિત્ અભેદ નૈયાયિકે માન્ય वो पडशे. आम स्याद्वाहनो विश्य थशे. ( ८ / २५)
* ત્રણ પ્રકારની હિંસા :
ગાથાર્થ :- પીડાકતૃત્વથી, દેહવિનાશથી તથા દુષ્ટભાવથી ત્રણ પ્રકારે હિંસા આગમમાં કહેલી છે. આ રીતે ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપવાળા આત્માને સ્વીકારવામાં હિંસાદિ નિર્દેતુક નહિ બને.
ટીકાર્થ :- (૧) બીજાને પીડા કરવામાં સ્વતંત્રપણે પ્રવૃત્ત થવાથી હિંસા થાય છે. (૨) બીજાના દેહનો નાશ કરવાથી આત્માની હિંસા થાય છે. કારણ કે આત્મા શરીરથી કથંચિત્ અભિન્ન હોવાથી દેહરૂપે આત્માનો નાશ શક્ય છે. (૩) ‘હું આને હણું' એ પ્રકારના દુષ્ટ ભાવથી - સંકલેશથી પણ હિંસા થાય છે. આમ આત્માને નિત્યાનિત્ય અને દેહથી ભિન્નાભિન્ન સ્વરૂપવાળો માનવામાં આવે તો શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવેલી ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રકારની હિંસા નિર્દેતુક નથી બનતી. (૮/૨૬)
•
=
=
=
=
=
=
१ . मुद्रितप्रतौ ‘पीडाकर्तृत्वातो' इत्यशुद्धः पाठः । २. 'हिंसागमप्रोक्ता' इति पाठः मुद्रितप्रतौ हस्तादर्शे च । परं व्याख्यानुसारेणा 'हिंसा जिनप्रोक्ता' इति पाठः सम्यक् । ३ मुद्रितप्रतौ 'सिद्धिरिति .....' पाठः ।
=