Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• आकाशस्य जन्यत्वोपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका-८/१७
ऽनित्यलक्षणत्वान्नित्यत्वहानि:, अन्त्ये च पूर्वस्वभावविरोधाच्छरीराऽसम्बन्ध वे । विवे चाभ्युपगम्यमानेन हेतुना संसारोऽसंशयं कल्पितः स्यात् । सर्वगतस्य परलोकगमनरूपमुख्यसंसारपदार्थाऽनुपपत्तेः । अथवा विभुत्वे च संसारो न स्यात् । स्याच्चेद् ? असंशयं कल्पितः स्यादिति ऽप्यात्मनः शरीरेण साकं संयोगो नाऽसम्भवति वाच्यम्, आकाशस्याऽपि सर्वथानित्यत्वाऽनुपगमात् । आकाशस्यैकान्ततो नित्यत्वाऽभ्युपगमे तवाऽपि ईशानाद् आकाशम् ← (बृ.जा. १ / ६ ) इति बृहज्जाबालोपनिषद्वचनस्य एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः ← ( तै. २/१/१, उत्त. १/५) इति तैत्तिरीयोपनिषद्-वैष्णवीयनारायणोत्तरतापिनीयोपनिषदोः वचनस्य, आत्मत आकाशः ← (छां.७/२६/२) इति छान्दोग्योपनिषद्वचनस्य तस्मादयमाकाशः ← (बृह. ४ / २ / ३) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनस्य, → आत्मन आकाशः सम्भूतः ← (यो. चूडा. ७२) इति योगचूडामण्युपनिषद्वचनस्य
तस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः ← (पै.१/३) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनस्य, आपः पृथिव्याः सूक्ष्मास्तु तेभ्यस्तेजसस्ततोऽनिलः, तस्मादाकाशम् ← ( वै तर्ककाण्ड - ब्रह्मचिन्ताध्याय) इति वैखानसवचनस्य च विरोधप्रसङ्गो दुर्वार एव, तत्र स्पष्टमेवाकाशस्य जन्यत्वोक्तेः । पूर्वोत्तरकालाऽवच्छेदेनाऽऽकाशजननाऽजननस्वभावभेदादप्यात्मनः सर्वथानित्यत्वं बाध्यते । सनातनमेनमाहुरुताऽद्य स्यात् पुनर्नवः ← ( अथ. वे. १०/ ८/२३) इति अथर्ववेदवचनेनाऽप्यात्मनः कथञ्चिन्नित्यत्वमेव साध्यते, 'अणुरपि विशेषोऽध्यवसायकरः' इति न्यायेन स्वभावत्यागस्य वस्तुभेदसाधकतया अनित्यलक्षणत्वात् प्रकृते आत्मनो नित्यत्वहानिः एकान्तनित्यत्वप्रच्युतिः दुर्वारैव । → सर्व आत्मा जायते पुरुषोत्तमात् ← (श्री कृ. १/१ ) इति वैष्णवीयया श्रीकृष्णपुरुषोत्तमसिद्धान्तोपनिषदा चात्मनः सर्वथा नित्यत्वं बाध्यते । शिष्टं स्पष्टम्। 'विभुत्वेन चे 'त्यानुपूर्व्यनुसारेणार्थयोजनां कृत्वा 'विभुत्वे न च संसार' इति सप्तम्यन्तपाठमङ्गीकृत्याऽर्थमायोजयति ' अथवे 'ति । स्पष्टम् । तदुक्तं उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायामपि सर्वत्रगश्च यो भद्र ! स क्व गच्छेत् कुतोऽपि वा ? ← (उप. प्रस्ता. ४ षड्दर्शन ) इति भाव्यम् ।
५८४
ત્યાગ કર્યા વિના જ તેનો દેહ સંબંધ થાય ? જો પ્રથમ વિકલ્પ સ્વીકારીને એમ કહેવામાં આવે કે ‘એકાન્તનિત્ય આત્મા શરીરસંયોગ થતાં પૂર્વે જે પોતાનું સ્વરૂપ છે તેને છોડીને દેહસંલગ્ન થાય છે’ તો આત્મામાં એકાન્ત નિત્યત્વ ગુણધર્મનો ઉચ્છેદ થશે. કારણ કે સ્વભાવનો-સ્વરૂપનો ત્યાગ કરવો એ તો અનિત્ય પદાર્થનું લક્ષણ છે. તથા બીજો વિકલ્પ માન્ય કરીને નૈયાયિક એમ કહે કે ‘પૂર્વ સ્વભાવનો ત્યાગ કર્યા વિના જ આત્મા શરીર સાથે સંબંધ કરે છે' તો તે પણ ઉચિત નથી. આનું કારણ એ છે કે પૂર્વે જે દેહઅસંબંદ્ધત્વ સ્વભાવ હતો તે હાજર હોવાથી આત્માનો શરીર સાથે સંબંધ થઈ જ નહિ શકે, કારણ કે પૂર્વકાલીન શરીરઅસંબદ્ધત્વ સ્વભાવ દેહસંબંધનો વિરોધી છે-પ્રતિબંધક છે.
विभु. । वणी, नैयायिम्भते खेअन्त नित्य सेवो आत्मा विलु = सर्वव्यापी होवाथी संसार પણ કલ્પિત બની જશે. એમાં કોઈ સંશય નથી. આનું કારણ એ છે કે સર્વવ્યાપી હોય તે એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને જઈ જ ના શકે. તેથી પરલોકગમનસ્વરૂપ તાત્ત્વિક સંસા૨પદાર્થ પણ અસંગત થઈ જશે. અથવા એમ પણ કહી શકાય કે નૈયાયિકમાન્ય આત્મા વિભુ
સર્વવ્યાપી હોય તો સંસાર
१. 'यः' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Jain Education International
•
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
