________________
શાશ્વત સૌરભ ભાગ-૨
૧૬૯
રોલેટ એક્ટ વિરોધી તોફાનોને લીધે એ શિક્ષણ અધુરું રહે છે. ભાષામાં ૪૫ જેટલા કાવ્યસંગ્રહો આપે છે. વળી, અંગ્રેજી, ને તેઓ વડોદરા જિલ્લાના કોસિંદ્રાની એક શાળામાં વ્યાયામ સંસ્કૃત અને બંગાળીમાંથી ગુજરાતીમાં અને ગુજરાતીમાંથી સંસ્કૃત શિક્ષક તરીકે જોડાય છે. પુરાણીજી માર્ચ ૧૯૨૩થી શ્રી તેમજ સંસ્કૃતમાંથી અંગ્રેજીમાં તેઓ ૨૨ જેટલા અનુવાદ કરે છે. અરવિન્દ આશ્રમમાં પોંડિચેરી સ્થાયી થાય છે. શ્રી માતાજીની
પૂજાલાલની સાહિત્યસાધનાના ત્રણ તબક્કા છે. પહેલો અનુમતિથી પુરાણીજીનાં પત્ની અને પુત્રીને લઈને ૧૯૨૩માં
તબક્કો શ્રી અરવિન્દ્રના દેહોત્સર્ગ–૧૯૫૦ સુધીનો છે. આમ તો પૂજાલાલ પ્રથમ વાર શ્રી અરવિન્દ આશ્રમ પોંડિચેરી જાય છે.
૧૯૨૬થી જ એમનાં કાવ્યો એ સમયના “કુમાર', 'પ્રસ્થાન' આશ્રમમાં પ્રથમ મુલાકાતે જ એમને શ્રી અરવિન્દ્રનાં જેવાં પ્રશિષ્ટ સામયિકોમાં પ્રકાશિત થવા માંડે છે. અધ્યાત્મ, દર્શન થાય છે. એમની સમક્ષ તેઓ યોગમાર્ગે આગળ વધવાની પ્રકૃતિ, રાષ્ટ્રભાવ, પ્રદેશ–પરિવાર પ્રીતિ એમાં પ્રગટે છે. એમનો અભીપ્સા વ્યક્ત કરે છે. શ્રી અરવિન્દ એમને કહે છે : પ્રથમ સંગ્રહ ૧૯૩૮માં 'પારિજાત' પ્રગટ થાય છે. એનો પ્રવેશક ડિવાઇન પાવર ઇઝ અબોવ એસ્પાયર .” એ પછી ૨૫ વર્ષની લખ્યો છે બ. ક. ઠાકોરે. એમણે આ કવિતાને “નંદનવનનાં વયે ૧૯૨થી તેઓ કાયમ માટે પોંડિચેરી વસે છે. એ પછી સુમનોની કલગી' કહીને વધાવી હતી. ડોલરરાય માંકડે આ તેઓ ક્યારેય ગુજરાત આવ્યા નથી, પરંતુ ગુજરાત સાથે સતત કવિતામાં “નરસિંહરાવ, કાન્ત, કલાપી, હાનાલાલ, બોટાદકર સંકળાયેલા રહે છે.
અને બળવત્તરાયનાં કાવ્યોનાં વિશિષ્ટ તત્ત્વોનો સમૂહગત આશ્રમમાં આરંભે એમને રસોઈનું કામ સોંપાયેલું. પછી
વિકાસ” જોયો હતો. પૂજાલાલનાં અંગ્રેજી કાવ્યોને તો સ્વયં શ્રી તેઓને શ્રી અરવિન્દ, શ્રી માતાજીના નિવાસનું સફાઈકામ
અરવિન્દ સંસ્કાર્યા હતાં. આ પ્રથમ તબક્કામાં જ પૂજાલાલે શ્રી સોંપાય છે. પોતાના “લોર્ડ” અને “ધ મધર'નું નાનું મોટું કામ
અરવિન્દ બંગાળીમાં રચેલા સ્તોત્રનો અને કાલિદાસના મેઘદૂતનો કરવું એ એમના જીવનની ધન્યતા હતી. આવું સદ્ભાગ્ય
ગુજરાતી અનુવાદ કરેલો. પૂજાલાલની સાહિત્યસાધનાનો બીજો ગુજરાતના ચંપકલાલ અને ઘુમાનને પણ સાંપડેલું. આ ત્રણે
તબક્કો ૧૯૭૧ સુધીનો છે. એમાં વિશેષરૂપે શ્રી અરવિન્દનાં અપસ્ટર વર્કર્સ” કહેવાતા. આ કાર્યમાંથી પૂજાલાલને જે થોડો
કાવ્યો અને તમામ નાટકોનો અનુવાદ થાય છે. પૂજાલાલે શ્રેષ્ઠ સમય મળતો એમાં તેઓ સાહિત્યસાધના કરતા.
કાવ્યકૃતિ ગણાવેલી એ “વ્રજવૃંદાવન’નો પણ આ જ રચનાકાળ.
પૂજાલાલની સાહિત્યસાધનાના ત્રીજા તબક્કામાં મુખ્યત્વે ૨૪ નવેમ્બર ૧૯૨૬નો દિન શ્રી અરવિન્દમાર્ગમાં સીમા
‘સાવિત્રી’ મહાકાવ્યનો અનુવાદ થાય છે. આ કાર્ય આરંભાય છે ચિહ્નરૂપ છે. એ દિવસે શ્રી અરવિન્દને સર્વોચ્ચ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત
૧૯૭૨માં. ૭૫માં એ પૂર્ણ થાય છે. આ ગાળામાં એમનું થયેલી. એ દિને શ્રી અરવિન્દ, શ્રી માની નિશ્રામાં વિશેષ ધ્યાન
“ધ્રુવપદી' નામે મહાકાવ્ય પણ પ્રકાશિત થાય છે. જો કે થયેલું. એમાં ઉપસ્થિત ૨૪ સાધકોમાં એક પૂજાલાલ પણ હતા. ગુજરાતનું એ તરફ ખાસ ધ્યાન ગયું નથી. વળી, છંદશાસ્ત્રના
૧૯૭૧થી પૂજાલાલના શરીરને નાની મોટી તકલીફો મર્મને ઉજાગર કરતું એમનું પુસ્તક “છંદ:પ્રવેશ” આ ગાળામાં અનુભવાવા લાગી. એમનું ચાલવાનું ઓછું થઈ ગયું. પ્રગટે છે. ખાસ તો આ તબક્કામાં એમની પંચપદીઓ રચાય સેવાકાર્યમાંથી પણ નિવૃત્ત થવું પડ્યું ને એમણે શેષ સમય છે. પ્રભુનાં બાળકો, પ્રભુની પાઠશાળા જેવી ૨૨ પુસ્તિકાઓમાં સાહિત્યસાધનામાં ગાળ્યો. દુઃખના એ અનુભવમાંથી રચાઈ શ્રી અરવિન્દ્રદર્શન પ્રાસાદિક રીતે પ્રગટ્યું છે. પૂજાલાલે કવિતા: ‘દુઃખગાથા'. ૮૪ વર્ષની વયે ૨૭ ડિસેમ્બરે ૧૯૮૫માં
સત્ત્વશીલ બાળસાહિત્ય પણ સરક્યું છે. ગુજરાતી સાહિત્ય એમણે શાંત ચિત્તે દેહત્યાગ કર્યો. આબાલવૃદ્ધ સૌના પ્રિયજન પરિષદે પૂજાલાલને સાવિત્રીના અનુવાદ માટે શ્રી અરવિન્દ પૂજાલાલ હવે સ્થૂળ રીતે આપણી વચ્ચે નથી, પરંતુ એમની સુવર્ણ ચંદ્રક પણ એનાયત કર્યો છે, જોકે ૧૯૭૨માં એમને શ્રી સાહિત્યસાધનાનો પરિપાક એવો એમનોઅક્ષરદેહ નિત્ય છે. માતાજીએ “માય પોએટ' કહ્યા એ જ એમને માટે સર્વોચ્ચ પૂજાલાલની સાહિત્યસાધના એમના આશ્રમ નિવાસ
પુરસ્કાર છે. ૧૯૨૬થી આરંભાય છે. સાડાપાંચ દાયકા સુધી આ સાધના પૂજાલાલનાં જીવન અને કવન અંગે સંશોધન, અધ્યયન સાતત્યપૂર્વક ચાલે છે. એમાં મુક્તકથી માંડીને મહાકાવ્ય સુધીના
પણ થતું રહ્યું છે. એમના સમગ્ર જીવન અને સાહિત્યનું અધ્યયન કાવ્યસ્વરૂપો તેઓ ખેડે છે. તેઓ ગુજરાતી, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી
એમ. ફિલની પદવી નિમિત્તે જયના પાઠકે કર્યું છે. ૨૦૦૭માં એ પ્રકાશિત પણ થયું છે. આ ઉપરાંત એમના પત્રો અને
આ સાહિત્યની પૂજા આ
www.jainelibrary.org
Jain Education International
Education Interational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use o
