________________
શાશ્વત સૌરભ ભાગ-૨
૪૨૫
મૂળે જામનગરવાસી હતા, પરંતુ ૧૮૧૩ ઈ.માં સપરિવાર પ્રતો છપાવી પોશાક વગેરેના પુરસ્કાર તરીકે ૫૦૦=૦૦ની સાથે વઢવાણ આવીને રહેતા હતા. અહીં કેટલાંક વર્ષો રહ્યા પછી ગ્રંથની 100 પ્રતો ભેટ તરીકે કવિશ્રીને પ્રશંસાપત્ર સાથે મોકલી દલપતરામ ૧૮૪૮ ઈ.માં અમદાવાદ આવ્યા. તેઓ આપી કે “અવધપ્રદેશનાં લોકોએ આ કાવ્યને અત્યધિક પસંદ વંશપરંપરાથી સુસંસ્કારસંપન્ન, વિદ્યાભ્યાસી, વેદવિદ્, ધાર્મિક કર્યું છે.” ગુણવાન હતા. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના આચાર્યશ્રી
ગોવિંદ ગલ્લાભાઈ અયોધ્યાપ્રસાદ યુવા દલપતરામની પ્રતિભા પિછાનીને તેમને ઉચિત માર્ગદર્શન મળે એ આશયથી પ્રયત્નશીલ હતા. તેવામાં
(૧૮૪૯ - ૧૯૨૬ ઈ.), અમદાવાદના આસિસ્ટન્ટ જજના રૂપમાં ફાર્બસસાહેબને હિન્દી ગદ્યપદ્યમાં અનેક ગ્રંથોનું સંપાદન, લેખન અને ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસમાં વિશેષ રુચિ હતી માટે અહીંના પ્રકાશન કરનાર ગોવિંદ ગિલાભાઈની હિન્દી સેવા આશ્ચર્યકારક સાહિત્યસ્રોતોનું ગંભીર અધ્યયન કરવામાં કોઈ વિદ્વાન અને છે. તેમનો જન્મ ભાવનગરના શિહોર મુકામે સન્ ૧૮૪૯માં ઉત્સાહી સહાયકની જરૂર હતી. દલપતરામ ફાર્બસ સાહેબના અને મૃત્યુ સન્ ૧૯૨૬માં થયું હતું. તેઓ ચૌહાણ રાજપૂત હતા. સંપર્કમાં આવ્યા તેનાથી તે વિદેશી અને વિદ્વાન સાહેબને સંસ્કૃત, ગુજરાતી હોવા છતાં ઘણા લાંબા સમય સુધી અબાધારૂપે હિન્દી, ગુજરાતી તથા ચારણી ભાષાના સાહિત્યાધ્યયનમાં અને વ્રજભાષામાં કવિતાઓ કરતા. બનારસના હિન્દી કવિસમાજ સંપાદનમાં ઘણી મોટી મદદ મળી.
સાથે તેમનો ઘણો સારો સંબંધ હતો. આધુનિક કાળના હોવા કવિની શુદ્ધ વ્રજભાષાની પ્રામાણિક રચનાઓમાં ત્રણની
છતાં મધ્યકાલીન હિન્દી સાહિત્યના રીતિકાલીન શૃંગારિક ગણત્રી થાય છે (૧) “શ્રવણાખ્યાન', (૨) “પુરુષોત્તમ ગ્રંથ' અને
કાવ્યલેખન અને આચાર્યવ પ્રમાણિત કરવાનું વિશેષ કૌશલ (૩) પ્રવીણ સાગર’-પ્રબંધની છેલ્લી બાર લહેરોની પતિ, આ તેમના ગ્રંથોમાંથી પ્રકટ થાય છે. ઉપરાંત ‘ભાષાકિરીટ' નામક ગ્રંથની હસ્તપ્રત વિદ્યાસભામાં હિન્દી ગ્રંથોની શોધયાત્રામાં વડોદરાની મ.સ.વિ.વિ., હોવાનું મનાય છે. ગુજરાતમાં અને પડોશી રાજ્યોમાં વ્રજભાષા હિન્દી વિભાગને આચાર્ય ગોવિંદભાઈએ સંગ્રહેલા અને લખેલા અને તેની કાવ્યપરંપરાઓનું કેવું સ્થાન હતું તેના વિષે કવિપુત્ર મહત્ત્વપૂર્ણ દુર્લભ ગ્રંથો ડઝનબંધી મળ્યા છે, જેના ઉપર : નહાનાલાલે નોંધ્યું છે–પૃથ્વીરાજ ચૌહાણના રાજકવિકૃત) વિભાગના પ્રાધ્યા. માણેક ચતુર્વેદીએ “ગુજરાતી હિન્દી “ચંદ્રહાસ (પૃથ્વીરાજ રાસો)ની પરાક્રમ ગાથાના કારણે તે સમયે કાવ્યપરંપરા ઔર આચાર્ય ગોવિંદ ગિલાભાઈ પર રાજદરબારોની ભાષા, સૂરદાસની મધુર પદાવલીના કારણે પીએચ.ડી.નું શોધકાર્ય કર્યું છે. જે પ્રકાશિત છે. ગોવિંદ મંદિરોની કીર્તન ભાષા, તુલસીકૃત ‘રામાયણ’ નામના મહાગ્રંથના ગિલાભાઈના પૌત્રોએ પ્રકાશિત કરેલી “ગોવિંદ જ્ઞાનબાવની'ના કારણે ધર્મસ્થાપનાની અભિવ્યક્તિ, ભાષા, તીર્થવાસી યોગીઓની વિદ્વાન સંપાદક અને ટીકાકાર ડૉ. મદનગોપાલ ગુખે કવિની યોગભાષા, ભારતના પ્રાંત પાંતમાં ધૂમનારી સેનાની સૈન્યભાષા નાનીમોટી પ્રકાશિત-અપ્રકાશિત તેત્રીસ રચનાઓનો લેખનસંવત હિન્દી હતી.” “વિચારસાગર’ જેવો સમર્થ વેદાંતગ્રંથ તે સમયે સાથેની યાદી આપી છે જેને (૧) નીતિવિષયક, (૨) હિન્દીમાં લખાયો હતો અને કાવ્યશાસ્ત્રની રચના પણ તે સમયની ભક્તિકાવ્ય, (૩) શંગારકાવ્ય, (૪) રીતિગ્રંથ, (૫) કોષ ગ્રંથ હિન્દીમાં જ થતી. આખોયે જ્ઞાનભંડાર હિંદી ભાષામાં હતો. જો વિભાગોમાં રજૂ કરી શકાય. આ સંદર્ભમાં હિન્દી સાહિત્યના કોઈ મહત્ત્વાકાંક્ષીને ભારતવિખ્યાત મહાગ્રંથ લખવો હોય તો ઇતિહાસ–“મિશ્રબંધુવિનોદ’ના પ્રથમ ભાગની ભૂમિકામાં સંપાદક તેમણે હિન્દીમાં જ લખવો પડતો.”
મિશ્રબંધુઓનું વક્તવ્ય અધ્યેતવ્ય છે :દલપતરામે વ્રજભાષામાં વિવિધ છંદ અલંકારથી “હમારે પ્રાચીન મિત્ર ઔર હિન્દી જગત કે સુપરિચિત સુશોભિત પ્રબંધકાવ્ય “શ્રવણાખ્યાન” લખ્યું છે. આ ગ્રંથ અયોધ્યા સ્વર્ગીય કવિ ગોવિંદ ગિલાભાઈને કાઠિયાવાડસે કવિયોં તથા પ્રદેશના બલરામપુરના ગુણગ્રાહી મહારાજા દિગ્વિજયસિંહજીને ગદ્યલેખકોં કી વિવેચના સહિત એક બૃહસૂચિ ભેજી, જિસસે
જ્યારે કવિએ ભેટ મોકલ્યો ત્યારે રાજાએ કાશીનિવાસી શ્રેષ્ઠ પ્રાયઃ ૫૦૦૮ અજ્ઞાત લોગોં કા હમેં પતા ચલા.” આની સાથે - કવિ ગોકુલને પરીક્ષાહેતુ મોકલાવ્યો. બનારસના કવિ દ્વારા ‘ગોવિંદ ગ્રંથ ભાગ-૧'ના ઉપોદઘાતમાં વ્યક્ત કવિની વિનમ્ર પ્રસ્તુત ગ્રંથની કાવ્યકુશળતા પ્રમાણિત થતાં રાજાએ તેની હજાર
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
For Private & Personal Use Only
