________________
શાશ્વત સરભ ભાગ-૨
૩૯૯
સાહિત્ય અને પત્રકારત્વનો સંગમ
ઇન્દુચાચાએ ગાંધીજીને ‘નવજીવન અને સત્ય'નું સુકાન મોબેદ ફરદુનજી મર્ઝબાન
સંભાળવા કહ્યું. ગાંધીજીએ તેનું નામ માત્ર “નવજીવન' રાખ્યું
અને ૧૯૧૯ત્થી તેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. ગુજરાતી ભાષાના (૧૭૮૭થી ૧૮૪૭)
પત્રકારત્વને તેના હોવાપણાનો અર્થ સમજાયો, જાણે કે એક નવા ગુજરાતી ભાષાનું પ્રથમ અને આજે પણ પ્રગટ થતાં હોય યુગના મંડાણ થયા. એવાં દૈનિકોમાં એશિયા ખંડમાં પ્રથમ નંબરે અસ્તિત્વ ધરાવતું
ગાંધીજીએ દક્ષિણ આફ્રિકામાં ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન’ અને હજુયે સફળતાપૂર્વક ચાલુ રહેલ અખબાર એટલે “મુંબઈ
અને ભારત આવીને ‘યંગ ઇન્ડિયા’, ‘નવજીવન’ અને ‘હરિજન' સમાચાર'.
અને “હરિજનબંધુ' જેવા વિચારપત્રો ચલાવ્યાં. એમાં કેળવણી, આ અખબારના આદ્યસ્થાપક એટલે ફરદુનજી. ગુજરાતી અસ્પૃશ્યતા, ખાદી, સ્વદેશી, કોમી એકતા, ગ્રામોદ્યોગ વગેરે પત્રકારત્વના આદ્યસ્થાપક. કુટુંબની સ્ત્રીઓ અને સર્વે સભ્યોએ
વિષયો પર લખ્યું. જાહેરખબર લીધા વિના અનેક વર્ષો સુધી ભેગાં મળીને ગુજરાતી ભાષાનાં બીબાં બનાવ્યાં અને ગુજરાતી આ સામયિકો ચલાવવાં અઘરાં હતાં તેમ છતાં ઘણાં વર્ષો સુધી ભાષાના આદિ મુદ્રક, પ્રકાશક, લેખક, સંપાદક, અનુવાદક અને તેને કોઈને કોઈ રીતે આર્થિક પીઠબળ મળતું રહ્યું. મરજીવા પત્રકાર એટલે આપણા ફરદુનજી.
ગાંધીજીના પત્રકારત્વની વિશેષતા એ તેમની ગુજરાતી ફરદુનજીનો જન્મ સુરતમાં થયો હતો. પિતા પાસેથી
ભાષા. ગાંધીજીની ગુજરાતી ભાષાએ ગુજરાતી ભાષાને એક તેમને ધર્મનું શિક્ષણ મળ્યું. તે ઉપરાંત ગુજરાતી, ફારસી ભાષાનું
નવી શૈલી આપી. ગાંધીયુગીન પત્રકારિત્વ' એવી સંકલ્પના શિક્ષણ પણ પિતાજી પાસે જ થયું. પંડિતો પાસેથી તેઓ સંસ્કૃત
આપી. સામાન્યમાં સામાન્ય માણસ પણ સમજી શકે એવી શીખ્યા અને હકીમ પાસેથી વૈદક શીખ્યા. ૧૮૦૫માં એક
સાદી, સરળ, ટૂંકા વાક્યોવાળી ચોટદાર શૈલીમાં તેમણે લગ્નપ્રસંગે તેઓ મુંબઈ ગયા અને મુંબઈના જ થઈને રહી ગયા.
ગુજરાતીમાં, હિન્દીમાં અને અંગ્રેજીમાં લખ્યું. તત્કાલીન ગુજરાતી બૂકબાઇન્ડના વ્યવસાયમાં અને પછીનાં વર્ષોમાં કાસ્ટિંગના
ગદ્ય ઉપર ગાંધીજીના લખાણોની અને તેમની જેમ, તેમના જેવું વ્યવસાયમાં ઝુકાવ્યું. એ દરમ્યાન જ તેમણે ગુજરાતી ટાઇપ
લખવું–આ બધી બાબતોની એક ચોક્કસ અસર હતી. પાડ્યા અને “શ્રી મુંબઈના સમાચાર' નામે પ્રથમ ગુજરાતી અખબારની શરૂઆત કરી.
લોકો સુધી પહોંચવા, લોક કેળવણીના માધ્યમ તરીકે
અને સાધન તરીકે ગાંધીજીએ પત્રકારત્વનો જ ઉપયોગ કર્યો તે દસ વર્ષમાં તેમણે ઘણું માન અને ધન એકઠું કર્યું.
ભાગ્યે જ કોઈએ કર્યો હશે. તેમના પત્રો તત્કાલીન સમયમાં પારસીઓના બે જૂથમાં કોઈ કારણોસર ઝગડો થયો હોવાને
માહિતીના આદાનપ્રદાનનું આધુનિકતમ સાધન હતાં અને કારણે તેઓ “મુંબઈ સમાચાર' સહિત બધું જ છોડીને દમણમાં
ગાંધીજીએ તેનો શ્રેષ્ઠતમ ઉપયોગ કર્યો હતો. સ્થાયી થયા. નવા મંત્રીને માર્ગદર્શન આપતાં લખ્યું હતું કે, “સમાચારની ભાષા ગુજરાતી ભાષા જેવી લખાય છે તેવી રણછોડભાઈ ઉદયરામ દવે (૧૯૩૦) લખવાનો જ ચાલ રાખવો......કે જેથી પારસી હિંદુ સહુની મહુધામાં જન્મેલા રણછોડભાઈ કાવ્યશાસ્ત્ર અને સમજમાં આવે.”
નાટ્યશાસ્ત્રના પ્રખર અભ્યાસુ. નડિયાદમાં શિક્ષણ પૂરું કરી તેઓ અંતિમ દિવસોમાં તેમણે દમણમાં દવાખાનું શરૂ કરી અમદાવાદ આવીને રહ્યા. “બુદ્ધિપ્રકાશના તંત્રી તરીકે ઘણા વષા પુસ્તકો છાપ્યાં, વૈદિક જ્ઞાનથી મફત સારવાર કરી પણ ફરી
કામ કર્યું. અંગ્રેજી ભાષા પર તેમનું આગવું પ્રભુત્વ હતું. ઘણા મુંબઈમાં ક્યારેય પગ ન જ મૂક્યો.
અઘરા ગ્રંથોના અનુવાદ તેઓ ઘડીકવારમાં કરી શકતા હતા.
પશ્ચિમની અસર હેઠળ તેમણે અનેક નાટકો પણ આપ્યાં છે. મહાત્મા ગાંધીનું પત્રકારત્વ.
રંગીલદાસ મગનલાલ કાપડિયા ગાંધીજી હિંદમાં ૧૯૧૫માં આવ્યા. ૧૯૧૫માં ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકે ‘નવજીવન અને સત્ય” દ્વારા સ્વતંત્રતા અને સમાજના
વલસાડના ગણદેવીના રંગીલદાસ આર્યસમાજી પછાત વર્ગના લોકોના ઉત્કર્ષ માટે પ્રયત્ન કર્યો હતો.
| વિચારસરણીવાળા પત્રકાર તરીકે જાણીતા છે. શરૂઆતમાં તેમણે
Jain Education Intemational
ucation Intermational
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
