________________
શાશ્વત સૌરભ ભાગ-૨
૨૯૫
હીરજીભાઈ ડોક્ટર
ને કઈ તારીખે લગ્ન થશે એ સાંભળી તેમને વાત સાચી લાગી
નહીં. પૂનામાં એન્જિનિયરિંગ ડિગ્રી મેળવી તેઓ નોકરી માટે એક વખત સયાજીરાવ
યત્ન કરતા હતા ને સાચે જ તેમને કલાવંતખાતાના ઉપરી તરીકે ગાયકવાડની હાલ જેને “મ્યુઝિક
મ્યુઝિક કોલેજમાં પ્રિન્સિપાલ તરીકે અને આકાશવાણીના ઉચ્ચ કોલેજના નામથી ઓળખવામાં આવે છે તે “ગાયન શાળા” નામે
કક્ષાના વાદક કળાકાર તરીકે જ જીવન પૂરું કર્યું. પોતાના સ્વમુખે
હીરજીભાઈએ આ વાત આ લેખકને કરી હતી. આ પછી કલાવંતખાતાના એક ભાગ રૂપે
ભારતીય જ્યોતિષ વિદ્યા વિષે તેમનો ખૂબ જ ઊંચો અભિપ્રાય સંગીતશિક્ષણની પ્રવૃત્તિ કરતી
થઈ ગયો હતો. હિરજીભાઈ પારસી હતા. પારસી લોકો હતી.
જ્યોતિષવિદ્યાથી પરિચીત હતા. વડોદરા રાજ્યનું કલાવંત
હીરજીભાઈએ તેમના જીવનકાળ દરમિયાન સંગીતની ખાતું એટલે કે શરણાઈવાદકો, દેશી શરણાઈ, સુંદરીવાદકોનું
સાધના, લેખન તો કર્યું જ હતું પણ સંગીતની પરીક્ષાઓ જાતે
જ લેતા. તેમની કડક પરીક્ષાના ધોરણમાં પાસ થયેલા. બેન્ડ, નર્તકો, તબલાં, પખવાજ વગેરે વાજિંત્રકારોને દશેરા
વિદ્યાર્થીઓ આકાશવાણીની પરીક્ષામાં પાસ થતા હતા જે પછી મહોત્સવ પ્રસંગે, મનોરંજનાર્થે જે જે લોકોને નિમણૂક અપાયેલી
ધોરણ કથળતું ગયું, જેને માટે શિક્ષકો કરતાં વિદ્યાર્થીઓનો દોષ તે બધાનું એક અલાયદું ખાતું “કલાવંત ખાતું” કે કલાવંતી
વિશેષ છે. હીરજીભાઈ ઘણા અપ્રચલિત રાગનું જ્ઞાન ધરાવતા કારખાનું નામથી પ્રચલિત હતું. તેનો સઘળો વહીવટ એક વખત હીરજીભાઈ ડૉકટર સંભાળતા. વખત જતાં “ગાયનશાળામાંથી
વિચિત્રવીણા નામનું વાદ્ય જેને ગટાબીન પણ કહે છે તે તેઓ પ્રથમ મ્યુઝિક કોલેજ અને પછી કોલેજ ઓફ પરફોર્મિંગ આર્ટ્સ
સરસ વગાડતા. આકાશવાણીની સંગીત પરીક્ષાના નિર્ણાયક
તરીકે પણ તેમણે સેવાઓ આપી છે. જીવનના આ પાછલા નામની સંસ્થાના યુનિવર્સિટી કક્ષાના શિક્ષણની સંસ્થા બનતા તેના પ્રિન્સિપાલ પદની નિમણૂક માટે જાહેરાત કરવામાં આવી. બે
કાળની તેમની ઉદારતાનો એક દાખલો યાદગાર છે. એક અરજી આખરી નિર્ણય માટે મહારાજા સાહેબ સમક્ષ રજૂ થઈ.
આકાશવાણીના પરીક્ષાર્થીએ યમનકલ્યાણ રાગ ગાઉં છું એમ એક હતી પંડિત ઓમકારનાથજી ને બીજી હતી હીરજીભાઈ
કહી ગાવાનું શરૂ કર્યું ને યમન રાગ ગાવા માંડ્યો. બીજા એક ડૉકટરની. સયાજીરાવે પૂછયું કે આ બંનેમાં ડોક્ટર કોણ છે?
નિર્ણાયકશ્રી પરીક્ષાર્થીના પરિચિત હતા ને ગાયનનાં ખૂબ વખાણ તે સંગીત જાણે છે. દિવાન સાહેબે સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું કે ડૉકટર
કર્યા. હીરજીભાઈએ માત્ર કહ્યું કે તેનું ગાણું ભૂલભરેલું છે ને તેની અટક છે ને રાજકુટુંબના અંગત ડૉકટરના પુત્ર છે તેથી
વાત વિવાદમાં પડી. છેવટે નિર્ણય પરીક્ષાર્થીની તરફેણ થાય તે ડૉકટર અટક લખે છે. મહારાજાએ હુકમ કર્યો કે રાજ્યનો
માટે પોતે મૌન રહ્યા. માણસ મળે તો બહારના નવા માણસને શા માટે લેવા? અને હીરજીભાઈને ખબર હતી કે એટલી તૈયારી પણ તે હીરજીભાઈની પસંદગી થઈ.
વખતના વિદ્યાર્થીઓ કરતા ન હતા પરંતુ ફાઇનલ પરીક્ષા જે હીરજીભાઈએ મેટ્રિક પાસ થયા પછી બરજોરજી
દિલ્હીમાં થાય છે ત્યાં તે ઉમેદવાર પાસ થયા નહીં. જીજી કાઉ પાસેથી વાયોલિન શિક્ષણ લીધું. ઉપરાંત બીનકાર
શ્રી હીરજીભાઈ જેવા સંગીતશિક્ષકો ગુજરાતને મળે તો જમાલુદ્દીનખાં પાસેથી દિલરુબા વાદન તો શીખ્યા સાથે સંગીતવિદ્યાનું ધોરણ ખૂબ ઊંચું આવે. બીન વાદનમાં પણ પ્રાવીણ્ય મેળવ્યું.
વાસુદેવભાઈ ભોજક : રાજગાયક વિશેષ રસપ્રદ બાબત તો એ છે કે વડોદરામાં જ વસતા પંડિત મહાદેવ શર્મા સયાજીરાવનાં રાજ્યગુરુ હતા તેઓ
' (૧૯૦૪-૧૯૭૫) જ્યોતિષ ખૂબ સરસ જાણે છે. તેથી પોતાના ભવિષ્યને જાણવા “વ્હાય ડુ યુ બોધર યોર હેડ વિથ એજીબ્રા એન્ડ હીરજીભાઈએ તેમને પોતાના જન્માક્ષર બતાવ્યા એ જોઈને
જ્યોમેટ્રી?” ભાવનગરની મુલાકાતે આવેલા રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે પંડિતજીએ તેમને ભવિષ્ય લખી લેવા કહ્યું, “કઈ તારીખે મેટ્રિક વાસુદેવનો મધુર કંઠ સાંભળી “છોકરા તું શું કરે છે?” પૂછ્યું. પાસ થશે, કઈ તારીખે ડિગ્રી મેળવશે, કઈ તારીખે નોકરી મળશે જવાબમાં “હું મેટ્રિકમાં અભ્યાસ કરું છું,” સાંભળી ટાગોરે કહ્યું
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
