Book Title: Sammaisuttam
Author(s): Siddhasen Divakarsuri, Devendra Kumar Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090409/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya siddhasena viracita sammaisuttaM (sanmatisUtra) sampAdana-anuvAda DaoN. devendrakumAra zAstrI bhAratIya jJAnapITha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samprati yaha savidita hai ki parAkAla se AryoM ke isa deza meM zramaNa tathA vaidika donoM vilakSaNa dArzanika mata samAnAntara rUpa se pracalita rahe haiN| vibhinna ullekhanIya hindU-purANoM tathA bauddha-sAhitya ke sandarbho se spaSTa ho jAtA hai ki zramaNa-paramparA ke prathama tIrthaMkara RSabha kA ullekha Rgveda, yajurveda tathA bhAgavata Adi purANa-sAhitya meM milatA hai| zramaNa-paramparA jaina Agamika sAhitya meM varNita vrasa, tapasyA aura tyAga kA sammizra pariNAma hai, jisakA uddezya sampUrNa karma-bandhanoM se nirmukta ho zuddha AtmA kA carama sthiti ko upalabdha honA hai| isa mata ke Agama-granthoM kI bhASA prAkRta hai jo antima tIrthaGkara mahAvIra ke yuga kI loka-pracalita janabhASA hai| Agama-sAhitya lokottara sahadharmI saMskRti evaM sabhyatA kA eka citra pUrNataH prakAzita karatA hai| jainadharma kI vihita paddhati anubhavajanya hai, aura isIlie yaha eka yathArthavAdI darzana hai| DaoN. bhaTTAcArya ThIka hI AlocanA karate haiM : "dArzanika viSayoM se sambandhita jaina siddhAnta sAmayika Andolana yA haThadharmI nahIM haiM, kintu tarkavitarka karane vAle anya bhAratIya sampradAyoM kI paMkti meM samyaka rUpa se avasthita haiN| itanA hI nahIM, ye unase bhI adhika tarkasiddha haiN|"| phira, pro. e. cakravartI ke zabdoM meM jainadharma kI vicAra-praNAlI asAdhAraNa rUpa se Adhunika yathArthavAda aura vijJAna ke itane anurUpa hai ki koI bhI usake purAtattva ke sambandha meM prazna kara usakA parIkSaNa kara sakatA hai| adyaprabhRti yaha tathya nihita hai ki IsA kI kaI zatAbdiyoM ke pUrva bhAratavarSa meM eka aisA mata vikasita thaa|" darzana ke kSetra meM vizeSataH AdhyAtmika zAkhA meM jainAcAryoM ne itanA prabhAva pravartita kiyA ki unakA yoga-dAna Aja bhI bhAratIya tarkavidyA meM vizruta tathA sammAnita hai| unameM hI AcArya siddhasena mArgadarzaka the, jinhoMne sUtroM meM nibaddha laghukAya kRti kI racanA kara sammAnya bhAratIya naiyAyikoM tathA kariyoM meM darzana va zailI-vijJAna ke kAraNa mahattvapUrNa sthAna banA liyA thaa| 1. bhaTTAcArya, harisatya : riyalsa ina vajana meTAphijizsa, bambaI, 1966, pR. 7 1. pro. e. cakravartI : da rilIjana oNba hiMsA, bambaI, 1957, paricaya, pR. 11 s. alpAkSaramasandina sArapad guudnirnnym| nirdoSa hetumattathyaM sUtramityucyate budhaiH // -jayadhavalA meM uta, grantha / , pR. 134 tathA--sura gaNarakahidaM taheya patteyabuddhakahi / suTakavakSiNA kahiyaM abhiNNadasapuyikahidaM ca // -jayapathalA grantha / , gA, 67. pR. 159; bhagavatI ArAdhanA, gA. 34 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 samma suttaM siddhasena aura unakI racanAe~ yadyapi AcArya siddhasena ke dhana ke sambandhana vizeSa kucha nahIM hai, phira bhI, sAmAnyataH yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki janma se ve brAhmaNa the| ve saMskRta, prAkRta, tarkazAstra, tattvavidyA, vyAkaraNa, jyotiSa tathA vibhinna bhAratIya dArzanika sampradAyoM ke prakANDa vidvAn the| praur3hAvasthA meM unakA jhukAva va pravRtti jainadharma kI ora unmukha ho gaI jo ki unake gahana tArkika vizleSaNa evaM antardRSTi kA pariNAma thii| apanI racanAoM meM pratipAdita jaina siddhAntoM ke kAraNa unhoMne zuddha tarkazAstra ke kSetra meM eka utkRSTa sthAna banA liyA thA / DaoN. upAdhye ke anusAra siddhasena usa yApanIya saMgha ke eka sAdhu the jo ki digambara jainoM meM eka upa sampradAya thaa| unhoMne dakSiNa bhArata kI ora sthAnAntaraNa kiyA thA aura paiThana meM unakI mRtyu huI thii| tathyoM se yaha bhalIbhAMti pramANita ho jAtA hai ki ve digambara paramparA ke anuyAyI the| digambara Ayamika sAhitya meM siddhasena kA nAma unakI kRti 'sanmatisUtra' ke sAtha nirdiSTa hai| isake sAtha hI, senagaNa kI paTTAvalI meM bhI unake nAma kA ullekha milatA hai| yahI nahIM, zvetAmbara AcAryoM ne unake yugapavAda kA khaNDana kiyA hai| jaina sAhitya meM vizuddha tarkavidyA viSaya para prAkRta bhASA meM jJAta racanAoM meM sarvaprathama 'sammaisutaM' yA 'sanmatisUtra' anupama dArzanika racanA ke kAraNa AcArya siddhasena kA nAma prasiddha rahA hai| prAkRta, saMskRta aura apabhraMza ke paravartI aneka vizruta jaina vidvAnoM ne unake nAma kA sAdara ullekha kiyA hai|" yathArtha meM ve darzanaprabhAvaka AcArya ke rUpa meM vizruta rahe haiN| yadyapi unakI isa racanA kA nirdeza 'sanmatitarkaprakaraNa' nAma se bhI kiyA jAtA rahA hai, kintu isakA vAstavika nAma 1. upAdhye, e. ena. siddhasenA nyAyAtAra eNDa adara varksa, bambaI, 1971 inTroDakzana, pR. 17 2. "uttaM ca siddha seNeNa NAma ThapaNA" ........Na ca sammaisuteNa saha viroho usudarvasabhAvaNikkhevamassidUna tappauttado / lamhA-taMgaha-catrahAraNaetu savyaNikadA saMbhavati i siddhaM / " - avadhathalA grantha 1 . 260-61 3. jaina siddhAnta mAskara, kiraNa, pR. 98 4. A. pUjyapAda ( yetteH siddhasenasya - jainendra vyAkaraNa, 5, 1, 2) (kvacida prAdurbhAve vartate iti zrIdattamiti siddhasenamiti" - tasthArtharAjayArtika, 1, 15), A. jinasena (bodhayanti satAM buddhi-siddhasenasya sUktayaH - ribaMzapurANa, 4, 50), A. guNabhadra (siddhasena kavijayAdayikarUpanaravarAMkuraH / / AdipurANa / 12), A. padmaprabhamaladhArideva (siddhAntoSa zrIghavaM siddhasenaM cande ) suni kanakAmara (to siddhaseNa susamaMtabhaTTa akalaMkadeva suala samudda. karaphaNDacariu, 1, 2, 4), kavi hariSeNa (to vi jiniMda dhammaanusAeM bahusirisiddhaseNa supasAe, dharmaparIkSA, 1, 30), bha. yazaHkIrti (jigaseoNa siddhaseNa vibhayaMta paravAidappabhaMjaNa kayaMta--candraprabhacarita), apabhrazaMkavi dvitIya dhanapAla (sirisiddha seNa payayaNa viNoTa jiNaseNeM viraja- bAhubalicarita) ityAdi / tathA - namaH sanmatayaM tasmai bhavampanipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhathAmapravezinI // pArzvanAthacarita (yAvirAja), jo 22 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'sammaisutta hai| 'sammaI' yA 'sanmati' zabda digambaroM meM pracalita rahA hai jo tIrthakara mahAvIra ke pA~ca nAmoM meM se eka hai| isa nAma se bhagavAn mahAvIra kA ullekha zvetAmbara Agama-sAhitya meM nahIM miltaa| __ 'sanmatisUtra' 167 AryA chandoM meM prAkRta bhASA meM nibaddha anekAntavAda siddhAnta kA pratipAdaka grantha hai| anekAntavAda kA siddhAnta nayoM para AdhArita hai| ataeva grantha-racanA meM anekAntavAda ke sAtha nayoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| sampUrNa racanA tIna bhAgoM meM vibhakta hai, jinheM kANDa kahA gayA hai| racanA meM mUla tattvoM kI sundara vyAkhyA hai; jaise ki loka meM upalabdha tattvArtha svayaM tIna prakAra ke lakSaNa vAle haiM: utpAda, vyaya aura dhauvya; aura yahI yathArthatA kA satya svarUpa hai| yathArthatA kA svarUpa naya aura nikSepa ina do mUla tattvoM ke dvArA svIkRta kiyA jAtA hai aura inase hI anekAntavAda siddhAnta kA nirmANa hotA hai| jainadharma Aja taka aura Age bhI 'anekAntavAda' ke rUpa meM nirdiSTa hotA rhegaa| kyoMki anekAntavAda isakA prANa hai| 'anakAntavAda' zabda kA prayoga usa samaya ke lie kiyA jAtA hai jo ananta guNa yukta hai aura pratyeka tattvArtha meM nihita hai tathA jisakA parIkSaNa vibhinna dRSTikoNoM se kiyA jAtA hai| isa grantha meM isa anekAnta-vidhi kA vistRta tathA vizada vivecana kiyA gayA hai| grantha ke prathama kANDa meM mukhya rUpa se naya aura saptabhaMgI kA, dvitIya kANDa meM darzana aura jJAna kA tathA tRtIya kANDa meM paryAya-guNa se abhinna vastu-tattva kA pratipAdana kiyA gayA hai| niHsandeha yaha eka aisI racanA hai jisakA prabhAva sampUrNa jaina sAhitya para lakSita hotA hai| aneka racanAoM meM (lagabhaga eka darjana meM) se cAra kRtiyoM ko kucha vidvAn A. siddhasena racita mAnate haiN| 'sanmatisUtra' ke sambandha meM kisI prakAra kA vivAda nahIM hai, kintu tIna anya racanAe~ aba taka vivAdagrasta haiM-ye tInoM eka hI siddhasena kI racanAe~ hai yA nahIM ? zvetAmbara ina tInoM racanAoM ko bhI siddhasena praNIta mAnate haiM-kalyANamandirastotra, nyAyAvatAra aura dvaatriNshikaaeN| isameM koI sandeha nahIM ho sakatA ki 'kalyANamandirastotra' ke racayitA A. kumudacandra haiM, jaisA ki antima padya meM prApta unake nAma se pramANita hotA hai|' paM. jugalakizora jI mukhtAra kI AlocanA ThIka hai- "aisI sthiti meM 'pArzvanAthadvAtriMzikA' ke rUpa meM jo 'kalyANa mandirastotra' racA gayA, vaha 32 padyoM kA koI dUsarA hI honA cAhie: na ki vartamAna 'kalyANamandirastotra', jisakI racanA 44 payoM meM huI hai aura isase koI kumudacandra bhI bhinna hone caahie| isake sivAya, ghartamAna 'kalyANa-mandirastotra' meM 'prAgbhArasambhRtanabhAMsi rajAMsi roSAt' ityAdi tIna padya aise haiM jo pAnAtha ko daityakRta upasarga se yukta prakaTa karate haiM jo digambara mAnyatA ke anukUla aura 1. jananayanakumudacandraprabhAsvarAH svargasampado muktvA / te vigalitamalanicayA acirAnmokSaM prapadyanta // -zlo. 11. kalyANamandirastoSa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampaitaM zvetAmbara mAnyatA ke pratikUla haiM; kyoMki zvetAmbarIya 'AcArAMga niyukti' meM barddhamAna ko chor3akara zeSa teIsa tIrthaMkaroM ke tapaHkarma ko nirupasarga varNita kiyA hai" / ataH 'kalyANamandirastotra' ke racayitA siddhasena na ho kara nizcaya ho kumudacandra nAma ke bhinna AcArya haiN| J yaha batAne ke lie kevala eka hI pramANa diyA jAtA hai ki 'nyAyAvatAra' ke racayitA AcArya siddhasena the| paM. sukhalAla jI ke zabdoM meM prabhAvaka carita' ke vivaraNa ke anusAra isakI bhI racanA 32 dvAtriMzikAoM meM se eka thI, jaisA ki Upara ullekha kiyA jA cukA hai| purAnI racanA meM isakA ullekha kiyA gayA hai ki 32 dvAtriMzikAe~ haiM, kintu yaha batAne ke lie koI spaSTa pramANa nahIM hai ki 'nyAyAvatAra' unameM se eka thaa| isalie yaha nizcita nahIM haiM ki yaha vahI siddhasena haiM jinhoMne 'sanmatisUtra' kI racanA kI thii| isake atirikta prabandhoM meM kaI antarvirodha haiM, jinake kAraNa una para vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| yadyapi yaha kathana satya hai| ki 'yayAntAe para A kI racanAoM kA atyanta prabhAva hai, kintu yaha bhI satya hai ki grantha kI racanA 'sammatisUtra' kI racanA se kaI zatAbdiyoM ke pazcAt huii| yaha bhI nizcita hai ki 'nyAyAvatAra' para kevala samantabhadra kA hI nahIM, kintu AcArya pAtrakesarI tathA dharmakIrti jaise vidvAnoM kA bhI anyUna prabhAva rahA hai| DaoN. harmana jekobI ke vicAroM kA nirdeza karate hue paM. jugalakizora mukhtAra ne ThIka hI kahA hai ki 'nyAyAvatAra meM pratipAdita pratyakSa tathA anumAnAdika ke lakSaNa bauddha AcArya dharmakIrti ke 'nyAyabindu' meM nirdiSTa lakSaNoM ke nirasana hetu race ge| A. dharmakIrti kA samaya san 625-50 I. hai / ' siddhAntAcArya paM. kailAzacandra jI ne 'nyAyabindu' aura 'nyAyAvatAra' meM vastu sAmya tathA zabda sAmya kA nirdeza karate hue spaSTa rUpa se batAyA hai ki 'nyAyAvatAra' paravartI racanA hai| unake hI zabdoM meM "ataH dharmakIrti ke 'nyAyabindu' ke sAtha ke sAmya tathA pramANa ke lakSaNa meM Agata 'bAdhavarjita' pada se tathA anya bhI kucha saMketoM se 'nyAyAvatAra' dharmakIrti aura kumArila ke pazcAt racA gayA pratIta hotA hai aura isaliye yaha una siddhasena kI kRti nahIM ho sakatA, jo pUjyapAda devanandi ke pUrvavartI haiN|'' ina pramANoM se nizcita ho jAtA hai ki 'nyAyAvatAra' ke lekhaka ne bauddha sAhitya ko sammukha rakha kara aisI paribhASAoM tathA lakSaNoM kA nirmANa kiyA aura unameM isa prakAra kI zabdAvalI kA 5 1. savvesi tathI kammaM niruvasamgaM tu yaNiyaM jiNANaM navaraM tu vakSamANassa sovasaggaM puNeyabvaM // 1- AcArAMganiyukti gA. 276 = mukhtAra, paM. jugalakizora 'yugavIra' purAtana jainayAkya sUcI, prathama vibhAga prastAvanA, pR. 3:27-28 se uddhRta | 2. paM sukhalAla saMgharthI, paM. becaradAsa dozI sanmati tarka (aMgrejI anuvAda), paricaya, 1987 pR. 49 3. mukhtAra, jugalakizora purAtana jainavAkya sUcI, prathama vibhAga, dillI, 1950, pR. 12 4. zAstrI, paM. kailAzacandra jaina nyAya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1965, prathama saMskaraNa, pR. 21 1 1 : 1 F ! Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 9 prayoga kiyA, jinase bauddhoM kA bhalIbhAMti khaNDana ho sake aura apanI mAntayA kI sthApanA ho / ataeva yaha bhI nizcita hai ki 'nyAyAvatAra' ke kartA AcArya pAtrakesarI, dharmakIrti aura kumArila bhaTTa ke pazcAt utpanna hue the| itanA hI nahIM, 'nyAyAvatAra' meM prayukta vauddhoM kI pAribhASika zabdAvalI se bhI yahI pramANita hotA hai ki 'nyAyAvatAra' kI racanA 'nyAyabindu' se lagabhaga eka zatAbdI pazcAt huI thii| yadyapi dvAtriMzikAoM ke kucha padyoM (5.81, 21. 31 ) meM siddhasena nAma kA ullekha kiyA gayA hai, kintu yaha kahanA kaThina hai ki yaha vahI siddhasena haiM jinhoMne 'sanmatisUtra' kI racanA kI thii| paM. mukhtArajI ne ThIka hI vicAra kiyA hai ki ikkIsavIM dvAtriMzikA ke anta meM aura pA~cavIM dvAtriMzikA ke atirikta kisI bhI dvAtriMzikA meM siddhasena ke nAma kA ullekha nahIM milatA hai| yaha sambhava hai ki ye donoM dvAtriMzikAe~ apane svarUpa meM eka na hone se kisI anya nAmadhArI siddhasena kI racanA hoM yA siddhasenoM kI kRti hoN| kyoMki yaha nizcita hai ki dvAtriMzikAoM meM ekarUpatA nahIM hai| phira, dvAtriMzikA kA artha battIsI hai| isalie pratyeka dvAtriMzikA meM 32 padya hI hone cAhie the, kintu kisI dvAtriMzikA meM padya adhika haiM, to kisI meM kama haiN| dasavIM dvAtriMzikA meM do padya adhika haiM aura ikkIsavIM meM eka padya adhika hai, kintu AThavIM meM chaha, gyArahavIM meM cAra aura pandrahavIM meM eka padya kama hai| yaha ghaTa-bar3ha mudrita ho nahIM, hastalikhita pratiyoM meM bhI pAI jAtI hai|" ataH isakI prAmANikatA ke viSaya meM sandeha hai| DaoN. upAdhyejI ne yaha samIkSaNa kiyA hai ki prathama pA~ca dvAtriMzikAe~ AcArya samantabhadra ke 'svayambhUstotra' se na kevala vicAroM meM varan abhivyakti meM bhI samAnatA rakhatI haiN| battIsa dvAtriMzikAoM meM se vartamAna meM kevala ikkIsa dvAtriMzikAe~ hI upalabdha haiN| paM. sukhalAlajI bhI yaha mAnale haiM ki ina sabhI racanAoM meM kyA viSaya-vastu aura kyA bhASA saba meM bhinnatA hai| kevala 'sanmatisUtra' ko prathama gAthA meM 'siddha' zabda se A. siddhasena kA saMketa kiyA gayA hai, kintu ukta do dvAtriMzikAoM ko chor3akara anyatra kahIM bhI siddhasena nAma kA ullekha nahIM huA hai| isake atirikta zvetAmbara vidvAn abhayadevasUri ne zrI siddhasena ke kevala 'sanmatisUtra' kA ullekha kiyA hai| 'prabhAvakacarita' meM yaha varNana kiyA gayA hai ki mUla meM dvAtriMzikAe~ tIsa thiiN| unameM 'nyAyAvatAra' aura 'vIrastuti' ko sammilita karane para battIsa saMkhyA ho gii| vastutaH isa prakAra kI kiMvadantiyoM para pratyaya nahIM kiyA jA sakatA aura na inake AdhAra para koI nirNaya liyA jA sakatA hai| hA~, itanA avazya hai ki jo dvAtriMzikAe~ 'sanmatisUtra' ke 1. mukhtAra, jugalakizora purAtana jainavAkya sUcI, prathama vibhAga, dillI, 1950, pR. 129 5. vahIM, pR. 129 3. upAdhye, e. ena. siddhasenA nyAyAvatAra eNDa adara varsa, bambaI 1971. pR. 23 4. paM. sukhalAla saMghavo aura varadAsa dozI sanmatitarka kI aMgrejI prastAghanA, pR. 43 : Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampaisutaM vicAroM se sAdRzya prakaTa karatI haiM, unako A. siddhasena kRta mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie / yaha ullekhanIya hai ki jisa yugapadvAda kA pratipAdana 'sanmatisUtra' meM kiyA gayA hai, usI bhAva-sAmya ko prakaTa karane vAlI bhI dvAtriMzikAe~ (1.32, 2. 30, 3. 21-22) haiN| ataeva yaha nahIM kahA jA sakatA ki sabhI dvAtriMzikAe~ prAmAmila haiN| siddhasena ke nAma se racita anya racanAoM kA bhI yahA~ paricaya diyA jA rahA hai| kucha samaya pUrva hI mujhe do racanAe~ jayapura meM milI haiN| 'ikkabIsaThANA' kI hastalikhita prati meM siddhasena kA nAma hai, jaisA ki antima padha se prakaTa hotA hai|' dUsarI racanA 'sahasranAma' bhI hastalikhita hai, jisake lekhaka kA nAma anta meM siddhasena divAkara likhA huA milatA hai| ina donoM racanAoM kI hastalikhita prati di, jaina lUNakaraNa pANDyA ke mandira, jayapura meM vidyamAna hai| maiM nahIM samajhatA ki ye donoM racanAe~ eka hI siddhasena kI haiN| nizcayAtmaka rUpa se inake sambandha meM kucha kahane ke pUrva abhI anusandhAna karanA avaziSTa hai| isI prakAra kI anya racanAe~ bhI siddhasena ke nAma se upalabdha hotI hai jo nizcita hI alaga-alaga siddhasena nAmadhArI vyaktiyoM kI bhinna-bhinna kAla kI kRtiyA~ haiN| aisA patA calatA hai ki siddhasena nAma ke kama-se-kama cAra vidvAn ho cuke haiN| prathama siddhasena 'sanpatisUtra' tathA katipaya dvAtrizikAoM ke kartA haiN| dUsare TIkAkAra vidvAn siddhasenagaNi haiM jo 'bhASyAnusAriNI' aura 'tattvArthadhigamasUtra' TIkA ke lekhaka haiN| tIsare 'nyAyAvatAra' ke kartA siddhasena divAkara haiM, jinakA jIvana-kAla chaThI zatI kA uttarArddha yA sAtavoM zatAbdI hai| cauthe sAdhAraNa siddhasena haiM, jinhoMne vi. saM. 1123 meM apabhraMza bhASA meM 'vilAsabaIkahA' kI racanA kI thii| ! racanA-kAla DaoN, upAdhyejI ne bhalIbhA~ti paryAlocana kara 'sanmatisUtra' ke racayitA A. siddhasena kA samaya 505-609 I. nirdhArita kiyA hai| AcArya siddhasena ke yugapavAda kA khaNDana zvetAmbara AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa (vi. saM. 562-665) ne vizeSaNavattI' meM aura haribhadrasUri (vi. saM. 757-827) ne 'nandIvRtti' meM kiyA hai, jisase sanmatisUtrakAra kA samaya adhika-se-adhika chaThI zatAbdI kA prAcIna ho sakatA hai| DaoN. jyotiprasAda jaina ne unakA samaya lagabhaga 575-600 I. nizcita kiyA hai| paM. mukhtArajI ke vicAra meM 'sanmatisUtra' ke lekhaka siddhasena kA samaya 1. iya ikkIsaTANA uddhariyA siddhaleNasUrIhi / carabIsAMjaNavasaNaM asesamAhAraNA bhaNiyA / / 66 / / 5. "iti zrIsiddhasenadighAkarapahAyozvaraviracitaM zrIsahasranAmastotraM sampUrNam / ' 3. upAdhye pa. ena. : sizasenz2a nyAyAvatAra eNTa adara basa, 1971, pR. 31 + jaina sandeza. zodhAMka 2; 18 disa, 1958. pR. 18 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA vikrama kI chaThI zatAbdI ke tRtIya caraNa aura sAtavIM zatAbdI ke tRtIya caraNa kA madhyavartI kAla nirdhArita kiyA gayA samucita hI pratIta hotA hai| isakA artha yaha hai ki kama-se-kama vikrama kI chaThI zatAbdI meM aura adhika-se-adhika sAtavIM zatAbdI meM arthAt vi. saM. 562-66 ke madhya granthakAra jIvita rahe hoNge| paM. sukhalAlajI siddhasena ke samaya ke sambandha meM nizcita mata nahIM rkhte| isalie ve unheM kabhI pA~cavIM vikrama zatI kA batAte haiM aura kabhI sAtavIM zatAbdI kA pro. joharApurakara unakA samaya IsA kI chaThI zatAbdI yA usase kucha pahale mAnate haiN| yaha bhI jJAtavya hai ki AcArya pUjyapAda devanandI (vikrama kI chaThI zatAbdI) ne 'jainendra vyAkaraNa (vette siddhasenasya, 5. 1. 7) kaha kara siddhasena kA ullekha kiyA hai aura unhIM siddhasena kI dvAtriMzikA kA eka padma ( 3. 16) apanI sarvArthasiddhi TIkA (7. 18) meM uddhRta kiyA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki A. pUjyapAda, jinabhadra kSamAzramaNa, jinadAsagaNi, haribhadrasUri vidyAnanda tathA A. akalaMkadeva ke pUrva chaThI zatAbdI meM A. siddhasena vidyamAna unakA bhAvanA thye| ! 11 'sanmatisUtra' grantha-racanA ke srota AcArya siddhasena ke pUrva AcArya guNadhara, A. kundakunda aura umAsvAmI sUtrAtmaka zailI- vijJAna kA pravartana apanI racanAoM meM kara cuke the| jJAta AcAryoM kI paramparA meM AcArya guNadhara sUtroM ke pravartaka the| vAstava meM yaha paramparA AcArya dharasena se bhalIbhA~ti pallavita huI thI, kintu unake samaya taka yaha maukhika hI thI / una sabakA prabhAva spaSTa rUpa se 'sanmatisUtra' para lakSita hotA hai| grantha meM isakA vizadatA se pratipAdana kiyA gayA hai ki anekAnta kA mUla naba aura pramANa hai jo kevalI bhagavantoM se zrutakevaliyoM ko aura unase AcAryoM ko upalabdha zruta-paramparA rUpa se kramAgata nivaddha hai| paM. sukhalAlajI aura becaradAsajI ke vicAra haiM ki A. kundakunda ne apane pravacanasAra' meM dravya kA vivecana aura A. siddhasena ne 'sanmatisUtra' ke tRtIya kANDa meM jJeya kI jo vyAkhyA kI haiM, vaha anekAnta dRSTi para AdhArita hai| AcArya kundakunda ne 'paMcAstikAya' (gA. 15 ) meM 'bhAva' zabda kA prayoga 'padArtha' ke lie kiyA hai| 'sanmatisUtra' meM bhI 'padArtha' ke artha meM 'bhAva' zabda kA prayoga hameM kaI sthAnoM para dRSTigocara hotA hai| 'paMcAstikAya' kI bArahavIM gAthA 1. mukhtAra, paM. jugalakizora purAtana jainavAkya sUcI, prathama vibhAga, dillI, 1950, pR. 157 2. saMghavo, sukhalAla aura varadAsa dozI sanmatitarka, aMgrejI prastAvanA, zambaI, 1959, pR. 16 3. bhAratIya vidyA zodhapatrikA, aMka 3, pR. 152 4. joharApurakara, vidyAdhara vizvatasya prakAza, solApura, 1964, paricaya, pR. 41 5. "do aMgapuSvANamegadelo deva Airiya-paramparAe AgaMtUNa guNaharAiriyaM saMpattI / " 6. "tado saccesibhaMga - putryAgamedesI Airisa paramparAe- AgacchyANAM dharaseNAiriyaM saMpatto / " - dhavalA, 1, 1, 67-68 5. saMghavI, sukhalAla aura becaradAsa dozI sanmatitarka kI aMgrejI prastAvanA, bambaI, 1999, pR. 59 = Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM kI pahacAna hama 'sanmatisUtra' kI bArahavIM gAthA se kara sakate haiN| ina donoM racanAoM meM eka hI sthAna para isa gAthA kA astitva sahaja hI parihArya nahIM hai| "dravya' ke lie 'daviya' tathA 'dacca' zabda kA prayoga bhI 'paMcAstikAya' ko dekha kara kiyA gayA hai; jaise ki usakI vyutpatti sarvaprathama vahA~ dikhalAI par3atI haiN| Agama granthoM meM spaSTa rUpa se ullekha hai ki binA nayoM (vizeSa dRSTikoNa) ke koI bhI vyakti sUtroM ke vAstavika artha ko nahIM samajha sakatA, kyoMki ve eka hI vastu ke vibhinna guNa-dharmoM tathA rUpoM ko prastuta karate haiN| yadi yathArtha meM dravyArthika yA paramArtha naya kI dRSTi se vicAra kiyA jAe, to azuddha paryAya rUpa vibhAva kA astitva tathA sajIva prANiyoM kA sadbhAva bhI usa naya kI dRSTi meM (jo ki satyArtha ko le kara calatA hai) bana nahIM sakatA hai| yahI bhAva AcArya kundakunda kI 'bAdazAnuprekSA' meM varNita haiN|" yadi hama gaharAI se dekheM to patA calatA hai ki AcArya kundakunda kI zuddhanaya kI dRSTi 'sanmatisUtra' meM prativimbita huI hai| AcArya siddhasena ne dRr3hatA se yaha pratipAdana kiyA hai ki naya kA prayoga kisI bhI vastu ke varNana karane ke liya bhaMga (dRSTikoNa) ke rUpa meM kiyA jAtA hai| yathArtha meM tattva apane sampUrNa Atma-prakAzaka rUpa meM anirvacanIya hai| zabdoM meM usakA varNana nahIM kiyA jA sktaa| jo usa Atma-tattva kA anubhava-avalokana karatA hai, vaha apane anubhava ko pUrNa rUpa se tathA upayukta zabdoM meM abhivyamna nahIM kA sa mAparya siddhaleka ne apane nayavAda kA vivecana ina vacanoM se hI pUrNa kiyA hai : zuddha nayavAda kA viSaya AtmAnubhava (bhAvazruta) hai| zruta-kathita viSaya kA sAdhaka zuddha nayavAda hai| yadyapi AtmonmukhI pravRtti hetu vastu-svarUpa va tattvajJAna kA nirNaya Avazyaka hai, vastu-svarUpa ke jJAna ke lie vyavahAra naya kA bhI Alambana lenA par3atA hai; kintu akhaNDa Atma-tattva kI anubhUti ke lie donoM nayoM ke pakSa se mukta ho jAnA par3atA hai| jo sahaja paramAnanda svarUpa zuddha Atma-tattva kA anubhava karane vAlA hai, vaha satata kevalajJAna ke bhAva se ullAsata hotA huA kisI bhI naya ke vikalpa ko grahaNa nahIM krtaa| parantu jo isa avasthA ko upalabdha nahIM huA, vaha vyavahAra naya se parAGmukha ho 1. panjayAyejudaM dabbaM dabyavigunA ya pajjayA nntyi| dohaM aNapaNabhUdaM pArtha samaNA parUviti / / -paMcAstikAya, 1, 12 __ tulanA kIjie-datvaM paJjayaciTyaM dadhvaviuttA ya pajjayA Nami / -sanmatisUtra, I, 12 2. iviyadi gacchAdi sAI tAI sammAnapajjayAiM nN| daviyaM taM bhaNNate aNaNNabhUdaM tu satAdo // -paMcAstikAya 1, " 3. Natyi gaNAre thihaNaM sulaM atyocca jiNavaramadamhi / to NayavAde giSNA muNiNo siddhatiyAM hati / / || -paTUkhaNDAgama jIvasyAna I...1 1. Na pa dahiyAkhne saMsAro Neva pjjvnnyss| --sanmatisUtra, 1.17 5. jIvassa Na saMsAro gicaaynnpkmmyimmukko| -dvAdazAnuprekSA, gA. 37 6. dopahadi NayANa maNidaM jmANa pavAraM tu smypdd'ibddho| pAduNavapakrakha gidi ki.civi NayapakvaparihINo || -sAgayatAra, gA. 143 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nizcayamaya kA Alambana letA hai| kyoMki nizcaya naya svayaM nirvikalpa samAdhi-rUpa hai| ataH nizcaya naya kI dRSTi meM vyavahAra naya pratiSiddha hai| itanA hone para bhI, koI bhI naya kisI anya naya ke viSaya kA na to lopa karatA hai aura na tiraskAra hI karatA hai| AcArya kundakunda kRta 'aSTapAhui' meM aise kaI uddharaNa milate haiM jo na kevala zabdoM meM, padoM meM, varan vAkya-racanA meM bhI 'sanmatisUtra' se samAnatA prakaTa karate haiN| isI prakAra AcArya kundakunda ke niyamasAra' ke sAtha 'sanmatisUtra' kI tulanA kI jA sakatI hai| 'niyamasAra' kI unnIsavIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya kI dRSTi se jIva pUrvokta vyaMjana paryAyoM se bhinna hai tathA vibhAva vyaMjana paryAyArthika naya kI dRSTi se sabhI jIva una paryAyoM se saMyukta haiN| yahI bhAva "sanmatisUna" kI prathama kANDa kI cauthI gAthA meM prakaTa kiyA gayA hai| spaSTa rUpa se vicAroM, abhivyakti tathA zailI meM bhI AcArya kundakunda ke paMcAstikAya' aura 'sanmatisUtra' meM tathA 'pravacanasAra' evaM 'sanmatisUtra' aura 'samayasAra' meM sAmya lakSita hotA hai| paM. sukhalAlajI tathA anya vidvAnoM ne bhI 'sanmatisUtra kI prastAvanA meM yaha svIkAra kiyA hai ki darzana-jJAna kI abhedatA kA jo siddhAnta sanmatisUtra' (2, 30) meM milatA hai| isake bIja spaSTa rUpa se AcArya kundakunda ke 'samayasAra' (1, 13) meM haiN| isake atirikta 'samayasAra kI caudahavIM gAthA 'jo passadi apmANa zuddhanaya ke svarUpa kI vyAkhyA karatI huI yaha pratipAdana karatI hai ki zuddhanaya avizeSa rUpa se avalokana karatA hai, jisameM jJAna aura darzana ke bheda kA koI sthAna nahIM hai| aura isa dRSTi se isa sandarbha meM amedavAda kA mUla srota-donoM upayogoM kI yugapat samagratA kA kathana hI 'samayasAra' meM upalabdha hotA hai| isake pUrva yaha vivecana 'SaTkhaNDAgara' meM prApta hotA hai| AcArya umAsvAmI ne saMkSepa meM apane sUtra (sarvadgavyaparyAyeSu 1, 29) meM yaha pratipAdana kiyA hai ki kevalI bhagavAna pratyakSa rUpa se (binA mana aura indriyoM kI sahAyatA ke) sabhI dravyoM aura unake guNoM tathA paryAyoM I. tulanA kIjie - niyapasAra, gA, [66 aura sanmatisUca, 2, 4 niyamasAra, gA. 156 tathA sanmasisUtra 2, 30; niyamasAra, gA. 169 aura sanpatisUca 2, 15 niyamasAra, gA. 1 tayA sanmatisUtra. 2, 20% niyamasAra, gA. 160 evaM sanmatisUtra 2, 3 ityaadi| 5. paMcAstikAya gA. 12 aura sanmatisUtra 1, 12 paMcAstikAya gA. 154 tathA sanmatisUtra meM, 25, paMcAstikAya gA. 18 evaM sanmatisUtra 2, 12; paMcAstikAya nA. +9 tathA sanmatisUtra 2, 97; pravacanasAra 2, 46 aura sanmatisUtra 1, 18; pravacanasAra 1. 18 tathA sanmattisUtra 1. 36-40; pravacanasAra / , 8 aura sanmatisUtra / , A; pravacanasAra 1, 26 tathA sammatisUtra 2, 30; pravacanasAra I. 28 evaM sanmatisUtra 2, 45 samayasAra 947, 348 tathA sanmatisUtra / ,52 / 4. pukhtAra, jugalakizora : sammatisU eNDa siddhasena, dillI, 1966, 2. 33 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisukta ko atIndriya jJAna se jAnate haiM, kyoMki unake kSAyika jJAna hotA hai| yahI bAta bahuta pahale 'paTkhaNDAgama' meM kahIM jA cukI thii| AcArya kundakunda kA bhI yahI vicAra hai; kebalI bhagavAna ke donoM upayogA sAtha hote haiM jaise ki sargakA hone para prakAza aura Atapa yugapat prakaTa hote haiN| yaha bhI nirdiSTa kiyA gayA hai ki hama darzana aura jJAna meM manaHparyayajJAna taka bheda kara sakate haiM, kintu kevalajJAna kI sthiti meM darzana aura jJAna meM koI bheda nahIM rhtaa| yadi kevalajJAnI jIva lagAtAra saba jAnatA hai, to use sadaiva satata saba jAnate hI rahanA cAhiye, nahIM to yaha samajhanA cAhie ki vaha nahIM jAnatA haiN|' AcArya siddhasena ne 'sanmatisUtra' meM abhedavAda ke isa siddhAnta kA hI vistAra kiyA hai| grantha meM prayukta 'keI bhati" (sanmati, 2, 4) "kucha loga kahate haiM" yaha yAkya spaSTa rUpa se kramavAda ke mAnane vAloM kI ora saMketa kara rahA hai, jinakI mAnyatA kA khaNDana granthakartA ne kiyA hai| AcArya siddhasena kI isa abhedavAda kI sthApanA kA samarthana AcArya vIrasena ne apanI 'SaTkhaNDAgama' kI TIkA meM kiyA hai| jaisA ki paM. sukhalAlajI ne aura becaradAsajI ne 'sanmatisUtra' kI gAthAoM (2, 23-24) kI vyAkhyA meM nirdiSTa kiyA hai ki zAstra meM kahIM bhI zrotradarzana, prANadarzana Adi vyavahAra kA ullekha nahIM hai, kintu zrotravijJAna, prANavijJAna Adi kA vyavahAra hai| parantu sanmatikAra ne sabhI indriyoM kA darzana mAnA hai| sambhavataH mAnyatA ke anasAra zvetAmbara sAhitya meM isa prakAra ke zabda nahIM milate haiM, kintu digambara sAhitya meM inakA prayoga ucita rUpa se huA hai| AcAryoM kA kathana hai ki darzanAvaraNIyakarma kA kSayopazama hone para jIya netra indriya yA mana ke binA karNa, ghrANa, rasanA yA sparzana indriya ke dvArA mana se artha-grahaNa karatA hai| netra indriya se dekheM binA grahaNa karane ke kAraNa ise acakSudarzana kahA jAtA hai|' Agama grantha "pakhaNDAgama" kI dhavalA TIkA meM AcArya vIrasena ne cakSu- aura mana ko aprApyakArI mAnA hai tathA zeSa cAroM indriyoM ko prApyakArI evaM aprApyakArI donoM rUpoM meM mAnA hai| darzana 'upayoga' kI prathama bhUmikA hai, jise vizeSa rahita yA sAmAnya grahaNa bhI kahate haiN| yadi isa prakAra kI bhUmikA na ho, to kisI vastu kA jJAna nahIM ho sktaa| vAstava meM jIva vastuoM ko jAnate samaya 'maiM kisI vastu vizeSa ko jAneM yA nahIM jAnU~" isa prakAra kA vizeSa pakSapAta na kara sAmAnya rUpa se jAnatA hai| 1. jugavaM vaSTa gANaM kevalAgANista daMsaNaM va thaa|| TigayarapacAsatApaM aha vaha laha muNeyavyaM / / -niyamasAra, gA. 160 2. kalaghAragI, TI. jI. : sama problemsa ina jaina sAyaklojI, dhAravAr3a, 1961, pR. 33 3. saMghavI, paM. sukhalAla aura betharadAta : sampatitarka-prakaraNa, pR. 46 1. ghoSAla, zaratacandra pradhasaMgraha kI TIkA (da sekreDa buksa oNva da jainAz2a jilda 1, pR. 10 5. SaTkhaNTAgama, vargaNA khaNDa, 5, 5, 27, jilla 13, pR. 225-26 5. dasaNaSucaM gANaM chapatyAgaM Na duSiNa upogaa| --dravyasaMgraha, gA. 44 dasaNapucaM gANaM gANaNimittaM tu daMsaNaM gtyi| -sanmatitUna, 2, 22 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA upayoga cetanA kA hI pariNamana hai jo naya kI apekSA jIva kI eka paryAya mAtra hai| upayoga do prakAra kA hai : darzanopayoga aura jnyaanopyog| phira, darzanopayoga ke bhI cAra bheda haiM-cakSu, acakSu, avadhi aura kevldrshn|' AcArya vIrasena kA kathana spaSTa hai ki darzana aura jJAna meM antara yaha hai ki jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra hai / paryAyarahita sAmAnya mAtra ke grahaNa ko hI darzana kahate haiN| sAmAnya kA artha dravya (AtmA) hai| darzana antarmukhI pravRtti dvArA AtmA ko grahaNa karatA hai| antarjJAna ke dvArA darzana AtmA ko grahaNa karatA hai, kintu jJAna sva para prakAzaka hai| AcArya nemicandra siddhAntacakravartI kRta 'dravyasaMgraha' kI gAthA 43 kI vyAkhyA meM brahmadeva kahate haiM ki 'darzana' kA artha sAmAnya upayoga hai| jIva kI antaraMga pravRtti upayoga se hI lakSita hotI hai| udAharaNa ke lie, jaba koI manuSya kisI vastu ko samajhanA cAhatA hai, to jAnane ke pUrva vaha usa vastu kI ora unmukha hotA hai jisameM antarmukhI pravRtti rUpa sAmAnya pratibhA gAna hotA hai| ise hI kahA jAtA hai ki usake darzana hai| kintu jaba vaha usa vastu ke sambandha meM vizeSa rUpa se AkAra, varNa Adi jAnanA cAhatA hai, to kahA jAtA hai ki usake jJAna hai / ' 'darzana' zabda kA prayoga zrutajJAna ke lie nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki zAstra ke jJAna se jina padArtho ko jAnA jAtA hai, ve indriyoM se aspRSTa tathA agrAhya hote hai~ / zrutajJAna pratyakSa kI bhA~ti vastuoM ko grahaNa nahIM krtaa| aura isIlie yaha matijJAna ke lie bhI lAgU nahIM hotaa|' yadyapi zvetAmbaroM ke Agama grantha 'prajJApanAsUtra' ( 30, 319) meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki kevalI bhagavAn jisa samaya jAnate haiM, usa samaya dekhate nahIM haiM aura jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate nahIM haiM; kintu AcArya siddhasena ne isa mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| prANI pahale kisI vastu kI ora upayoga se unmukha hotA hai, phira dekha kara jAnatA hai / jAnane aura dekhane kA yaha krama mana:paryayajJAna taka barAbara pAyA jAtA hai / parantu kevalajJAna- sampUrNajJAna kI vyakta avasthA meM darzana aura jJAna meM koI antara nahIM raha jaataa| AcArya nemicandra siddhAntacakravartI isa mAnyatA ko ina zabdoM meM vyakta karate haiM : isa loka meM rahane vAle manuSya, pazu-pakSI Adi sabhI jIva saMsArI kahalAte haiN| sabhI saMsArI jIvoM meM darzanapUrvaka jJAna hotA hai| unake darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM eka sAtha nahIM hote| parantu kevalI bhagavantoM ke donoM upayoga eka 1. daMsaNamayi cakjudaM acabujudaM acakkhujudamada ya ohiyA sahiye / aNikSaNamaNaMtasiya-keyaliyaM cApi paNNattaM // paMcAstikAya, gA. 44 2. jayadhavalA, grantha 1, 1, pR. 937 3. dravyasaMgraha kI DIkA gA. 44, pR. 169 15 4. sanmatisUtra 2,28 5. daMsaNapuSyaM NANaM chadumatyANaM Na duSNi jayaogA / jugavaM jamhA kevaliMgaNA jugadaM tu te dodi // dravyasaMgraha 14 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sammaisutaM sAtha hote haiN| isa mAnyatA kA samarthana 'jayadhavalA' meM kiyA gayA hai ki sarvana ko kisI prakAra kI indriyoM kI sahAyatA lene kI AvazyakatA nahIM par3atI hai| unakA jJAna pUrNa, svatantra tathA Atyanirbhara hotA hai| ina saiddhAntika mAnyatAoM ke pratipAdana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki "sanmatisUtra" (gA. 2, 30) meM isa prakAra kI vivecanA digambara jaina AmnAya ke anusAra varNita hai| AcArya siddhasena vivecana karate hue kahate haiM-''mana, vacana aura zarIra ke vyApAra se utpanna AtmA ke pradezoM meM parispandana rUpa miyA (yoga) se manuSya karmoM se ba~dhatA hai| aura isakA kAraNa moca, ahaMkAra, bhAyA aura loma rUpa kaSAya bhAva haiM, jinase karma grahaNa kie jAte haiM tathA jo karmoM kI sthiti nirmita karate haiN| parantu upazAnta aura kSINakaSAya kI avasthA meM karma-vandha kI sthiti kA koI kAraNa vidyamAna nahIM rhtaa| AcArya pUjyapAda 'tasvArthasUtra' (8, 3) kI apanI TIkA meM isa gAthA kA uddharaNa dete hue apanI vyAkhyA meM kahate haiM : "jIva yoga se prakRtibandha aura pradezabandha tathA kaSAya se sthiti aura anubhAgabandha niSpanna karatA hai| kaSAya ke upazAnta, nirjIrNa yA kSINa hone para bandha (sthitibandha) kA kAraNa nahIM rhtaa| bhAva yaha hai ki sayogakevalI ke eka samaya kA bandha, sthiti kA kAraNa nahIM hai arthAta jisa samaya bandha hotA hai, usI samaya saba karma jhar3a jAte haiN|'' Agama granthoM meM yaha kahA gayA hai ki dravya vartamAna paryAya se bhinna nahIM hai| 'SaTkhaNDAgama' kI 'dhavalA' TIkA meM AcArya vIrasena 48veM sUtra meM pratipAdita nayoM kI vyAkhyA karate hue vyavahAranaya kA viSaya spaSTa karane ke lie kahate haiM-artha aura vyaMjana paryAya ke bheda se paryAya do prakAra kI hai| unameM arthaparyAya ati viziSTa hone se eka Adi samaya taka rahane vAlI kahI gaI hai| kintu vyaMjana paryAya antamuhUrta se le kara asaMkhyAta loka mAtra kAla taka avasthita athavA anAdi-ananta hai| isa vyaMjana paryAya se svIkRta dravya ko bhAva kahA jAtA hai| ataeva mAvakRti kI dravyArthikanaya viSayatA viruddha nahIM hai| yadi isa mAnyatA kA 'sanmatisUtra' ke sAtha virodha hogA-yaha kahA jAe to ucita nahIM hai| kyoMki sUtra meM zuddha RjusUna naya se viSaya kI gaI paryAya se upalakSita dradhya ko 'bhAva' mAnA gayA hai| isa prakAra sampUrNa artha ko mana meM nizcita kara AcArya bhUtabalI bhaTTAraka ne naigama, vyavahAra aura saMgraha naya ina saba kRtiyoM ko svIkAra kara kathana kiyA hai| AcArya akalaMkadeva ne dravya 1. rahINe iMsaNamohe carittamohe. taheca ghaailie| sammatta-viriyaNANI khaie te haoNti jIvAgaM || -SaTkhaNDAgama, grantha / , I, gA. 59, pR. 61; jayadhayalA, grNth| , gA. , pR. 68 tathA dhayalA, 4, 1, 44, pR. 119 ttha- jayadhavalA. grantha 1, I, pR. 352-6 / 1. kamma jogaNimittaM bamai baMdhadiI ksaayvsaa|| apariNadiSNesu ya baMdhavizkAraNaM Nasthi // -sanmatisUna, 1, 19 7. jogA payahi paesA Thidi aNubhAgA kasAyado kunndi| apariNaducipaNelu ya aMghaThidikAraNaM galA // 1 // - sarvArthasiddhei, H, 5 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 aura usake guNoM tathA paryAyoM se saMbaMdhita sabhI vicAra 'SaTkhaNDAgama' tathA AcArya kundakunda kI racanAoM ke pradhAna meM prakaTa kie haiM AvA kuva kahate haiM ki jo dravya apane guNoM se utpanna hotA hai, vaha una guNoM se kabhI bhI bhinna nahIM hotaa| jaise ki loka meM svarNa apanI kar3A Adi paryAyoM se bhinna nahIM hai, vaise hI jIva apane guNa- paryAyoM se bhinna nahIM hai| ataeva yaha kathana satya nahIM hai ki AcArya akalaMkadeva ne 'tattvArthavArtika' meM 'guNa paryAya se bhinna nahIM hai" yaha vicAra siddhasena se grahaNa kiyA hai| Agama granthoM meM sabhI bAtoM kI carcA vyavahAra aura nizcaya naya donoM nayoM kI apekSA se kI gaI hai| yathArtha meM sampUrNa digambara jaina- paramparA isa vicAra para eka mata hai aura isI prakAra 'sanmatisUtra' meM carcita anya vicAroM para bhI sahamata hai| itanA hI nahIM, 'sanmatisUtra' kI vyAkhyA ko dekhane se yaha patA calatA hai ki A. siddhasena ke pUrva eka mata avagraha ko hI darzana mAnatA thaa| parantu AcArya siddhasena tathA AcArya akalaMkadeva donoM ko hI yaha mata mAnya nahIM thaa| ataeva donoM ne isa mata kI AlocanA kI hai| vAstava meM avagraha aura darzana eka-dUsare se bhinna haiN| jainAgamoM meM spaSTa rUpa se inakI bhinnatA kA ullekha milatA hai| AcArya pUjyapAda kA kathana hai ki indriya aura padArtha kA yoga hone para sattA sAmAnya kA darzana hotA hai| AcArya akalaMkadeva ke anusAra padArtha kA nirNaya hone para anantara kAla meM sattA sAmAnya kA darzana hI avagraha hai| viSaya aura viSayI ke sambandha hone ke anantarakAla meM jo prathama grahaNa hotA hai use avagraha kahA jAtA hai| pro. kalaghATagI ke zabdoM meM "yathArtha meM yaha indriyajanya jJAna kI avasthA hai I isameM vastu ke AkAra kA jJAna hue binA kevala usake astitva kA bhAva hotA hai| cetanA meM indriyoM ke dvArA padArtha ko grahaNa karanA yaha Adya viSaya hai; jaisA ki viliyama jemsa ne kahA hai / " AcArya kundakunda aura umAsvAmI ke atirikta jina AcArya kA prabhAva vizeSa 1. "tatya japAeNa maDigariyaM davyaM bhAvo hodi / edasta yaTTamANakAlI jaNukkaraserhi aMtonto saMkheogato aNAiNiruNo za, ampidapAyapadamasamppaDuDi Acarima-sambAdo eso baTTamANakAlAM tiNAvAdI / teNa bhAvakadIe dayayaNavavisayattaM Na virujhadaM ca sampaiteNa saha viror3oM susurANayavisayIkayapajjA egulakkhiyadavyamsa sutte bhAvatadavagamAdo evaM vuttAsesatyaM mamma kAUNa NaMgama-babahAra-saMgahA lavyAoM kaMTIo iti bhUibalibhaDAraeNa uttN|" - SaTkhaNDAgama, grantha 9, nAkhaNDa 4, 1, 48, pR. 243 2. daviyaM jaM samajjadi guNehiM jaM tehiM jAgasu aNAla jaha kaDayAdIhiMdu pajjae kama samayasAra, gA. 9 3. zAstrI, paM. kailAzacandra jaina nyAya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1966, pR. 155 1. akSArthayoge sattAloko'rthyAkavikalpathIH " laghIyastraya kArikA 5 3. viSayaviSayasannipAtasamayAnantaramAdyagrahaNavagrahaH / viSayavinayasannipAte sati darzanaM bhavati tavanantaramarthasya grahaNamavagrahaH / sarvArthasiddhi 1, 15 6. kalacATagI, TI. jI. sama proktemsa ina maina sAyaklaoNjI, dhAravAr3a, 1961, pR. 57. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sammaisutte rUpa se 'sanmatisatra' para parilakSita hotA hai, ve haiM-AcArya smntbhdr| AcArya samantabhadra kI racanAoM kA prabhAva spaSTa rUpa se 'sanmatisUtra' para dekhA jAtA hai| kyoMki 'AptamImAMsA' kI 7vIM kArikA kA vivecana anya zabdoM meM 'sanmatisUtra' (3, 11) meM kiyA gayA hai| aura yahI prabhAva digambara-paramparA ke paravartI AcAryoM kI racanAoM meM dRSTigocara hotA hai| isameM koI sandeha nahIM hai ki 'sanmatisUtra' kI racanA ke samaya A. siddhasena ke sammukha AptamImAMsA' aura 'svayaMbhUstotra' vidyamAna the| paM. sukhalAlajI ke kathanAnusAra eka ora 'svayambhUstotra' aura "AptamImAMsA" haiM aura dUsarI ora 'dvAtriMzikAe~', 'nyAyAvatAra' aura 'sanmatisUtra' haiM, jinameM viSayavastu meM bahuvidha prabhAvapUrNa sAmya hameM spaSTa rUpa se lakSita hotA hai| isI prakAra hama kucha anya uddharaNa bhI de sakate haiM jo zabI, racanA rAdhA abhiyaki meM hI dRza haiN| kisI samaya yaha mAnA jAtA thA ki samantabhadra eka bauddha sAdhu the| parantu aba yaha svIkAra kara liyA gayA hai ki AcArya pUjyapAda ne jina lekhakoM kA ullekha kiyA hai, ve sabhI vidvAna gauravazAlI saMgha ke jainAcArya ke rUpa meM hameM vijJAta ho cuke haiN| ataH isake viparIta jaba taka koI spaSTa pramANa nahIM milatA, taba taka yaha mAna lenA Avazyaka ho gayA hai ki samantabhadra jaina lekhaka the| unakA janma dakSiNa bhArata meM huA thaa| spaSTa rUpa se abhilekhIya pramANa ke AdhAra para samantabhadra kA digambara jaina AcArya honA nirvivAda siddha hai|' ___AcArya siddhasena ke 'sanpatisUtra' para likhI gaI do TIkAoM kA patA calatA hai| unameM se eka saMskRta bhASA meM likhita gyArahavIM zatAbdI ke zvetAmbara AcArya abhayadevasUri kI TIkA hai jo 25,000 zlokapramANa upalabdha hai| digambara AcArya sumatideva kRta saMskRta dIkA kA ullekha milatA hai, jaisA ki yAdirAja ne 'pArzvanAthacarita' meM nirdeza kiyA hai| kintu vaha saMskRta TIkA abhI taka upalabdha nahIM huI hai aura na kisI ne khoja kI hai| inake atirikta zvetAmbara AcArya haribhadrasUri ne 'sanmatisUtra' para zrI mallavAdIkRta TIkA kA nirdeza kiyA hai| samprati zrI mallavAdI kRta racanAoM meM ekamAtra 'nayacaka' upalabdha hai| isa prakAra vivecana se spaSTa ho jAtA hai ki AcArya siddhasena ne 'sanmatisUtra' meM jina viSayoM ko carcita kiyA hai aura isa grantha ke jo sandarbha tathA uddharaNa 'SaTkhaNDAgama' Adi granthoM kI TIkAoM meM upalabdha hote haiM, ve sabhI digambara granyoM ke aMza haiM aura unako pramANa ke rUpa meM hI nirdiSTa kiyA gayA hai| yadi ye digambara granthoM ke prAcInatama aMza na hote, to | 1. saMghavI, sukhalAla aura becarAsa dozI : sanmati taka (aMgrejI anuyAda), prastAvanA, pR. 16-17 2. zAkaTAyana vyAkaraNa kA sampAkIya Amukha, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, pR. 9 3. penAphikA karNATikA, jilda 5. abhilekha saM. 118 1. namaH sanmatace tasmai bhava-pa-nipAtinAm / sanmatirvivRtA yena sukhadhApa-pravezinI / / -pAyanAthadharita, zlo. 22 5. uktaM ca vAdimukhyena zrImallayAdinA smmtii| -anekAntajayapatAkA, pR. 47 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA inako pramANa-koTi meM prastuta nahIM kiyA jaataa| AcArya siddhasena ke paravartI AcArya AcArya siddhasena ko AcArya guNadhara, bhUtabali, kundakunda, umAsvAmI aura A. samantabhadra se jo vicAra-paramparA upalabdha huI thI, vahI paravartI AcArya kI kati meM anuvartita rhii| unameM sarva prathama AcArya pUjyapAda banAma devanandi (lagabhaga vi. saM. 807-657) kA nAma liyA jAtA hai| jaisA ki Upara kahA jA cukA hai ki pUjyapAda ne siddhasena kA ullekha vizeSa rUpa se 'jainendravyAkaraNa' ke sUtra (yetteH siddhasenasya, 5, 1, 7) meM kiyA hai| unhoMne apanI 'tattvArthavRtti' (sarvArthasiddhi) nAmaka tattvArthasUtra' kI TIkA (7, 18) meM A. siddhasena kRta dvAtriMzikA ke solahaveM zloka kA prathama caraNa uddhRta kiyA hai| isake atirikta "sanmatisUtra' kI eka gAthA (1, 19) bhI kiMcit parivartana ke sAtha AcArya pUjyapAda kRta "sarvArthasiddhi' (8, 3) meM uddhRta milatI hai| ataH AcArya pUjyapAda kI racanAoM para 'sanmatisUtra' kA prabhAva spaSTa rUpa se lakSita hotA hai| ___AcArya akalaMkadeva (vi saM 777-837) ne 'tattvArthasUtrA' ke 'guNaparyayavaddravyam'(5, 37) sUtra kI vyAkhyA karate hue guNa ko paryAya se bhinna nahIM mAnA hai| yahA~ taka ki gaNa hI paryAya hai, yaha nirdeza kara unhoMne paramata se svamata kI bhinnatA siddha kI hai| unakA yaha vivecana anya AcArya ke sAtha hI AcArya siddhasena ke vicAroM kA pUrNa rUpa se anugamana karatA hai| isI prakAra unhoMne 'laghIyastraya' kI 67 vIM kArikA meM 'sanmatisUtra' kI eka gAthA (1,3) ko saMskRta-chAyA ke rUpa meM uddhRta kiyA hai| AcArya siddhasena se atyadhika prabhAvita eka anya digambara AcArya haiM-vidyAnandi (vi. saM. 832-897)| unhoMne apane zlokavArtika' grantha meM naya tathA anekAnta viSaya kA pratipAdana karate hue 'sanmatisUtra' kI kucha gAthAoM ko saMskRta-chAyA ke rUpa meM udhRta kiyA hai| yadyapi AcArya siddhasena ke vicAroM se ve pUrNataH sahamata pratIta nahIM hote haiM, phira bhI una para A, siddhasena kA prabhAva kama nahIM mAnA jA sakatA hai| dharmaprabhAvaka digambara AcArya pramAcandra viracita 'prameyakamalamArtaNTa' kI bhASA I. viyojayati cAsubhirna gha vadhena sNyudhyte| -savArthasiddhi, 7, 19 2. "tataH tIryakaravacanasaMgrahavizeSamUlavyAkaraNI draSyapayopAryikau nishcetvyau|" --saghIyastraya, kArikA 17 kI sthopA yiti 3. "yAvaMto bacanapayAstAvaMtaH sambhavanti nayayAdAH" iti vacanAt / -tasthArthazlokavArtika, pR. 114 nAbhoktaM sthApanA ivvaM hvyaarthiknyaarnnaat| paryAvApiNA pAyaratenyAsaH sampagIritaH // -vahI, zlo. 69 tathA-"gugaparyayayadravyApiti tasya sUtritatvAta, taTAgamavirodhAditi kazcit / so'pi sUsA nabhijJaH / paryayabadradravyApati hi sUtrakAreNa vadatA trikAlagocarAnatakrapathAvipariNAmAzraya dravyamustam :'--baSTI, pR. / / 5 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM meM 'sanmatisUtra' kA prabala zabda-sAdRzya lakSita hotA hai| "nyAya-kumudacandra' meM jo yatkiciMta sAdRzya parilakSita hotA hai, vaha 'prameyakamala-mArtaNDa' ke mAdhyama se Amata haiM; sAkSAt nhiiN| paM. mahendrakumAra jI ke zabdoM meM 'prameyakamalamArtaNDa' ke jina prakaraNoM ke jisa sandarbha se "sanmatitarka" kA sAdRzya hai, unhIM prakaraNoM meM "nyAyakumudacandra' se bhI zabda-sAdRzya pAyA jAtA hai| kevala zabda-sAdRzya hI nahIM, vastu-viSaya meM tathA bhAvoM meM bhI vividha AyAmI sAmya spaSTa rUpa se dekhA jA sakatA hai| inake atirikta kucha anya AcAryoM kI racanAoM para bhI AcArya siddhasena kA prabhAva sAmAnya rUpa se lakSita hotA hai, jinake nAma haiM-haribhadrasUri (vi.saM. 757-827), zIlAMka, zAntisari, vAdideva, anantavIrya, hemacandra aura yazovijaya / yathArtha meM AcArya siddhasena ne pravala yuktiyoM ke dvArA jisa abhedavAda ke siddhAnta kI punaH prasthApanA kI aura darzana tathA avagraha Adi mAnyAtAoM kA siddhAnta ke rUpa meM spaSTa vivecana kiyA, unase prabhAvita ho kara paravartI zvetAmbara AcAryoM ne bhI unakA anugamana kiyaa| vizada rUpa se AcArya siddhasena kI racanAoM kA adhyayana karane kI dizA meM yazovijaya aMtima viziSTa vidvAna the| isa prakAra AcArya siddhasena kA mahAmahima prabhAva satata jaina sAhitya para lakSita hotA rahA hai| bhASA yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki isa grantha kI bhASA prAkRta hai| yadyapi prAkRta meM vibhinna boliyoM kA astitva lakSita hotA hai jo sAmAnyataH hamArI samajha se pare hai, tathApi bhASAgata pravRttiyoM ke AdhAra para isa grantha meM prayukta bolI kA nizcaya kiyA jA sakatA hai| sarvaprathama hama yaha dekhate haiM ki 'sanmatisUtra' meM madhyavartI vyaMjanoM kA lopa hai aura unake sthAna para 'ya' zruti kA prayoga huA hai| DaoN. hIrAlAla jaina ke anusAra prAkRta bhASA meM dvitIya zatAbdI ke pUrva isa pravRtti kA patA nahIM cltaa| yaha bhASAgata pravRtti IsvI kI dvitIya zatAbdI ke pazyAt prArambha huii| yathArtha meM yahI mahArASTrI prAkRta kI bhedaka AkRti hai| prAkRta ke vaiyAkaraNoM ke anusAra mahArASTrI prAkRta ke lakSaNa nimnalikhita haiM:-- (3) kartAkAraka eka vacana meM 'o' pratyaya jur3a kara prathamA vibhakti banatI hai (jaise-saMsAro, Nayo, viseso, bhAyo ityAdi)1 (2) saMskRta meM jahA~ karmavAcya meM 'ya' pratyaya saMyukta hotA hai, usake sthAna para prAkRta meM 'ijja' ho jAtA hai (hojja 2, 9; sAhejja 3, 56; vaNijja 3, 62) / (3) mahArASTrI prAkRta meM saptamI vibhakti ke eka vacana meM mmi' pratyaya prayukta hotA hai (samayammi / , 50; suttammi 2,7; kevalaNANammi 5, 8 aTTammi 2, 25; guNammi 3, 15; saMpayaNammi $, G4) / (4) pUrvakAlika kRdanta kI racanA 'UNa' pratyaya lagA kara kI jAtI hai 1. nyAyAcArya, paM. mahendrakumAra jaina; nyAyakumudacandra kI prastAvanA, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, pR. 10 2. yazAlI insTITyUTa risarca buleTina (o. jhopatAla jaina smRti-*ka, saM. 2. 1974. pR.8 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 (jaise- mottUNa 2, 25 hoUNa 2, 2 ) / (5) mahArASTrI prAkRta meM sabhI antaHsvarAtmaka mahAprANa sparzI vyaMjana lupta ho jAte haiM tathA sabhI antaHsvarAtmaka saghoSa mahAprANa sparzI vyaMjana 'ha' rUpa meM hrasva ho jAte haiM (jaise- suho- sukha, jahA- yathA, duviho- dvividha, sAhao - sAdhaka) upalabdha hote haiM jo anya sAhityika prAkRtoM se bhinna haiN| yaha pravRtti isa grantha meM atizayatA se milatI hai| udAharaNa ke lie kaI zabda udghRta kie jA sakate haiM; jaise ki sAhapasAhA ( 15 ), paho ( 1, 41 ), paNihANaM ( 1, 43 ) taheva ( 2, 15), avahi ( 2, 20), ahiMya ( 3, 15 ), virAhao ( 3, 45), sAhao ( 3, 46 ), sAhammau ( 3, 56 ), sAdhAraM ( 2, 11 ), salAhamANA ( 3, 62), paDisehe ( 2, 39), pasAhaNaM ( 1, 44 ), ahigaya ( 8, 65 ), ityAdi / 'sanmatisUtra' meM antaHsvarIya yA avyavahitapUrva vyaMjana ikAI rUpa meM zabda grahaNa karate samaya sAmAnyataH hrasva hone kI apekSA ka, ga, ca, ja, ta, da aura pa kA lopa ho jAtA hai aura 'ya' zruti tathA kahIM-kahIM 'ca' zruti kA bhI prayoga huA hai; jaise ki sAyAraM ( 2, 11), viyANato (2, 13), suya (2, 27 ), javautto ( 2, 29), uppAo (2,81), uvavaNNaM ( 2, 33 ), sAI ( 2, 34 ), uyAharaNa ( 2, 31), ya ( 1, 43 ), vayamANo (3, 2), u ( 3, 4), yi (9, 6), evaM ( 3, 15), pajjava (1, 9), uvaNIyaM ( 3, 22 ), bhUyA (8, 24), 3 (3, 25), une) (5, 26), FM (8, 27), Kg (3, 29), (3, 26), yavaeso ( 3, 89 ) ityAdi / inake atirikta hameM grantha meM sarvatra 'na' ke sthAna para 'Na' kA prayoga milatA hai (jaise- gANaM ( 2, 6), desaNaM ( 2,6), Na (2, 10), paNNattaM ( 2, 14), aNNattaM ( 2, 22 ), piyameNa ( 2, 24 ), aNAgaya (2, 25 ), teNa ( 2, 26), NavaraM ( 3, 14), NaNu ( 3, 20), uNa ( 8, 21), NayaNa (3, 21 ), NimittaM ( 3, 22 ), Adi / yaha pravRtti spaSTa rUpa se zaurasenI kI ora jhukAva pradarzita karatI hai| niHsandeha rUpa se adhikatara digambara jaina Agama sAhitya zaurasenI prAkRta meM hI likhA huA milatA hai| ataeva 'sanmatisUtra' kI bhASA zaurasenI prabhAvApanna mahArASTrI hai| isakA eka pramANa yaha bhI hai ki racanA meM dezI zabdoM ke prayoga kI pravRtti bhI lakSita hotI hai NimeNaM ( 1,5), bhavvaya' ( 3, 17), haMdI' ( 3, 28 ) prabhRti kriyApadoM meM bhI havai, pAsar3a, paDai, hoi, kuNai, jujjai Adi mahArASTrI kI pravRtti spaSTataH dyotita karate haiN| isa prakAra prAkRta boliyoM ke bhASA vaijJAnika samIkSaNoM ke anusAra, vizeSakara mahArASTrI ke adhyayana ke AdhAra para yaha sahaja hI nizcita ho jAtA hai ki isa grantha kI bhASA mahArASTrI hai| DaoN. nemicandra zAstrI ke vicAroM se bhI isa tathya kI puSTi . 1. sena, sukumAra e kampereTiya graimara oNva miDila iNDo-Aryana, pUnA, 1960, pR. 20 2. "NiSeNamayi ThANaM" - dezI nAmamAlA, 4, 37 5. vyo bahiNItaNAe" - yahIM, 6, 100 4. "tatra hA~, viSAdavikalpapazthAnArNanazcayasatyagRhANAryeSu / " vahIM, 8, 75 nivRti Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAMA 22 sammaisuttaM hotI hai-"zvetAmbara Agama granthoM ko mAyA prAkA adhAradhI, para isa prandhaka: prAkRta mahArASTrI hai jo zaurasenI kA eka upabheda hai| isa bhASA kA prayoga I. sana kI cauthI-pA~cavI zatAbdI se huA hai| nATakIya zaurasenI aura jaina zaurasenI ke prabhAva se hI ukta mahArASTrI kA bheda vikasita huA hai|" ataeva yaha siddha ho jAtA hai ki 'sammatisUtra' kI bhASA prAkRta mahArASTrI hai| prastuta saMskaraNa yadyapi "sanmatisUtra" ke, TIkA sahita tathA binA TIkA ke kaI saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM, kintu koI bhI janopayogI saMskaraNa Aja taka prakAzita nahIM huA thaa| ataH isa kamI ko pUrA karane ke lie, bhASA aura bhAva kI dRSTi se saralatA tathA spaSTatA ko lie hue vidyArthiyoM evaM janatA ke lie upayogI yaha saMskaraNa prastuta kiyA gayA hai| isa grantha kA sampAdana DaoN. e. ena. upAdhye ke saMskaraNa para AdhArita hai jo 'a' aura 'ba' ina do pratiyoM ke AdhAra para kiyA gayA thA aura jisakA prakAzana jaina sAhitya vikAsa maNDala, bambaI se ho cukA hai| isake atirikta prastuta saMskaraNa meM eka hastalikhita prati kA bhI upayoga kiyA gayA hai jo tesapaMthI bar3A mandira, jayapura (rAjasthAna) meM surakSita hai| isa prati kI anukrama saMkhyA 1899 hai aura isameM 578 pAnA haiN| yaha hastalikhita prati tattvabodhavidhAyinI' TIkA se yukta hai| prastuta saMskaraNa meM isakA ullekha 'sa' prati ke rUpa meM kiyA gayA hai| inake atirikta paM. sukhalAla aura becaradAsa ke saMskaraNa kA bhI upayoga 'da' rUpa meM kiyA gayA hai| sampAdana karate samaya zabda-racanA ko dhyAna meM rakha kara mUla granya kI racanA-saMghaTanA ke anurUpa hI pAThoM ko grahaNa kiyA gayA hai| isase mUla racanAkAra kI racanA kI ekatA kI surakSA banI rhegii| isa grantha kI hastalikhita pratiyoM uttara bhArata meM upalabdha hotI haiM, jisase yaha sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki AcArya siddhasena mUla meM uttara bhArata ke nivAsI rahe hoNge| AbhAra-jJApana sarvaprathama maiM AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja ke prati apanI zraddhA rUpa saMstuti vyakta karatA hU~ jinhoMne mujhe prerita kara isa grantha ke adhunAtana saMskaraNa ke lie bArambAra utsAhita kiyaa| yathArtha meM maiM DaoN. A. ne, upAdhyejI kA atyanta kRtajJa hU~, jinake sampAdita 'sanmatisUtra' kI sahAyatA se maiM isa vizada grantha kA sampAdana kara skaa| hAya : durdaiva kI krUratA ne yaha avasara bhI mujha se chIna liyA, jina kSaNoM meM vyaktigata rUpa se usa mahAna vyaktitva ke prati pratyakSa rUpa se apanI kRtajJatA vyakta kara sktaa| maiM paM. mUlacandajI zAstrI tathA paM. nAthUlAlajI zAstrI kA bhI aneka mUlyavAna sujhAvoM tathA artha-bodha ke lie AbhArI huuN| anta meM bhAratIya jJAnapITha ke adhikAriyoM tathA sahayogiyoM kA bhI AbhAra hai, jinake mAdhyama se yaha grantha itane sundara rUpa se prakAzita ho sakA hai| 1. zAstrI, DaoN. nemicandra : tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA, khaNDa 2, pR. 214 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Airiya-siddhaseNa-viraiyaM sammaisuttaM NayakaMDayaM siddhaM siddhatthANaM' ThANamaNovamasuhaM uvgyaannN| kusamayavisAsaNaM-sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // 3 // siddha siddhArthAnAM sthAnamanupamasukhamupagatAnAm / kusamayavizAsana-zAsana' jinAnAM bhAMjanAnAm / / zabdArtha-aNobama-anupama; suha-sukha (ka); ThANa-sthAna ko; uvagayANaM-prApta (tathA); bhavajiNANa-saMsAra ko jItane vAle jiNANaM-jinendra bhagavAna kA; sAsaNaM-zAsana; siddhatthANaM--(pramANa) prasiddha arthoM kA; ThANaM-sthAna (hai); (aura) kusamaya-mithyA mata (kA); visAjaNaM-nivAraNa karane vAlA; siddha-(sthataH) siddha jina-zAsana : svataH pramANa-sikha hai: bhAvArtha-jo saMsAra ke duHkhoM ko jIta kara anupama sukha ko upalabdha ho cuke haiM, una jinendra bhagavAna kA pramANa-prasiddha arthoM kA sthAna jina-zAsana svataH siddha hai| vaha mithyAmatoM kA khaNDana karane vAlA hai| jina-zAsana svataH pramANa isalie hai ki vaha vItarAgI deva dvArA prakAzita hai| koI bhI jIva svayaM vItarAgI bana kara pramANita kara sakatA hai| ataH pramANa vItarAgatA hI hai| rAga-dveSa se rahina avasthA hI vItarAgatA hai| vizeSa-grantha ke prArambha meM siddha' zabda kA prayoga maMgala sUcaka hai| grandha-kartA ke nAma kA sUcaka bhI "siddha' zabda kahA jAtA hai| 1. ba' siddhrnn| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 samayaparamatyavittharavihADajaNapajjuvA saNasaNo / AgamamalArahiyao jaha hoi' tamatyamuSNesu // 2 // samma samayaparamArthavistaravihATajanaparyupAsanasakarNaH / AgamamandahRdayo yathA bhavati tamarthamunneSye // 2|| sadartha AgalagalArapiDosana (samajhane meM) buddhi (bAloM ke lie yaha granya); samayaparamatyavitthara - siddhAnta (ke) paramArtha (satyArtha ) vistAra ( ko ): vihADa - prakaTa ( prakAzita karane vAlA hai); jaNa-- loga pajjuvAsaNa- paryupAsanA (bhalIbhA~ti upAsanA meM) rAyaNNa - sAvadhAna; jaha-jaise (jisa taraha se ) : hoi - ho ( jAyeM); ( vaise hI ) tamattha- muNNesu-usa artha ko kahU~gA / yaha racanA manda-buddhi vAloM ke lie : bhAvArtha anekAntamayI jinavANI ati gahana va gambhIra hai| alpa buddhi vAle ise samajha nahIM paate| isalie unako samajhAne va sAvadhAna karane ke lie jisa taraha se loga samajha sakeM aura upAsanA kara sakeM, vaise hI vistRta Agama-siddhAnta ko prakaTa karane vAle isa grantha ko kahU~gA / zruta kevaliyoM ke vyAkhyAna ko isa prakAra samajhAU~gA ki tattva meM aruci rakhane vAle bhI rucipUrvaka use grahaNa kara skeN| - tityayaravayaNasaMgahavisesapatthAramUlavAgaraNI' davyaTTiyoM ya pajjavaNayo ya sesA viyappA siM // 3 // tIrthaGkaravacanasaMgrahavizeSaprastAramUlavyAkaraNau / dravyArthikazca paryavanayazca zeSA vikalpAstayoH // 3 // zabdArtha - tityayaravayaNa - tIrthaMkara (kaM) vacana ( bacanoM kA) : saMgaha-saMgraha (sAmAnya aura); visesa -: patthAra-prastAra (ke): mUlavAgaraNI - mUla vyAkhyAtA davkhaDiyo- dravyArthika ( naya); ya - aura pajjayaNayo- paryAyArthika naya (mUla meM do naya haiM; ya-aura; sesA - zeSa (naya): siMuna (donoM nayoM ke); viyappA - vikalpa (haiM, bheda haiN)| tIrthakara vANI : sAmAnya vizeSAtmaka : bhAvArtha - tIrthakaroM ke vacana sAmAnya vizeSAtmaka haiN| ve sAmAnya rUpa se dravya ke OM tayannI va shii| ba" pote / 1. 2. 5. ta' mUlavAgaraNA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM pratipAdaka haiM aura vizeSa rUpa se paryAya ke| dravyArthika (nizcaya yA paramAtha) aura paryAyArthika (vyavahAra) nayoM (sApekSa dRSTiyoM) se mUla vastu kI vyAkhyA kI gayI hai| zAstroM meM jina sAta nayoM kA varNana milatA hai, vaha ina do nayoM kA vistAra hai| sabhI naya dravyAthika aura paryAyArthika ina do nayoM meM garmita haiN| inameM dravyArthika naya kA vistAra naigama, saMgraha evaM vyavahAra rUpa hai tathA paryAyArthika naya kA vistAra RjusUtra, zabda, samabhirur3ha aura evaMbhUta rUpa hai| mUla meM jinavANI kA vivecana karane vAle ye do hI naya haiN| davyaTThiyaNayapayaDI suddhA sNghpruuvnnaaviso| paDirUce puNa ghayaNatyaNicchao tassa' vavahAro || dravyArthikanayaprakRtiH zaddhA saMgrahaprarUpaNAviSayaH / pratirUpe punarvacanArthanizcayasya tasya vyavahAraH // 4 // zabdArtha-saMgahapalavaNAvisao-saMgraha (naya kI) prarUpaNA (kA) viSaya; suddhA-zuddha; dahiyaNayapavaDI-dravyArthika naya (kI) prakRti (hai); paDirUve-pratirUpa meM (pratyeka vastu-11 meM): puNa-phira; bacaNa-paMcana (ka) artha (kA) Nicchao-nizcayaH tassa-usa (saMgraha naya) kA; vavahAro-vyavahAra (hai)| saMgrahanaya kI sattA : bhAvArtha-saMgrahanaya ko prarUpaNA kA viSaya dravyArthika naya ko zuddha prakRti hai| isakA artha yaha hai ki saMgrahanaya kI viSayabhUta kevala eka sattA hai jo parasattA aura aparasattA ke bheda se do prakAra kI hai| jo sampUrNa padAthoM meM rahatI hai vaha aparasattA hai| saMgrahanaya ina donoM meM se eka hI sattA ko viSaya kara usakA kathana karatA hai| yahI dravyArthikanaya kI zuddha prakRti haiN| isa prakAra pratyeka vastu ke vicAra meM jo usa-usa vacana ke artha (bAcya) kA nizcaya hotA hai, vaha usa saMgrahanaya kA vyavahAra hai| isI prakAra paryAyArthikanaya kI zuddha prakRti vyavahAra naya rUpa hai| loka meM vyavahAra vyavahAranaya ke Alambana se hotA hai; saMgrahanaya ke Alambana se nhiiN| yahA~ naigamanaya ko dravyArthikanaya ko zuddha prakRti meM grahaNa nahIM karane kA kAraNa usa naya kI mizrita dRSTi hai| jisa prakAra naigama naya kA viSaya sAmAnya rUpa hotA hai, usI prakAra vizeSa rUpa bhI hotA hai| eka ho viSaya rUpa vAlI usakI dRSTi nahIM hai| 1. va "tasma ke sthAna para 'let'| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 bhUlaNimeNaM' pajjavaNayassa ujjasuyavayaNavicchedo' / tassa u saddAIA' sAhapasAhA suhumabheyA ||5| samma mUlanimAnaM (sthAna) paryavanayasya RjusUtravacanavicchedaH / tasya tu zabdAdikAH zAkhAprazAkhAH sUkSmabhedAH ||5|| zabdArtha - ujjusuyavayaNavicchedo - RjusUtranaya (kA) vacana vyavahAra ( hI ) ; pajjavaNayassa- paryAyArthika naya kA mUlaNimeNaM-mUla sthAna (hai), saddAIA - zabdAdika ( zabdanaya, samabhirUdanaya, evaMbhUtanaya); u-to; tasya usa (RjusUtranaya) ke; sAhapasAhA - zAkhA prazAkhA (rUpa), sahumabheyA- sUkSma bheda ( haiM ) / paryAyArthikajaya kA mUla : bhAvArtha- paryAyArthikanaya kA mUla AdhAra RjusUtranaya hai / RjusUtranaya ke anusAra eka samayavartI padArtha kI avasthA hI paryAya hai| isalie yaha naya kevala vartamAna paryAya kA viSaya banatA hai| bhUtakAlika tathA bhaviSyatkAlIna paryAya kA cacana- vyavahAra karane hetu yaha naya samartha nahIM hai| zabdanaya, samabhirUdanaya aura evaMbhUtanaya - ye sabhI sUkSma bheda eka RjusUtranaya rUpI vRkSa kI zAkhA prazAkhAe~ haiN| jisa prakAra naigamanaya kI apekSA saMgrahanaya kA viSaya sUkSma hai, vaise hI saMgrahanaya se vyavahAranaya meM, vyavahAranaya se Rjunaya meM RjusUtranaya se zabdanaya meM, zabdanaya se samabhirUr3hanaya meM aura usakI apekSA evaMbhUtanaya meM vijaya kI sUkSmatA hai| NAmaM ThavaNA davie tti esa davvadviyassa Nikkhebo' / bhAvo u pajjavadviyassa parUvaNA esa paramatyo // 6 // nAma - sthApanA- dravyamiti eSa dravyArthikasya nikSepaH / bhAvastu paryAyArthikasya prarUpaNA eSa paramArthaH ||6|| F zabdArtha - NAmaM - nAma ThevaNA- sthApanA; davie - dravya (nikSepa ) ti - isa prakAra esa - yaha (ye); (tInoM nikSepa) davvaSTriyassa- dravyArthika (naya) ke NikkhevI - nikSepa ( haiM ); u - kintu bhAvo bhAva (nikSepa ) pajjavaSviyassa- paryAyArthika (naya) kI; parUvaNA - prarUpaNA ( kathanI ) : ( hone se ) esa- yaha paramattho - paramArtha ( hai ) / nimANa | 1. pra 'mUla 2. bi biyo / 1. sa" savAIyA / 4. tiesu / 5. sa kikheo / 5. aeNjjavaTriaparUvaNA / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 58 nikSepa : loka vyavahAra bhAvArtha-jisa se loka kA vyavahAra calatA hai, use nikSepa (viSaya) kahate haiN| pratyeka padArtha kA vyavahAra cAra prakAra se hotA hai| ye cAra prakAra haiM : nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / ina meM se prathama tIna-nAma, sthApanA aura dravya ye dravyArthika naya ke nikSepa haiM, kinta jo bhAva nikSepa hai vaha paryAyArthika naya kI carcA rUpa hai| yahI inakA paramArtha hai arthAta vAstavikatA hai| nAma se nAma vAlA, sthApanA tathA sthApanA vAlA, dravya evaM dravyavAna ye paraspara bhinna nahIM haiN| ataH apeda hone se ye tInoM dravyArthika naya ke viSaya hai| kintu pratyeka samaya se bhAva meM bhinnatA hone se bhAva nikSepa paryAya rUpa hai| ataeva bhAva nikSepa paryAyArthika naya kA viSaya hai| ukta gAthA 'SaTkhaNDAgama', jIvasthAna 1, 1, 1, gA. 9 tathA 1, 3, 1 meM evaM 'jayayavalA' TIkA grantha 1, pR. 260 para "uttaM ca siddhaseNeNa" kathana meM uddhRta kI gaI hai| pajjavaNissAmaNNaM' vayaNaM davaTTiyassa atyi ti| avaseso' dayaNavihI pajjavabhayaNA sapaDivakkho' | '71 paryavanissAmAnyaM vacanaM dravyArthikasya astIti / avazeSo yacanavidhiH paryayabhajanAt sapratipakSaH // 7 // zabdArtha-asthi-hai (sata); ti-yaha (vacana); pajjavaNissAmaNNaM-paryAya (se) rahita sAmAnya (vizeSa se sarvathA rahita); dabaSTriyassa-dravyArthika (naya) kA; vayaNa-vacana (viSaya hai); pajjavabhayaNA-paryAya (ke) vibhAga se; avaseso-bAkI saba; vayaNavihI-bacanavidhi (kathana-prakAra); sapaDiyakkho-pratipakSI (sApekSa hai)| donI nayoM kA viSaya : bhAvArtha-adhyAtmazAstra meM sAta nayoM meM do pramukha mAne gaye haiM-dravyArthikanaya aura pryaayaarthikny| dravyArthikanaya abheda rUpa tathA sAmAnya kathana karatA hai, kintu paryAyArthikanaya kA viSaya bheda rUpa paryAya kI vizeSatAoM kA kathana karanA hai| astitvamUlaka 'asti' vacana-bheda-paryAya se rahita hone ke kAraNa dravyArthikanaya ke Azrita hai| parantu isake atirikta jIva hai, ajIba hai, manuSya hai, pazu hai, pakSI hai, I, pjjvniisaamnn| 2. sa" avasesA! . sa ycpcihaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samma ityAdi vacana-bheda kisI svatantra naya ke adhIna na ho kara dravyArthika aura paryAyArthika ina donoM nayoM ke Azrita haiN| kyoMki ina vacanoM se avAntara sAmAnya kathana ke sAtha hI vizeSa bheda rUpa paryAya kA bhI kathana kiyA jAtA hai| ye donoM hI eka-dUsare kI apekSA rakhate haiN| paraspara sApekSa hone ke kAraNa hI ye naya haiN| 54 pajjavaNayavokkataM vatyuM davvaTTiyassa vayaNijjaM / jAva daviovaogo apacchimaviyappaNivvayaNo // 8 // paryAyanayavyutkrAntaM vastu dravyArthikasya vacanIyam / yAvaddravyopayogo'pazcimavikalpanirvacanaH // 8 // zabdArtha - jAva - jaba taka apacchimaviyappaNivvayaNo antima vikalpa (aura) vacana- vyavahAra ( rUpa ): daviovaogI - dravyopayoga ( hai ) ( tAva - taba taka ) : pajjavaNayavAkkataM payathArthikanaya (se) atikrAntaH vatyuM vastu ko davyadviyassadravyArthika (naya) kI; vayaNijjaM - vAcya (jAno) / naya eka-dUsare se atikrAnta 7 1. - bhAvArtha - jahA~ taka sAmAnya bhAva-bodha hai, vahA~ taka dravyArthika naya kA viSaya hai| sattA sAmAnya ke viSaya meM jaba taka paryAya sambandhI vikalpa tathA vacana vyavahAra utpanna nahIM hotA, taba taka paryAyArthikanaya se atikrAnta vastu dravyArthikanaya kI vAcya hai| tAtparya yaha hai ki antima vizeSa se sAmAnya upayoga sambhava nahIM hone se vaha dravyArthikanaya kA viSaya nahIM hai, kintu mahAsattA ( sAmAnya sattA ) dravyArthikanaya kA hI viSaya hai tathA madhyavartI jitanI avAntara sattAviziSTa padArthamAlA hai, vaha dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM meM Azrita hai| dravyArthikanaya jaba sarvavyApaka sattA sAmAnya ko viSaya karatA hai, taba dRSTigata vizeSa ko upekSita kara detA haiN| isI prakAra jaba paryAyArthikanaya vastugata vizeSa ko viSaya karatA hai, taba sattA sAmAnya ko gauNa kara detA hai| ataH antima vizeSa ke atirikta sabhI viSaya ubhayanaya sAmAnya haiN| ise yoM bhI kaha sakate haiM ki apane-apane viSaya kI maryAdA meM eka naya kA dUsare naya meM praveza honA sambhava hai, kintu antima vizeSa meM yaha sambhava nahIM hai| sAmAnyataH eka naya dUsare naya se atikrAnta hotA hai| parantu koI bhI naya sasA vizeSa yA sattA sAmAnya kA lopa nahIM karatA, balki usakI upekSA kara detA hai| davvaTThiyo tti tamhA Natthi gayo' niyamasuddhajAIo / Na ya pajjavaDiyo NAma koi bhayaNAya u viseso // 9 // a, ba nno| I Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 55 dravyArthika iti tasmAn nAsti nayo niyamazuddhajAtIyaH / na ca paryAyArthiko nAma ko'pi bhajanAya tu vizeSaH // 9 // zabdArtha-samhA-isalie; NiyamasuddhajAIo-miyama (se) zuddha jAtIya dabaTTiyo-dravyAdhika; gayo-naya; Nasthi-nahIM hai; ti-isI prakAra: koi-koI pajjavaDiyo-paryAyArthika; NAma-nAma (nahIM hai); -kintu; bisesI-vizeSa (vivakSA) bhayaNAya-vibhAga (karane ke lie (h)| koI naya zuddha jAti vAlA nahIM bhAvArtha-drayyanirapekSa paryAya aura paryAyanirapekSa dravya nahIM hai| isalie koI bhI naya zuddha jAti vAlA nahIM hai| dravyArthikanaya bhI zuddha jAtIya nahIM hai| isI prakAra paryAyArthikanaya bhI zuddha jAtIya nahIM hai| koI bhI naya apane virodhI naya ke viSaya ke sparza se rahita nahIM hai| isalie ina donoM nayoM meM viSaya-bheda ke kAraNa sarvathA bheda nahIM hai| vastutaH vastu jaisI hai, vaisI hI hai| vivakSA vaza vastu ke kathana meM bheda kiyA jAtA hai| kintu vastu meM koI bheda nahIM hai| yahA~ para dravyAdhikanaya ko zuddha jAtIya isaliye nahIM kahA hai ki mUla akhaNDa dravya paryAya se rahita hai| isI prakAra paryAyArthika naya kA viSaya bhI dravya rahita nahIM hai| phira, ve virodhI naya ke viSaya ke sparza se bhI rahita nahIM haiN| kyoMki sAmAnya vizeSa ke binA aura vizeSa sAmAnya ke binA kabhI bhI nahIM pAyA jAtA hai| davvaTTiyavattavvaM avatyuNiyameNa pjjvnnyss| taha pajjavadatthu avatyumeva davaTTiyaNayassa | // 10 // dravyArthikavaktavyamavastva-niyamena paryavanayasya / tathA paryayavastvavastava dravyAthikanayasya ||10|| zabdArtha-dayaTThiyavattavyaM--dravyArthika (naya kA) vaktavya; pajjavaNayassa-paryAyArthika naya ke (lie); NiyapeNa-niyama se; aktdhu-avastu (hai), taha-usI prakAra (se); dabaTThiyaNayassa-dravyArthika naya ke (lie); pajjavavatyu-paryAyArSika (kI) vastu; ayatyumeva avastu hI (hai)| donoM naya paraspara viruddha mAvArtha-dravyArthika naya kA vaktavya (sAmAnya kathana) paryAyArthika maya ke lie 1. ba, sa "pajjavaNyassa" ke sthAna para "hoI prjaae"| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM niyama se avAstavika hai| isI prakAra paryAyArthikanaya kI viSaya-vastu (vizeSa - vikalpa) dravyArthikanaya ke lie avAstavika hI hai| vivakSA bheda se donoM nayoM ke viSaya meM bhinnatA hai| donoM hI naya eka hI vastu ke vibhinna rUpoM kA sparza karate haiN| yadyapi dravyArthikanaya paryAyArthikanava rUpa ho sakatA hai aura paryAyArthika naya kA dravyArthika 56 honA sambhava hai| kyoMki eka bhaya kA viSaya ke sAtha dUsare naya kA viSaya bhI saMspRSTa hai| phira bhI, dravyArthikanaya jise sAmAnya mAnatA hai, paryAyArthikanaya use vizeSa mAnatA hai / ataeva eka-dUsare ke viSaya ko avastu mAnane ke kAraNa ye donoM bhinna haiM / uppajjati viyaMti' ya bhAvA niyameNa pajjavaNayassa / davyaTTiyassa savyaM sayA aNuppaNNamaviNa // 11 // utpadyante viyanti ca bhAvA niyamena paryavanayasya / dravyArthikasya sarvaM sadAnutpannamavinaSTam // 11 // zabdArtha -paJjavaNayassa - paryAyArthika naya kI dRSTi meM); bhAvA-padArtha giyameNa - niyama se: upajjati - utpanna hote haiM; viyati- naSTa hote haiM; ya-aura davbahiyassa - dravyArthika ( naya) kI (dRSTi meM): sayA - sadA sarvva- sabhI (padArtha), aNuppaNNamaviNaTUTha-na utpanna hote haiM aura na naSTa hote ( haiM ) | aura bhI bhAvArtha-- pratyeka padArtha pariNamanazIla hai| jisa meM parivartana nahIM hotA, vaha vastu nahIM hai| paryAyArthikanaya ke anusAra sabhI padArtha utpanna hote haiM, naSTa hote haiN| padArtha arthakriyAkArI haiN| arthakriyAkAritA honA yahI padArtha kI pariNamanazIlatA hai| kintu dravyArthikanaya ke anusAra sabhI padArtha na to utpanna hote haiM aura na naSTa hote haiN| ve dhruva haiM, nitya haiN| padArtha mUla rUpa meM sadA padArtha rahatA hai / kUTastha nitya padArtha meM kisI bhI prakAra kI kriyA nahIM ho sktii| ataH 'sat' yaha kahA gayA hai jo arthakriyAkArI hai / dravyArthikanaya kI dRSTi meM pariNamanazIlatA to hai, kintu usakI dRSTi kevala dravya para hI rahatI hai| davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ya pajjayA Natthi / uppAyaiibhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM // 12 // dravyaM paryayaviyuktaM dravyaviyuktazca paryAya nAsti / utpAdasthitibhaGgAH santi dravyalakSaNametat ||12|| 1. yayati / 2. badeg pajjavaviSNuaM / 3. va uppAdaTiIbhagA: Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM zabdArtha-pajjavaviyaM-paryAya (se) rahita; davya-dravya; ya-aura; davayiuttA-dravya (se) alaga; pajjayA-payAMyA Nasthi-nahIM (hai)| uppAyaTTiibhaMgA-utpAda, sthiti (aura) vyatha (se yukta vasta) ke kathana-prakAra se; haMdi-nizcaya (se); eyaM-yahaH daciyalakkhaNaM-dravya (kA) lakSaNa (hai)| dravya kA lakSaNa : bhAvArtha-dravya kA svarUpa nityAnityAtmaka hai| koI dravya nitya tathA koI dravya anitya mAtra nahIM hai| kyoMki paryAva se rahita koI dravya nahIM hai| aura dravya se vihIna paryAya nahIM hai| paryAyavAn dravya utpatti, sthiti aura vinAzazIla hai| isaliye utpAda, sthiti aura vyaya ina tInoM se yukta dravya kA lakSaNa kahA gayA hai| dravya kA lakSaNa 'sat' hai aura 'sat' utpAda, vyaya evaM dhauyyAtmaka hotA hai| ataeva ina tInoM se yukta dravya hai| ye tInoM vibhAga rahita haiN| kyoMki drathya evaM paryAya kA avinAbhAva sambandha hai| isalie bhinna-bhinna nimittoM ke saMyoga se vastu bhinna-bhinna rUpoM meM pariNamatI rahatI hai| kintu apane mUla rUpa kA kadApi tyAga nahIM krtii| eA paNa saMgahao NaDikkamalakkhaNaM durveNha' pi| tamhA micchAdihro patteyaM do vi mUlaNayA // 1 // ete punaH saMgrahataH pratyekamalakSaNaM dvayorapi / tasmAn mithyAdRSTI pratyeka dvAvapi mUlanayau |13|| zabdArtha-ee-ye puNa-phira; saMgahao-saMgraha (paraspara abhinna) naya se daveha-donoM: pi-bhI; pADikkamalakkhaNaM-pratyeka alakSaNa (lakSaNa vAle nahIM hai); tamhA-isalie; patteyaM-pratyeka; do-donoM; vi-hI; mUlaNayA-mUla navaH micchAdiTUThI-mithyAdRSTi donoM naya : asatya dRSTi ? bhAvArtha-utpAda, sthiti aura vyaya ye tInoM apRthaka rUpa se rahate haiN| eka ke binA dUsare kA sadbhAva nahIM hai| isalie ye alaga-alaga dravya ke lakSaNa nahIM kahe gae haiN| donoM nayoM kA viSaya (sAmAnya tathA vizeSa) alaga-alaga rUpa meM dravya (sat) kA lakSaNa nahIM bana sktaa| ataeva donoM naya paraspara nirapekSa avasthA meM mithyA rUpa 1. " duvinnheN| 2. sa" vi| 3. a, ba" micchaaddtthii| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 sammaisataM (durnaya) haiN| paraspara sAmAnya tathA vizeSa kI sApekSatA hone para hI satU kA lakSaNa bana sakatA hai| yadi paryAyArthika naya apane viSaya kA pratipAdana kara yaha pAnane lage ki usane pUrNataH satya kA pratipAdana kara diyA hai aura isI prakAra dravyApika naya bhI apane viSaya ke pratipAdana ko pUrNa tathya samajhe, to donoM kI svatantra mAnyatA mithyAdRSTi rUpa hai| Na ya taio asthi Nayo Na ya sammattaM Na tesa pddipnnnn'| jeNa duve egaMtA' vibhajjamANA aNegato // 14 // M POUND na ca tatIyo'sti nayo na ca samyaktvaM na tayoH pratipUrNam / yena dvAvekAntau vibhajyamAnAvanekAntau // 14 // zabdArtha-ya-aura; taio-tIsarA; Nayo-naya; Na-nahIM; asthi-hai; ya-aura tesa-una maiM (una donoM nayoM meM) paDipaNNa-paripUrNa; sammattaM-samyakaca (yathArthapanA); NayaM-naya Na-nahIM (hai); (aisA); Na-nahIM hai); jeNa-jisa se; dube-donoM; eMgatA-ekAnta (naya) vibhajjamANA--bhajamAna (paraspara sApekSa kathana karane para); aNegaMto-anekAnta (kahe jAte haiN)| nayoM kI yathArthatA : bhAvArtha:-yadi sAmAnya-vizeSa se yukta dravya ko yugapat grahaNa karane vAlA koI naya hotA, to tIsarA naya mAna liyA jAtA! parantu aisA koI tIsarA naya nahIM hai| mUla meM do hI naya haiN| ina donoM se kAma cala jAtA hai| apane-apane viSaya ko pUrNa rUpa se kahane para bhI ye taba taka ekAnta rahate haiM, jaba taka paraspara sApekSa rUpa se apane viSaya kA kathana nahIM krte| sApekSa kathana hone para ina meM anekAnta hotA hai aura ye yathArtha kahe jAte haiN| isa prakAra ye donoM naya yathArtha haiN| jaha ee taha aNNe patteyaM dugNayA NayA savve / hoti hu mUlaNayANaM paNNavaNe vAvaDA te vi | // 15 // yadhetI tathA'nye pratyeka durnayA nayAH srve| bhavanti khalu mUlanavAnAM prajJApane vyApRtAste'pi // 15 // zabdArtha-jaha-jisa taraha; ee-ye (donoM naya nirapekSa hone para) duNNayA-durnaya 1. ba" phipnn| 2. ba' egte| 4. ba 'sacce ke sthAna panne 1. ba" "pnnvnnnnyaabhaa'| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 59 (mithyA naya) (hai), taha-usI taraha; aNaNe-dUsare, sayye-saba; patteyaM-pratyeka gayA-naya (mithyA kahalAte haiM) (kyoMki); hu-sacamuca; mUlaNayANaM-mUla nayoM kI; paNNavaNe-prajJApanA (viSaya ke pratipakSa) meM; te vi-ve bhI (anya naya bhI sApekSa ho kara); vAvaDA-saMlagna hoti-hote (hai)| alaga-alaga naya durnaya : bhAvArtha-jisa taraha ye donoM naya paraspara eka-dUsare ke viSaya ko tiraskRta kara apane-apane viSaya ke kathana karane meM ekAnta hone se mithyA kahe jAte haiM, usI prakAra dUsare sabhI naya alaga-alaga rahane para mithyAnaya mAne jAte haiN| kintu saMgrahAdi naya mUla nayoM ke viSaya kA hI sUkSma se sUkSma pratipAdana karane meM sApekSa ho kara saMlagna rahate haiN| kathana kA bhAva yahI hai ki isa prakAra mUla do nayoM ke atirikta koI tIsarA naya nahIM hai| inameM se koI bhI naya yadi nirapekSa rUpa se kathana karatA hai, to mithyAnaya yA durnaya hai| savaNayasamUhammi vi Nasthi Nayo ubhyvaaypnnnnvo'| mUlaNayANa u NAaM patteyaM visesiyaM beMti // 16 // sarvanayasabhahe'pi nAsti naya ubhayavAda-prajJApakaH / mUlanayAbhyAM tu jJAtaM pratyeka vizeSitaM bruvanti // 16|| zabdArtha-savyaNayasamUhammi-saba navoM (ke) samUha meM; vi-bhI; ubhayavApapaNNavao ubhayavAda (kA) pratipAdaka; Nayo-naya; Natyi-nahIM hai; u-kintu; mUlaNayANa-mUla nayoM (ke) dvArA; NAaM-jAne (viSaya ko); visesiyaM-vizeSa (rUpa se); patteyaM-pratyeka (naya); veti-kahate haiN| koI bhI naya ubhayavAda kA pratipAdaka nahIM : bhAvArtha-sabhI nayoM (saMgraha, RjusUtra Adi) ke samUha meM bhI upayavAda (sAmAnya, vizeSa dharma) ko eka sAtha batalAne vAlA koI naya nahIM hai| dravyArthikanaya ke bheda apane viSaya ko aura paryAyArthikanaya ke bheda paryAyArthikanaya ke viSaya ko vizeSa rUpa se vizada karate haiN| ataH ina meM aisA koI naya nahIM hai jo sAmAnya-vizeSa kA eka sAtha pratipAdana kara ske| nayavAda meM krama se eka-eka dharma kA pratipAdana kiyA jAtA haiN| sabhI dharmoM kA eka sAtha pratipAdana karane meM koI bhI naya samartha nahIM hai| 1. a, ba" ubhyvaaypssnnvo| 2. sa.' yatiH a, ba, sa viti| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 sammaisutaM ataeva naya na pramANa hai, na apramANa hai; kintu sAgara ke eka taTa kI bhA~ti pramANa kA ekadeza-svarUpa hai| Na ya davaTTiyapakkhe saMsAro peva pjjvnnyss| sAsayaviyattivAI jamhA uccheyavAIya' 0171 na ca dravyArthikapakSe saMsAro naiva pryvnysy| zAzvatavyaktivAdI yasmAta ucchedavAdI ca ||17|| zaSTArtha-davyadriyapakve-davyArzika (naya ke) pakSa mita) meM; saMsAro-saMsAra; Na-nahIM (hai); ya-aura; pajjavaNayassa-payAMyArthika naya ke pakSa meM bhI saMsAra); jeva-nahIM (hai); jamhA-jisa kAraNa (kyoMki);-(dravyArthika naya)-sAsayaviyattivAI-zAzvata (nitya) vyaktivAdI (hai); ya aura (dUsarA); uccheyaghAI-ucchedavAdI (nAzavAdI) (hai)| donoM nayoM kI ekAnta dRSTi meM saMsAra nahIM : bhAvArtha-dravyArthikanaya kI ekAnta mAnyatA ke anusAra jIva dravya nitya hai, isalie apariNAmI hai aura apariNAmI hone se usake saMsAra nahIM banatA hai| isI prakAra paryAyAdhikanaya ke mata meM mUla vastu (AtmA) kA vinAza mAnane se sukha-duHkha, janma-maraNa, rAga-dveSAdi rUpa saMsAra nahIM hogaa| ataH dravyArthikanaya nityavyaktivAdI hai aura paryAvArthikanaya ucchedavAdI yA kSaNikavAdI hai| donoM ke ekAnta mata meM saMsAra kI sthiti nahIM banatI hai| isalie donoM kI ekAnta mAnyatA ucita nahIM hai| suha dukkhasaMpaogo Na jujjae' nniccvaaypkkhmmi| egaMtuccheyammi ya suhadukkhakyippaNamajuttaM // 18 // sukhaduHkhasaMprayogo na yujyate nitvavAdapakSe / ekAntocchede ca sukhaduHkhavikalpanamayuktam // 18 // zabdArtha-NiccavAvapakkhammi-nityavAda pakSa meM sahadukkhasaMpaogo-sukha-duHkha (kA) sambandha; Na-nahIM; jujjae-jor3A jA sakatA (hai); ya-aura: egaMtuccheyammiekAnta (ke) uccheda (kSaNikavAda) meM (bhI); suhadukkhaviyappaNamajuttaM-sukha-duHkha (kA) vikalpa karanA ayukta (nahIM banatA) hai| 1. pUrva prakAzita pATa 'uccheavaaiiaa'| 2. adeg sukha / 1. ba" jujnii| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM nitya aura anitya donoM pakSoM meM sukha-duHkha nahIM bhAvArtha - ekAnta se nityavAdI pakSa meM sukha-dukha kA astitva nahIM ho sakatA hai aura isI prakAra se sarvathA anityavAdI pakSa meM bhI sukha-duHkha kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / vizeSa- nityavAdiyoM ke anusAra nitya kA lakSaNa hai - apracyutAnutpannasthiraikarUpaM nityam' arthAt jo apane rUpa se haTatA nahIM hai, jo utpanna nahIM hotA, jisameM parivartana nahIM hotA aura jo sadA eka rUpa rahatA hai, use nitya kahate haiN| isa prakAra nityavAdI vastu meM pariNamana nahIM mAnate / vastu meM parivartana nahIM hone se usameM sukha-duHkha kA pariNamana kaise ho sakatA hai ? isalie ekAnta nitya mAnane se AtmA meM sukha-duHkha kI utpatti nahIM ho sakatI / anitya pakSa meM vastu prati kSaNa utpanna tathA naSTa hotI rahatI hai| isalie maiM pahale sukhI thA, aba dukhI hU~, aisA sambandha kaise sthApita kiyA jA sakatA hai ? kyoMki dhruvatva ke abhAva meM anusandhAna rUpa pratyaya nahIM ho sakatA hai| itanA hI nahIM, kie hue karmoM ke phala ko na bhogane kA, akRta karmaphala bhogane kA, paraloka ke nAza hone kA aura smaraNazakti ke abhAva kA bhI dUSaNa lagatA hai| kammaM jogaNimittaM bajjhai baMdhadiI kasAyavasA / apariNaucchiNNesu ya baMdhaTTiI' kAraNaM Natthi // 19 karma yoganimittaM badhyate bandhasthitiH kaSAyavazAt / apariNatocchinnayozca bandhasthitiH kAraNaM nAsti ||19|| 61 zabdArtha - jogaNimittaM - yoga ( mana, vacana aura zarIra ke vyApAra se AtmapradezoM meM sthita zakti vizeSa se hone vAle parispandana) nimitta (sAdhana) (se) : kamma-karma : bajjhar3a - grahaNa (kiyA jAtA hai); kasAyavasA - kaSAya ( krodha, ahaMkAra, mAyA aura lobha) (ke) adhIna (sAmarthya) se baMcaTThiI-bandha (kI) sthiti ( nirmita hotI haiM); apariNaucchiSNesu-upazAnta kaSAya tathA kSINakaSAya dazA meM sarvathA nitya- anitya avasthA (meM): ya-aura aMdhaTTiI - bandhasthiti (kA); kAraNa (nimitta): Natthi - nahIM ( hai ) / 1. ekAnta mAnyatA meM karmabandha va sthiti nahIM : bhAvArtha - mana, vacana aura zarIra ke vyApAra se utpanna tathA AtmA kI yoga- zakti vizeSa se Atma-pradezoM meM halana calana rUpa yoga se karma grahaNa kie jAte haiM tathA krodha, ahaMkAra, mAyA aura lobha rUpa kaSAya se bandha kI sthiti nirmita hotI hai| ba" baMdhaThikANaM / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM parantu upazAnta kaSAya tathA kSINakaSAya (gyArahaveM, bArahaveM guNasthAna meM) kI avasthA meM karmabandha kI sthiti kA koI kAraNa vidyamAna nahIM rhtaa| vizeSa -- karmabandha cAra prakAra kA kahA gayA hai: - prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / inameM se prakRtibandha aura pradezabandha mana, vacana, zarIra ke yoga (parispanda, halana calana) se hote haiM aura sthitibandha evaM anubhAgabandha kaSAya (krodha, ahaMkAra, mAyA, lobha) se hote haiN| AtmA ko sarvathA zuddha, buddha, nitya va apariNAmI mAnane vAle use vikArayukta kaise mAna sakate haiM kyoMki ve vikAra kA kAraNa nimittanaimittika sambandha nahIM mAnate haiN| isI prakAra kSaNikavAdiyoM ke pakSa meM AtmA meM sthiratA nahIM hone ke kAraNa karmabandha kI sthiti nahIM bana sakatI hai| 62 baMdhammi apUraMte saMsArabhaoghadaMsaNaM' mojjhaM / baMdhe va viNA mokkhasuhapatthaNA Natthi mokkho ya' ||20|| bandhepUryanti saMsArabhayaughadarzanaM mogham / bandhameva vinA mokSasukhaprArthanA nAsti mokSazca // 20 // zabdArtha - baMdhamma-vandha (kI) meM apUraMte- pUrti hue (binA); saMsArabhaoghadaMsaNaM-saMsAra (meM) bhaya-samUha (vividhatA kA) darzana mojjhaM vyartha (hai); baMdhaM bandha (ke); va-hIM: viSNA - binA mokkhasurUpatthaNA - mokSasukha (kI) prArthanA (abhilASA): ya-aura; mokkho - mokSa Natthi nahIM ( hai ) | bandha ke binA mokSa bhI nahIM : bhAvArtha - yadi jIva ke sAtha karma nahIM ba~dhate haiM, to karma ke kAraNa utpanna hone vAle saMsAra ke dila bhayoM ko dikhAnA vyartha hai| karmoM ke binA ba~dhe unakI mukti nahIM hotii| isalie bandha ke binA mokSa ke sukha kI abhilASA aura mokSa donoM hI nahIM ho skte| ataeva jIva svayaM karmoM ke sAtha ba~dhatA hai aura svayaM puruSArtha karake karmoM se chUTatA hai| "jIva karmoM ke sAtha baMdhatA hai" - yaha mAna lene para "svAbhAvika rUpa se mukti hotI hai" karma-kleza se chuTakArA hotA hai- yaha sthiti bhI siddha ho jAtI I tamhA savve vi yA micchAdiTThI' sapakkhapaDibaddhA / aNNoSNaNissiyA uNa havaMti sammattasamAdA // 21 // 1. bhajohadaMsaNaM saMsArabha-ovadaMsaNaM / 2. basa' 'ya' ke sthAna para ' pATha hai| 3. ba" micchATThI / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM tasmAt sarve'pi nayA mithyAdRSTayaH svapakSapratibaddhAH / anyonyamizritAH punarbhavanti samyaktvasadbhAvAH // 21 // zabdArtha-tamhA-isalie, sabve-sayaH vi-hI; NayA-naya; sapakkhapaDibaddhA-apane (apane) pakSa (ekAnta meM) saMlagna; micchAdiTThI-mithyA rUpa (hai); uNa-phira; (ye hI) aNNoNNa-eka-dUsare (paraspara) (ke) pissiyA-pakSapAtI (sApekSa); sammattasabbhAvAsamyak rUpa (vAle) havaMti-hote haiN)| nae bhI mithyA aura sampana : bhAvArtha-apane-apane pakSa kA kathana karane meM saMlagna sabhI nirapekSa naya mithyAdRSTi haiN| jaba koI dRSTi dUsare kA nirAkaraNa karatI huI apane viSaya kI puSTi karatI hai, taba nirapekSa kathana karane ke kAraNa mithyA kahI jAtI hai| kintu jaba vahI dUsare ke viSaya kA nirAkaraNa nahIM karatI huI paraspara sApekSa dRSTi se pratipAdana karatI hai, taba samyak hotI hai| vizeSa-sta ke dhAge jaba taka alaga-alaga rahate haiM, taba taka paraspara mile binA vastra taiyAra nahIM hotaa| kintu paraspara meM eka-dUsare kA abalambana lene para yA sApekSa hone para ve bhI dhAge antrita ho kara bastra kI arthakriyA ko sampanna karate haiN| isI prakAra donoM nayoM ke paraspara sApekSa hone para hI arthajJAna kAryakArI hotA hai| jaha Nega lakkhaNaguNA veruliyAI maNI visNjuttaa| rayaNAvalivavaesaM Na lahati mahagghamullA vi // 22 // yathAnekalakSaNaguNA veDUryAdimaNayo visNyuktaaH| ratnAvalivyapadezaM na labhante maharSamUlyA api // 22 // zabdArtha-jaha-jisa prakAra Nega-aneka: lakkhaNaguNA- lakSaNa (aura) guNa (bAle); veruliyAI maNI-vaiDUrya maNi; mahagyamullA-bahuta mUlya (cAle); yi-bhI, visaMjuttA-bikhare hue (piroye hue, saMyukta nahIM hone se); ravaNAvalibavaesaM-ratnAvalI nAma (vyavahAra ko) Na-nahIM lahati--prApta (karate) haiN| samanvita hI sunayaH mAgartha-aneka lakSaNa tathA guNoM se susampanna vaiDUrya Adi maNi bahumUlya hone para I, prakAzita 'Nega' ke sthAna para 'Neya' hai| aNeya / 2. ba" gnnaagnnvephliaashmnnii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sammaisutaM bhI bikharI huI avasthA meM "ratnAvalI' nahIM khlaate| maNi yA ratnoM ke dAne dhAge meM piroye jA kara samanvita sthiti meM hI hAra kahalAte haiN| jisa prakAra ratnAdi alaga-alaga avasthA meM svatantra rUpa se 'hAra' nahIM kahe jAte, usI prakAra nirapekSa avasthA meM ye naya sunayoM ke dvArA sAdhya arthakriyA karane meM sarvathA asamartha rahate haiN| kintu raloM kI bhA~ti samanvita hone para ye 'durnaya' nAma kA tyAga kara 'sunaya' nAma ko prApta hote haiN| taha nisAnAmanuminidhi dino pkvnnirvkkhaa| sampadasaNasaI savye vi NayA Na pAveMti' // 23 // tathA nijakavAda-savinizcatA apynyonypkssnirpekssaaH| samyagdarzanazabda sarve'pi nayA ne prApnuvanti // 23 // zabdArtha-taha-usI prakAra; NiyayavAyasuviNicchiyA-apane (apane) vAda (pakSa meM) sunizcita (hone para); vi bhI; aNNoNapakkhaNiravekkhA-eka-dUsare (ke) pakSa (ke sAtha) nirapekSa (hone se); sabve-saba; vi-hI; payA-naya sammadaMsaNasaI-samyakdarzana zabda ko; Na-nahIM; pArveti-pAte haiN| sApesa naya : sunaya : mAvArtha-jisa prakAra dhAge meM piroye hue maNi ke dAne hI hAra kahe jAte haiM, usI prakAra apane-apane pakSa meM sunizcita hone para hI sabhI sApekSa naya samyagdarzana yA sunaya nAma ko prApta karate haiN| nirapekSa naya sunaya nahIM kahe jAte haiN| kyoMki nirapekSa avasthA meM ye naya samyak rUpa se kAryakArI nahIM hote| jaha puNa te ceva maNI jhaagunnvisesbhaagpddibddhaa| rayaNAvali ti bhaNNai jahati' pADikkasaNNAo // 24 // yathA punaste caiva maNayoM yathAguNavizeSabhAgapratibaddhAH / ratnAvalIti maNyate jahAti pratyekasaMjJAH / / 24|| zabdArtha-jaha-jaise; puNa-phira; te-ve; ceva-hI; maNI-maNiyA~; jahAguNavisesabhAga 1. ba" paarvaat| 5. sa jaagunnaayselbhaaspddijddhaa| 3. bajAha tN| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM paDibaddhA jahA~ (jaba) dhAge vizeSa (meM) piro (dI jAtI haiM to); rayaNAbali-ratnAvalI (ratnoM kA hAra); ti-yaha bhaNNai-kahI jAtI (hai); (aura) pADikkasaNNAo-pratyeka (apane-apane) saMjJA (nAma ko, maNi isa nAma ko); jahati-chor3a detI (hai)| aura : bhAvAyaM-maNi ke dAne jaba dhAra meM piro die jAte haiM, taba ve apanA maNi nAma chor3a kara 'rayaNAvalI' yAnI ralAvalI (ratnahAra) kahalAtI hai| kahane kA artha yahI hai ki dhAge meM saMlagna hokara pratyeka maNi kA dAnA hAra bana jAtA hai| sabhI sAmAnya rUpa se use hAra hI kahate haiN| taha sabve NayavAyA' jahANurUvaviNiuttavattavvA / sammaiMsaNasaI lahaMti Na visesasaNNAo' / / 25 / / tathA sarve nayavAdA yathAnurUpaviniyuktavaktavyAH / samyagdarzanazabdaM labhante na vizeSasaMjJAH // 25 // zabdArtha-taha-usI prakAra savye-saba; NayavAyA-nayavAda; jahANurUvaviNiuttavattadAyathAnurUpa vacanoM (meM) viniyukta (prakaTa hone vAle) sammaiMsaNasaI-samyagdarzana zabda (ko); lahaMti-prApta karate (hai); visesasaNNAo-vizeSa saMjJA(vAle ho kara); nn-nhiiN| naya kaise samyak hote haiM ? mAvArtha-vaise hI jitane bhI nayavAda haiM, ve saba apane-apane kathana ko yathAnurUpa sApekSa rIti se prakaTa karane para hI 'samyagdarzana' yA 'sunaca' zabda se yAcya hote haiN| ve vizeSa saMjJA rUpa jo midhyAdarzana' yA 'durnaya' hai, usakA parityAga kara dete haiN| mithyA yA nirapekSa dRSTi kA tyAga kie binA koI naya 'sunaya' nahIM ho sktaa| loiyaparicchayasuho' NicchayavayaNapaDivattimaggo y| aha paNNavaNAvisao tti' teNa vIsatthamuvaNIo // 26 // laukikaparIkSakasukho nizcayazcanapratipattimArgazca / atha prajJApanaviSaya iti tena vizvastamupanItaH // 26 / / 1. ba jahANurUvaM niutt| 2, na yi sNssnnaao| 5. bpritthamuho| 4. sti| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sammaisuttaM zabdArtha-aha-aura; paNNaSaNAvisao-pratipAdana kA viSaya (jo kahA jA rahA hai); . (vaha) loiya-laukika (jana) (aura), paricchaya-kipaH (bana ko.) juho.. sukha zeyara ho jAe); ya-aura; NivyavayaNapaDivattimaggo-nizcita jJAnamArga (ke pratipAdaka) vacana (hai); teNa-isaliye; tti-yaha; vIsatyamuvaNIo-vizvasta karane vAlA hai)| dRSTAnta kI sArthakatA : bhAvArtha-uparyukta jo ratnAvalI kA dRSTAnta diyA gayA hai, vaha isaliye ki jo kahA jA rahA hai vaha vyavahAra jAnane vAle aura zAstra jAnane vAloM ko saralatA se samajha / meM A jaae| kyoMki ye bacana nizcita artha ke bodhaka tathA vizvAsa utpanna karane vAle haiN| vAstava meM yaha viSaya paramArtha kA hai| iharA samUhasiddho pariNAmakao cca jo jahiM attho| te taM ca Na taM taM ceva va ti NiyameNa micchataM // 27 // itarathA samUhasiddhaH pariNAmakata iva yo yatrArthaH / tat tacca na tattad caiva veti niyamena mithyAtvam // 27 // zabdArtha-iharA-anya prakAra se (sApekSatA na ho to); samUhasiddho-samudAya (rUpa meM) pratiSThita (mata meM); pariNAmakao-pariNAma (rUpa) kArya (utpanna hotA hai); va-hI; jo-jo; jahi-jisa meM (kAraNa meM); attho-padArtha (sat hotA hai); te-vaha (kArya), taM-usa (kAraNa rUpa hai) va-athavA; Na-nahIM hai vaha kArya-kAraNa rUpa); ca-aura taM-yaha (kArya); ta-kAraNa (rUpa); ceva-hI (hai); ti-yaha (mAnyatA); NiyameNa-niyama se (siddhAntataH); mizchata-mithyAtva (viparIta kahA jAtA hai|) sApekSatA na ho to mithyAtva (viparItatA) : bhAvArtha-nayavAda kI sApekSatA meM jo abhI kahA gayA hai, usase bhinna rUpa meM jo bhI mAnyatAe~ haiM, una saba meM mithyAtya (asatapanA) hai, jaise ki pariNAmayAdI kArya ko sat mAnate haiN| satkAryavAdI sAMkhya mata ke anusAra svayaM kAraNa hI kArya rUpa meM pariNata hotA hai| kintu kaI maMtavAdI kArya ko asat pAnate haiN| vaizeSika Adi kI mAnyatA hai ki avayavoM se avayavI rUpa kArya prArambha hotA haiN| ina se bhinna advaitavAdI haiM jo dravya mAtra ko svIkAra karate haiM, kArya-kAraNa bhAva ko nahIM maante| ye sabhI mAnyatAe~ asata yA mithyA haiM, kyoMki paraspara meM ye eka-dUsare kA nirAkaraNa karatI haiN| parantu jaba inakA sApekSatA rUpa se kathana kiyA jAtA hai, to kathaMcit satyatA siddha hotI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohA' / te puNa' Na divasamayo' vibhayai sacce va' alie vA // 28 || nijakavacanIyasatyAH samayaH paravigalane bho sa puna rna dRSTasamayo vibhajate satye vA alIke vA // 28 // zabdArtha- savvaNayA- sabhI nayaH Niyaya - apane (apane ); vayaNijja - vaktavya (meM); saccA - sacce ( haiM aura); paraviyAlaNe - dUsare ( ke vaktavya kA) nirAkaraNa (karane meM): mohA - vyartha ( haiM ); divasamayo- siddhAnta (kA) jJAtA puNa-phira te-una; (nayA~ kA) : sacce - satya meM ( yaha saccA hai); va athavA alie jhUTha meM (yaha jhUThA hai); (aisA ) Na - nahIM: vibhayai - vibhAga karatA ( hai ) | apanI maryAdA meM sabhI naya sacce bhAvArtha- sabhI naya jaba apanI-apanI maryAdA meM raha kara apane-apane viSaya kA kathana karate haiM, taba sabhI satya hote haiN| kintu jaba apanI maryAdA ko lA~gha kara dUsare naya ke vaktavya kA nirAkaraNa karane meM pravRtta ho jAte haiM, taba ve hI asatya mAne jAte haiN| isaliye anekAnta siddhAnta kA jAnakAra kabhI yaha vibhAga nahIM karatA ki 'yahI satya hai yA yahI asatya hai|" anekAntavAdI kArya ko karyocet hI sat yA asat kahatA hai| davvaTThiyavattavvaM savvaM savveNa NiccamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo pajjavavattavyamaggo ya // 29 // dravyArthika vaktavyaM sarvaM sarveNa nityamavikalpam / Arabdhazca vibhAgo paryavavaktavyamArgazca // 29 // 67 zabdArtha - savvaM - sabaH savveNa - saba taraha se NiccamaviyampaM - nitya (aura) avikalpa (bhedarahita); davaDiyavattavyaM - dravyArthika (naya kA ) vaktavya ( hai ) : ya-aura vibhAgo-bheda (ka); Araddho- Arambha (hote hI): pajjavayattavyamaggo - paryAya (Arthika naya ke) vaktavya (kA) mArga ( bana jAtA ) hai / 1. ba dosA / hai, apa gunn| 3. 4. 5. puNa nirdigsimada samaya / sa" ya / badeg sadhvaM rAstreNa / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sammaisuttaM donoM nayoM kI viSaya-maryAdA : mAvArtha-sattA sAmAnya kI apekSA sabhI padArtha saba taraha se nitya aura bhedarahita haiN| bhedarahita dravya kA kathana dravyArthikanaya kA vaktavya hai| kintu bhedarUpa kathana ke prArambha hote hI paryAyArthikanaya kA viSaya A jAtA hai| 'sata' ke bheda se hI paryAyArthikanaya kI baktayyatA prArambha ho jAtI hai| jo' puNa' samAsao cciya vaMjaNaNiyao ya aNiyao y| . atthagao ya abhiNNo bhaiyavyo vaMjaNaviyappo' // 30 // yaH punaH samAsatazcaiva vyaMjananiyatazcAniyatazca / arthagatazcAbhinnoM bhaktavyo vyaMjanavikalpaH // 30 // zabdArtha-jo-jo; puNa-phira; samAsao-saMkSepa (meM); cciya-hI; vaMjaNaNiyaovyaMjananiyata (zabdasApekSa); ya-aura; atyaNiyao-artha-niyata (ardhasApekSa) (hai); ya-aura: lAthagare / arthAta (niyA); abhiNNe; abhinna (hai); ya-auraH baMjaNaviyappo-vyaMjana-vikalpa (zabdagatabheda); bhaiyavI-bhAjya (bhinna tathA abhinna) vyaMjana paryAya bhinna tathA abhinna : bhAvArtha-pratyeka padArtha bhedAbhedAtmaka hai| yaha vibhAga saMkSepa meM zabda-sApekSa aura artha-sApekSa hai| arthagata vibhAga abhinna hai, para zabdagata vibhAga bhinna hai aura abhinna bhI hai| isakA tAtparya yaha hai ki arthagata sadRza pariNamana vyaMjana paryAya hai| isa vyaMjana paryAya meM jo anya aneka vikalpa (bheda) haiM, ve saba arthaparyAya haiN| udAharaNa ke lie, 'jIvatva' yaha sAmAnya dharma hai| saMsArI jIva, mukta jIva Adi isake vibhAga haiN| ina meM samAna pratIti tathA zabdavAcyatA kA jo viSaya hai, yahI sadRza pariNamana tathA vyaMjanaparyAya hai| vyaMjana paryAya zabdasApekSa hai| isa vyaMjanaparyAya rUpa sadRzAriNamana meM jo zaizava, yauvana, vRddhatva Adi avasthAe~ haiM, ve saba arthaparyAya haiN| inheM jo abhinna kahA gayA hai, vaha antima bheda kI apekSA kahA gayA hai| kyoMki manuSya paryAya meM hI ye saba avasthAe~ ghaTita hotI haiN| 1. baso 2. arunn| 3.datigappA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 60 egadaviyammi je atthapajjayA' bayaNapajjayA' vA vi| tIyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havaI davvaM // 31 // eka dravye ye'rthaparyAyA vacanaparyAyA vaapi| atItAnAgatabhUtAstAvatatkaM tad bhavati dravyam // 31 // zabdArtha-egadaviyammi-eka dravya meM; je-jo; tIyANAgayabhUyA-atIta, bhaviSya (aura) vartamAna (meM); atthapajjayA-arthaparyAya; yA-bhI; kyaNapajjayA-vacana-paryAya (zabda yA vyaMjanaparyAya) hai. : havaMdramA nAira-- upanA; isa hotA hai : dravya kitanA ? bhAvArtha-eka dravya meM jitanI atIta, bhaviSyat aura vartamAna kI arthaparyAyeM tathA vyaMjana (zabda) paryAyeM huI haiM, hone vAlI haiM aura ho rahI haiM, vaha dravya utanA hI hai| purisammi purisasaddo jammAI mrnnkaalpjjNto| tassa u bAlAIyA pajjavajogA' bahuviyappA // 32 // puruSe puruSazabdaH jnmaadimrnnkaalpryntH| tasya tu bAlAdikAH paryavayogA bahuvikalpAH // 3211 zabdArtha-jammAI-janma se; maraNakAlapajjaMto-maraNakAla taka (ananta paryAyoM meM); purisammi-puruSa meM purisasado-puruSa zabda (kA vyavahAra hotA hai); tassa-usa (puruSa) ke; u-to; pajjavajogA-paryAya (ke) saMyogoM (se); bahuviyappA aneka vikalpa (aMza hote haiN)| vyaMjanaparyAya : sadRzaparyAyapravAha : bhAvArtha-puruSa ke rUpa meM janma lekara maraNa paryanta yaha jIva 'puruSa' kahA jAtA hai| yartamAna, bhUta, bhaviSyat tInoM kAloM kI ananta arthaparyAya tathA vyaMjanaparyAyAtmaka puruSa rUpa padArtha meM 'puruSa' zabda kA prayoga hotA hai| jIva kA yaha puruSa rUpa sadRzaparyAyapravAha vyaMjana-paryAya hai| isameM jo zaizava, yauvana, bur3hApA Adi aneka prakAra kI sthUla tathA anya sUkSma paryAyeM bhAsita hotI haiM, ve saba puruSa kI hI avAntara paryAyeM haiM, jinheM yahA~ arthaparyAca kahA gayA hai| 1. b"pjjtaa| 2. pshyyaa| 5. a" pjjvjoy| 4. da bhuyissppaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sammaisutaM asthi ti NibbiyappaM purisaM jo bhaNai puriskaalmmi| so bAlAiviyappaM' Na lahai tullaM va pAvejjA // 33 // astIti nirvikalpaM puruSa yo bhaNiti purusskaale| sa bAlAdivikalpaM na labhate talyameva prApnoti // 33|| zabdArtha jonjo; purisaM-puruSa ko; purisakAlammi-puruSakAla (manuSyadazA) meM; atyi-asti (asti rUpa se hai); tinyaha (mAnatA hai so); gibdhiyappaM-nirvikalpa (hai); so-yaha; bAlAiviyappaM-bAla (yuvA Adi bhedoM) Adi vikalpoM ko; Na-nahIM lahada-pAtA (mAnatA hai); tullaM-barAbara (donoM ko samAna); vahI; pAvajjA-pAtA hai (mAnatA hai)| vyaMjana paryAya eka hI nahIM : bhAvArtha-jo vaktA puruSa ko puruSa dazA meM kevala puruSa hI mAnatA hai, usakI anya bAlaka, yuvaka, vRddha Adi avasthAoM ko nahIM mAnatA-usakA yaha abheda tathA nirvikalpa rUpa kathana hai| kevala ise hI mAnane para manuSya kI vibhinna paryAyoM (dazAoM) kA lopa mAnanA pdd'egaa| kintu pratyeka prANI meM vibhinna dazAe~ lakSita hotI haiN| isaliye vyaMjana paryAya ko sarvathA eka nahIM mAnA jA sakatA hai| vaMjaNapajjAyassa u puriso puriso tti nniccmviypyo| bAlAiviyappa' puNa pAsai se atthapanjAo // 34 // vyaMjanaparyAyasya tu puruSaH puruSa iti nityamavikalpaH / bAlAdivikalpaM punaH pazyati so'rthaparyAyaH // 34|| zabdArtha-vaMjaNapajjAyassa-vyaMjanaparyAya kA (anugamana karane vAle ko); u-to; puriso-puruSa puriso-puruSa; ti-yaha (aisI); Niccamaviyappo-nitya nirvikalpa (bhedahIna pratIti hotI hai); puNa--phira; bAlAiviyappaM-bAla (yuvA Adi bhedoM) Adi vikalpoM ko pAsai-dekhA jAtA hai); se-baha; atyapamjAo-arthaparyAya hi)| eka dravya meM donoM paryAyeM (avasthAyeM) : bhAvArtha-jaba cita kA jhukAva vyaMjana paryAya kI ora hotA hai, taba puruSa nirvikalpa 1. da vigrss| 2. ba" tullaM byaayijii| 3. ayiyappaM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se puruSa hI lakSita hotA hai| kintu jaba dravya kI arthaparyAya para dRSTi jAtI hai, taba usakI vibhinna avasthAe~-jaise ki manuSya kI zaizava, bAlya, yuvA, prauDhatva Adi avasthAe~ lakSita hotI haiN| ye dravya kI arthaparyAyeM kahI jAtI haiN| isa prakAra eka dravya meM vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya donoM hotI haiN| saviyappaNibviyappaM iya purisaM jo bhaNejja aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa Na sa Nicchio' samae // 35 // savikalpanirvikalpamitaH puruSo yo bhaNedavikalpam / savikalpameva vA nizcayena na sa nizcita: samaye // 35 // zabdArtha-jo-jo saviyappaNibiyappa-savikalpa-nirvikalpa (rUpa dravya hai); iya-isa kAraNa; purisaM-puruSa ko adhiyappaM-nirvikalpa (mAtra) saviyappameva-savikalpa (mAtra) hI; vA-athavA; bhaNaja-kahatA hai, sa-vAha (manuSya); samae-Agama zAstra) meM Na-nahIM: Nicchio nizcita (sthirabuddhi hai)| savikalpa yA nirvikalpa mAnanA anizcitatA : bhAvArtha-sabhI vyaMjanaparyAya abhinna-bhinna ubhaya rUpa haiN| kintu jo vyakti savikalpa-nirvikalpAtpaka puruSa ko kevala nirvikalpa yuddhi kA viSaya yA kevala savikalpa buddhi kA viSaya mAnatA hai, vaha Agama meM sthira buddhi vAlA nahIM hai| kyoMki jitanI bhI vyaMjanaparyAyeM haiM, ve saba aneka rUpa haiN| ataH puruSa ko jAnate-dekhate samaya draSTA ko donoM prakAra kI vRddhi hotI hai| Agama meM jIva kI zuddha aura azuddha donoM avasthAoM kI dRSTi se puruSa kA ubhaya rUpa kathana kiyA jAtA hai| atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi smymaaiihiN| vayaNavisesAIyaM davvamavattavvayaM paDai // 36|| arthAntarabhUtena ca nijakena ca dvAbhyAM smkrmaadibhiH| vacanavizeSAtItaM dravyamavaktavya patati (prApnoti) 136|| zabdArtha-atyaMtarabhUehi-arthAntarabhUta (paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva) ke dvArA; ya-aura; Nivaehi-nija (svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva) ke dvArA; dohe-donoM ke dvArA samayamAIhiM-eka sAtha se (meM); vayaNavisesAIyaM-vacana vizeSa 1. ya naya nicchio| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /9 sammaisutaM se atIta (vacanoM kI pahuMca se bAhara: dravvaM-dravya (kahI jAne vAlI vastu) , avattacca-avaktavya; paDai-par3atI hai (kahI jAtI hai)| sAta maMga : (1, 2, 3) satU, asat aura avaktavya : bhAvArtha-kisI bhI vastu ke eka dharma ko lekara bhAva yA abhAva rUpa se jo vAstavika aura abAstavika kathana kiyA jAtA hai, use bhaMga kahate haiN| jaba kisI dravya kA paradravya, parakSetra, para kAla aura parabhAva se vicAra kiyA jAtA hai, taba vaha kathaMcita 'asat' hotA hai| kintu jaba svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva se vicAra kiyA jAtA hai, taba kathaMcita 'sat' hotA hai| isa taraha se eka hI dravya meM 'asat' aura 'sat' ubhaya rUpa bana jAte haiN| parantu jaba svayAdikoM aura paradravyAdikoM donoM ko eka sAtha pradhAnatA ke sAtha virakSita kiyA jAtA hai, to eka samaya meM dono dharmo kA eka sAtha pratipAdana na hone se vaha 'avaktavya' koTi meM AtA hai| sAta bhaMgoM meM se eka kodi meM avaktavya bhI hai! aha deso sabmAve deso' asabbhAvapajjade nniyo| taM daviyamasthi Nasthi ya AesavisesiyaM jamhA / / 37 / / atha dezaH sadbhAtre dezo'sadbhAvaparyaye niyataH / sadravyamasti nAsti ca AdezavizaSita yasmAt / / 37 / / zabdArtha-aha-aura (jisakA); deso-bhAga (eka deza); sabbhAve-sadbhAva meM (sAra rUpa meM); (tathA) desI-eka deza; asambhAvapajjarva-asatubhAya (rUpa) paryAya meM; Niyao-niyata (hai); taM-baha; daviyaM-dravya; asthi-asti; svi-nAsti (rUpa hai); jamhA-kyoMki AesavisesiyaM-bheda (vivakSA kI vizeSatA (hai)| (4) astinAsti : bhAvArtha-jisa dravya kA eka bhAga sadbhAba paryAya meM niyata hai aura dUsarA bhAga asadubhAva paryAya meM niyata hai use 'astinAsti' rUpa kahA jAtA hai| kyoki yaha kathana kI vivakSA se vizeSatA lie hue rahatA hai| astinAsti rUpa isa bhaMga meM kisI bhI dharma ko mukhya yA gauNa nahIM kiyA jAtA hai, kintu donoM dharmoM ko eka sAtha mukhyatA se prarUpita kara unakA kramazaH kathana diyA jAtA hai| ise caturtha bhaMga kahA gayA hai| sabbhAve AiTTho deso deso ya ubhayahA jss| taM asthi avattavaM ca hoi daviyaM viyappavasA // 38 // 1. pradesA sambhAra / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisusaM sadbhAve AdiSTo dezo dezazcobhayathA yasya / tavastyavaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAt ||36|| zabdArtha - jassa- jisakA dekho-deza (eka bhAga): sabbhAve - sadbhAva ( astirUpa) se: ya - aura deso- deza (eka bhAga); ubhayahA - ubhaya (rUpa) se AiTTho - vivakSita (ho): taM - vaha daviyaM -- dravyaH viyappavasA-- vikalpa (bheda ke) vaMza (kAraNa); atthi abattavyaM asti vaktavya (hotA) hai| (5) asti - avaktavya : bhAvArtha - jisa samaya vastu ke sat rUpa kA kathana kiyA jAtA hai, usa samaya vastugata rUpa kA kathana nahIM ho sakatA aura asat rUpa ke kathana ke samaya sat rUpa kA pratipAdana nahIM ho sktaa| isalie jisa dravya kA eka bhAga astirUpa se aura dUsarA bhAga ubhayarUpa se kahA jAtA hai, vaha vikalpa ke kAraNa 'asti- avaktavya' kahA jAtA hai| isa prakAra yaha pA~cavA bhaMga prakaTa kiyA gayA hai| AiTTho asamAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viyappayasA // 39 // AdiSTo'bhAve dezo dezazcobhayathA yasya / tannAstyavaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAt ||39 || 73 zabdArtha - jassa- jisakA dekho-deza (eka bhAga): asambhAve -asat bhAva meM; AiTTho - kahA jAtA (hai); ya-aura deso- deza (eka bhAga); ubhayahA - ubhayarUpa ( donoM taraha) se; taM - vaha; daviyaM - dravya viyappayasA-vikalpavaza; Natthi avattavyaM nAsti - avaktavya: hoi - hotA ( kahA jAtA hai / - ( 6 ) nAsti avaktavya : bhAvArtha - yaha chaThA bhaMga hai| isa bhaMga meM paryAyArthika naya kI pradhAnatA se dravya asaturUpa hai aura ubhayanayoM kI yugapat pradhAnatA se vaha avaktavya bhI hai| jaba asat gaMga (abhAva) avaktavya ke sAtha kahA jAtA hai, taba dravya kA eka bhAga nAstirUpa se aura eka bhAga ubhaya rUpa se vivakSita hotA hai| isa taraha vikalpabheda se dravya 'kathacit nAsti' rUpa bhI hai aura 'kathaMcit avaktavya' bhI hai| sabbhAvAsambhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM atyi Natthi avattabvayaM ca daviyaM viyappavasA / 40 | 1 1. syavattavvayaM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sammaisuna sadabhAvA'sadabhAve dezo dezazcobhayathA ysy| tadasti nAstyavaktavyaM ca dravyaM vikalpavazAta // 40 // zabdArtha-jassa-jisakA; deso-deza (eka bhAga); sambhAvAsabbhAve-sadbhAva-asadbhAya (sadasatarUpa se) meM; ya-aura; desI bhAga); umagAnoM smo yAta jAtA hai); taM-vaha; daviyaM-dravya; viyayavasA-vikalpavaza se; atthi Nasyi ca abattabba-asti-nAsti aura avaktavya (banatA hai) hai| (7) asti-nAsti-avaktavya : mAvArtha-yaha sAtavA~ bhaMga hai| isa bhaMga meM kramazaH dravyArthika, paryAyArthikanaya kI pradhAnatA aura yugapat (eka sAtha) ina donoM nayoM kI pradhAnatA hone se dravya kacit astirUpa, kathaMcit nAstirUpa aura kacit ayaktavyarUpa kahA jAtA hai| isa prakAra jisa dvya kA eka bhAga asti-nAstirUpa se kahA jAtA hai aura eka bhAga donoM rUpoM se kahA jAtA hai, vaha dravya vikalpa-bheda ke kAraNa 'asti-nAsti avaktavya' kahA jAtA hai| mUla meM bhaMga kA kAraNa nityatA tathA anityatA kA vicAra karanA hai| dravyArthikanaya se dravya sat evaM nitya hai, yaha prathama maMga hai| paryAyArthikanaya kI dRSTi se asat evaM anitya hai, yaha dvitIya bhaMga hai| donoM nayoM kI pradhAnatA se tRtIya bhaMga evaM donoM nayoM kI yugapat pradhAnatA se caturtha bhaMga banatA hai| zeSa tInoM bhaMga 'avaktavya' ke sAtha kramazaH prathama, dvitIya aura tRtIya bhaMga ke mizraNa se banate haiN| isa prakAra eka hI dravya kA pratipAdana saptamaMgoM ke rUpa meM kiyA jAtA hai| evaM sattaviyappo vayaNapaho hoi atthpjjaae| vaMjaNapajjAe puNa' saviyappo Nibiyappo ya // 41 / / evaM saptavikalpo vacanapatho bhvtyrthpryaaye| vyaMjanaparyAye punaH savikalpo nirvikalpazca / / 1 / / zabdArtha-evaM-isa prakAra atyapajjAe-arthaparyAya meM sattaviyappo-sAta vikalpa (rUpa); vayaNapaho-vacanamArga; hoi-hotA hai; puNa-phira; baMjaNapajjAe-vyaMjanaparyAya meM; saviyappo-savikalpa; ya-aura Nibiyappo-nirvikalpa (rUpa vacana mArga hotA arthaparyAya tathA vyaMjanaparyAya meM maMga : bhAvArtha-dravyagata arthaparyAya vastutaH zabdoM ke dvArA pratipAdita nahIM ho sktii| jo 1. a"unn| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 75 bhI paryAya zabdoM se kahI jAtI hai, vaha vyaMjanaparyAya meM antarbhUta mAnI jAtI hai| isa apekSA se usameM vacana-vikalpa bana jAte haiN| ataH arthaparyAya kI apekSA usameM sAtoM bhaMga ghaTita ho jAte haiN| kintu vyaMjanaparyAya kA pratipAdana zabdoM dvArA hotA hai, isa kAraNa usameM 'syAdvaktavya' Adi cAra bhaMga ghaTita nahIM hote| vyaMjanaparyAya meM kevala savikalpa aura nirvikalpa vacanamArga hote haiN| savikalpa se yahA~ abhiprAya astirUpa bhaMga se hai aura nirvikalpa se -garijamya bhaMga se hai| inakA upAkA tIsarA bhaMga bhI vyaMjanaparyAya meM ghaTita ho sakatA hai| isa taraha arthaparyAya meM sAtoM bhaMga aura vyaMjanaparyAya meM do yA tIna bhaMga ghaTita hote haiN| jaha daviyamappiyaM taM taheva atthi ti pjjvnnyss| Na ya sasamayapaNNavaNA' pajjavaNayamettapaDipuNNA // 42 / / yathA dravyamarpitaM tattathaivAstIti paryavanayasya / na ca svasamayaprajJApanA paryavanayamAtrapratipUNoM // 42|| zabdArtha-jaha-jaise; daviyaM-dravya; appiyaM-arpita, vivakSita; taM-baha; taheba vaisA hI; asthi-hai; tinyAha (aisA); pajjavaNayassa-paryAyArthikanaya kA (kathana hai); (kintu) pajjavaNayameMta-paryAyArthikanaya mAtra; paDipuNNA-paripUrNa sasamayapaNNavaNA-svasamaya (Atmatattva kI) prarUpaNA; Na-nahIM (hai)| kevala paryAyArthikanaya kA vaktavya pUrNa nahIM : bhAvArtha-jo dravya jisa rUpa meM vivakSita hai, vaha vaisA hI hai| paryAyAthikanaya kI isa dezanA ke anusAra vastu apane rUpa meM vidyamAna hai aura vahI vastu hai| parantu svasamaya (Atmatattva) kI prarUpaNA ke anusAra dravya akhaNDa caitanya hai, ataH paryAya mAtra meM pUrNa nahIM hai| isaliye paryAyAthikanaya kI dezanA pUrNa nahIM hai| paDipuNNajovdaNaguNo jaha lajjai baalbhaavcrienn| kuNai ya guNapaNihANaM aNAgayasuhoghahANatyaM // 431 pratipUrNayauvanaguNo yathA lajjate bAlabhAvacAritreNa / karoti ca guNapraNidhAnamanAgatasukhopadhAnArtham // 43 / / zabdArtha-jaha-jaise; paDipuNNa vyaNaguNo-pUrNa yuvAvasthA (ko prApta puruSa) vAlabhAva 1. baya smypnnvnnaa| 1. va criphi| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sammaisuttaM carieNa-bacapana ke carita se; lajjA--lajjita hotA (hai); (vaise hI) aNAgayasuptovahANatya-bhaviSya (kI) sukhopAdhi ke lie; guNapaNihANaM-guNa (guNoM kI) abhilASA; kuNai-karatA hai)| vartamAna paryAya mAna hI dravya nahIM : bhAvArtha-dravya trikAlavatoM hai| jaise pUrNa yuvAsthA ko prApta puruSa bacapana ke duzcaritroM kA smaraNa kara lajjita hotA hai, vaise hI vaha bhaviSya meM sakha-prApti kI AzA se gaNoM kI abhilASA bhI karatA hai| isa prakAra bhUtakAlika doSa-smaraNa se hone vAlI glAni aura bhAvI tukha kI AzA se utpanna huI guNa-ruci ye donoM cukka puruSa ke sAtha vartamAna se bhUta aura bhaviSya kA sambandha jor3atI hai| kintu paryAyArthikanaya kevala vartamAnakAlavartI paryAya ko satya mAnatA hai| ataeva dravyAdhikanaya kA kathana hai ki yadi vartamAna paryAya mAtra hI dravya hotA, to use bhUtakAla meM hue apane doSoM kA smaraNa, mUtoM kA pazcAttApa nahIM honA cAhie thA; parantu yaha pratyakSa dekhA, anubhava kiyA jAtA hai ki prANI apane atIta kA smaraNa karatA hai| Na ya hoi jovvaNattho bAlo aNNo vi lajjai Na tenn| Na vi ya aNAgayavayaguNapasAhaNaM jujjai vibhatte // 440 na ca bhavati yauvanastho bAlo'nyopi lajjate na tena / nApi cAnAgatavayoguNaprasAdhanaM yujyate vibhakte // 14 // zabdArtha-lovvaNatyo yuvAvasthA (meM); bAlo-yAlaka; Na-nahIM hoi-hotA rahatA hai); aNNo -anya (minna hone para); vi-bhI; Na-nahIM (ha); tepaNa-usa (bAlacaritra) se; lajjai-lajAtA hai, isI taraha); vibhatte-vibhakta (atyanta bhinna hone para); aNAgayavayaguNa pasAhaNaM-bhAvI AyuSya (ke lie), guNa-sAdhanA; vi-bhI; Na-nahIM; jujjar3a-ghaTatI hai| vastu eka hai aura aneka bhI : bhAvArtha-yuvAvasthA meM pahu~ca jAne ke pazcAt phira bAlaka nahIM rhtaa| yadyapi yuvA aura bAlaka donoM hI avasthAe~ bhinna haiM, kintu ina donoM meM Apasa meM hAra meM piroye hue dhAge kI bhA~ti sambandha hai| yadi ye donoM avasthAe~ bhinna hoM, to yuvaka hone para vyakti ko apane bAlabAretroM se lajjita nahIM honA cAhie; parantu hotA hI hai| isI prakAra yuvaka aura vRddha atyanta bhinna hoM, to bhaviSya ke AyuSya ke lie guNoM kI 1. ba" thibhtto| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 77 sAdhanA nahIM ghaTa sakatI hai| isase nizcita hai ki donoM avasthAe~ abhinna haiN| aneka meM ekatA samAyI huI hai| jAikularUvalakkhaNasaNNAsaMbaMdhao ahigyss| bAramAdiviyara jasa dhoisi jAtikularUpalakSaNasaMjJAsambandhenAdhigatasya / bAlAdibhAvadRSTa vigatasya yathA tasya sambandhaH 445 // zabdArtha-jAi-jAti; kula-kula; rUva-rUpaH lakkhaNa-lakSaNa; saMNNA-saMjJA; saMbaMdhao-sambandha se; ahiMgayassa-jhAta; bAlAibhAva-bAlaka Adi avasthA; diTTha-dekheM mae; vigayassa-vigata (vinaSTa); tassa-usa (puruSa) kA; jaha-jaisA; saMbaMdho-sambandha (ghaTita hotA hai| jisa prakAra : bhAvArtha-bur3hApe meM javAnI kA kisI bhI prakAra kA lagAva na ho, to puruSa meM bhautika viSaya-vAsanAoM se sukhI hone kI bhAvanA jAgrata nahIM honI cAhie; kintu bhAvanA jagatI hai, isalie aisA mAnanA cAhie ki donoM hI avasthAe~ kathaMcit bhinna haiM; sarvathA bhinna nahIM haiN| ataH jAti, kula, rUpa, lakSaNa, saMjJA evaM sambandha se jAne gae puruSa meM abhinnatA tathA kramazaH bItane vAlI bAlyAdi avasthAoM se bhinnatA bhI siddha hotI hai| tehiM aiyaannaagydosgunnduguNchnnbbhuvgmehi| taha baMdhamakkhisuhadukkhapatthaNA hoi jIvassa // 4611 tAbhyAM atItAnAgatadoSaguNajugupsA'bhyupagamAbhyAm / tathA bandhamokSa-sukha-duHkha-prArthanA bhavati jIvasya ||46|| zabdArtha-tehiM-una donoM (avasthAoM se); aiyANAgaya-atIta (bhUtakAla), anAgata (bhaviSyat kAla); doSa-doSa; guNa-gaNa: durmuchaNa-jugupsA (glAni); abhuvagamehi-prApta hone se; taha-usI prakAra, jIvassa-jIva ke baMdhamokkha-suhRdukkhapatthaNA-bandha, mokSa, sukha-duHkha (kI) abhilASA: hotI (hai)| aura : bhAvArtha-yadi bacapana se yuvAvasthA ko sarvathA bhinna mAna liyA jAya, to yAlyAvasthA 1. a atItAgApAma, ba aaagaamy| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 sammahasuna meM kie gae anAcAra kA smaraNa kara lajjita nahIM honA caahie| parantu manuSya meM atIta kAla ke doSa ke prati glAni tathA bhAvI guNa ke prati ruci dekhI jAtI hai| isI prakAra se jIva meM bandha, mokSa, sukha aura duHkha kI abhilASA hotI hai| apaNoNNANugayANaM imaM va taM va tti vibhayaNamajuttaM / jaha duddhapANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA / / 47 // anyonyAnugatayoridaM tadveti vibhajanamayuktam / yathA dugdhapAnIyayoH yAvanto vizeSaparyAyAH // 471 zabdArtha-jaha-jisa prakAra: duddhapANiyANaM-dUdha-pAnI kA; vibhayaNamajutta-vibhAjana (pRthakkaraNa) ayukta (hai); (taha-usI prakAra); aNNoSNANugayANaM-paraspara otaprota; jAvaMta-jitanI; visesapamjAyA-vizeSa paryAyeM (hai); ima-isa (kI); va-athavAH taM-usa (kI); ba-yA; tti-isa prakAra, vibhayaNamajutta-vibhAjana ayukta (hai)| jaise dugdha kA jala se pRthakkaraNa nahIM : bhAvArtha-jaise eka sthAna meM sthita dUdha aura pAnI ko alaga-alaga karanA yukta nahIM hai, usI prakAra paraspara otaprota jIva aura pudgala kI paryAyoM meM vibhAga karanA yogya nahIM hai| rUvAipajjavA je dehe jIvadaviyammi sddhmmi| te aNNoNANugayA paNNavaNijjA bhavatthammi // 48 // rUpAdiparyAyA ye dehe jIvadravye shuddh| te'nyonyAnugatAH prajJApanIyA bhavasthe // 48|| zabdArtha-dehe-zarIra meM; je-jo; rUvAipajjavA-rUpAdi paryAyeM (hai); suddhammi-zuddha meM; jIvadaniyammi-jIvadravya meM; (je pajjavA-jo paryAyeM haiM), bhavathammi-saMsArI (jIva) meM; te-ghe (paryAya); aparNoNNANugayA-paraspara meM milI huI, paNNavaNijjA-kahanI caahie| jIva aura zarIra abhinna hai tathA bhinna bhI : bhAvArtha--zarIra meM jo rUpa Adi paryAyeM haiM aura jo paryAya vizuddha jIva meM haiM, ve paraspara 1. ba" imaM ca taM ca ti| 2. a" ruuaaielyaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 79 meM milI huI haiN| isaliye unakA varNana saMsArI jIva ke rUpa meM karanA caahie| yaha zarIra hai aura yaha jIva hai-isa prakAra alaga-alaga kisI deza kA vibhAga nahIM kiyA jA sktaa| saMsArI jIva meM Atmagata yA zarIra sambandhI jina dharmoM kA yA avasthAoM kA anubhava hotA hai, vaha donoM ke saMyoga ke kAraNa hotA hai| isaliye unheM kisI eka kA na mAna kara donoM kA mAnanA caahie| evaM ege AyA ege daMDe' ya hoi kiriyA y| karaNaviseseNa ya tivihajogasiddhI vi' aviruddhA // 49 // evamekasminnAtmanye daNDe ca bhavati kriyA c| karaNa-vizeSeNa ca trividhayogasiddhirapyaviruddhAH // 49 // zabdArtha-evaM-isa prakAra; ege-eka meM AyA-AtmA; ege-eka meM; ya-aura daMDe-daNDa (mana, vacana aura zarIra meM); ya-aura (eka), kiriyA-kriyA (siddha hotI hai); ya-aura; karaNaviseseNa-karaNa vizeSa se (ke kAraNa); tivihajogasiddhI-vividha yoga (mana, yavana, kAya kI) siddhi; vi-bhI; aviruddhA-aviruddha (hai)| AtmA aura mana, vacana, kAya kA ekalpa : bhAvArtha-isa prakAra AtmA aura mana, vacana, zarIra kI eka kriyA siddha hotI hai| mana, vacana aura kAya kI vizeSatA ke kAraNa isameM trividha yoga kI siddhi viruddha nahIM par3atI hai| yahA~ para mana kA artha bhAvamana se hai, vadhana se abhiprAya AtmapradezoM ke parispandana se hai aura kAya kA artha kArmaNa kAyayoga se hai| ekatva batAne kA prayojana yahI hai ki AtmA aura pudgala dravya meM kadhit abhinna sambandha hai| isa sambandha ke kAraNa hI aisA kahA jAtA hai ki AtmA eka hai aura usake Azrita mana, vacana aura zarIra kI kriyAe~ rahatI haiN| inakI vividhatA ke kAraNa AtmA kI kriyA kI trividhatA kA varNana kiyA jAtA hai| Na ya bAhirao mAvo' adimaMtarao ya asthi smymmi| goiMdiyaM puNa paDucca hoi .amitrviseso|| 50 / / 1. "iNddo| 2. ba" kiriaae| 3. khNu| 4. dha bhaave| 5. a. amNtro| 6. a aTamaMtarabiseso, va" amitaro, maavo| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 sammaisutaM na ca bAhyo bhAvo'bhyantarazcAsti smye| noindriyaM punaH pratItya bhavatyabhyantaravizeSa: 1500 zabdArtha-samayammi-zAstra meM; bAhirao-bAharI; aDimaMtarao-bhItarI; ya-aura; bhAvo-bhAva: na-nahIM; anya-hai; ya-aura, gopiyaM-noindriya (mana); paDucca-Azraya karake abhiMtarabiseso-abhyantara vizeSa: hoi--hotA (hai)| bAhyAbhyantara vyavasthA kI viziSTatA : bhAvArtha-zAstra meM aisI koI vyavasthA nahIM hai ki amuka bhAva bAhya hai aura amuka bhItarI hai| jo padArtha mana kA viSaya hokara kisI bhI indriya se nahIM jAnA jAtA hai, yaha bhAva-padArtha bhItarI kahA gayA hai aura jo mana se vijJAta kara indriyoM se jAnA jAtA hai, use bAharI padArtha kahate haiN| davvaTThiyassa AyA baMdhai kammaM phalaM ca vedde| vIyassa' bhAvamattaM Na kuNai Na ya koI veie 151 // dravyArthikasyAtmA badhnAti karma phalaM ca vedyte| dvitIyasya bhAvamAtraM na karoti na ca kazcid vedayate // 51 // zabdArtha-AyA-AtmA; kamma-karma ko; baMdhai-bA~dhatA (hai); phalaM-phala ko ca-aura; vaigA-bhogatA hai); (yaha mata), dabaviyassa-dravyAdhika (naya) kA (hai); vIyassa-dUsare kA (paryAyArthika naya kA) bhAvataM-bhASa mAtra (hai vaha); Na-nahIM; kuNai-karatA (ha-bandha); Na-nahIM; ya-aura; koI-koI, veie-bhogatA hai)| donoM nayoM kI mAnyatA : bhAvArtha-dravyArthikanya ke anusAra AtmA karma kA bandha karatA hai aura usakA phala bhogatA hai| kintu paryAyArthikanaya nityatA nahIM mAnatA hai| usake anusAra AtmA kI kevala utpatti hotI hai| AtmA ma kucha karatA hai aura na koI phala bhogatA hai| dravyArthikanaya isalie nityatA mAnatA hai ki saMsAra ke kisI bhI dravya kA kabhI nAza nahIM hotaa| kintu paryAyArthika paryAya kA Azraya karane vAlA hai jo kSaNika va anitya 1. ba" biiass| 2. vkiidi| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samma sutaM davyaTThiyassa' jo ceva kuNai so ceva veyai' NiyamA / aNNo karei aNNo paribhuMjai pajjavaNayassa ||52|| dravyArthikasyazcaiva karoti sa caiva vedayate niyamAt / anyaH karotyanyaH paribhukte paryavanayasya // 52 || zabdArtha - jo-jo ; ceva- hI kuNAi-karatA (hai); so- vaha ceva- hI; NiyamA niyama se; veyai - bhogatA hai, yaha mata ); davyaDiyassa - dravyArthika (naya) kA ( hai ) aNNo-anya; karer3a- karatA hai aura ); aNNo- anya paribhujai - bhoyatA (hai, yaha mata ); pajjavaNayassa - paryAyArthika ( naya) kA ( hai ) / aura bhI bhAvArtha- dravyArthikanaya ke anusAra jIba jo kucha karma kA bandha karatA hai, niyama se vahI bhogatA hai| kintu paryAyArthikanaya naya kI dRSTi meM karatA koI anya hai aura bhogatA koI anya hai| dravya-dRSTi se karmoM ko karane vAlA aura bhogane vAlA eka hI hai| kintu padArtha ko kSaNa-kSaNa meM utpanna mAnane vAlA karma ke karane vAle aura bhogane vAle ko bhinna-bhinna mAnatA hai| kyoMki jisane karma kiyA thA, vaha dUsare kSaNa meM hI parivartita ho jAtA hai| isa prakAra kiyA kisI anya ne aura bhogA kisI anya ne| yaha paryAyArthikanaya kI mAnyatA hai| I je' vayaNijjaviyappA saMjujjetesu hoti eesu / sA sasamayapaNNavaNA' titthayarAsAyaNA aNNA ||53|| ye vacanIyavikalpAH saMyujyamAneSu bhavanti eteSu / sA svasamayaprajJApanA tIrthakarAzAtanA anyAH // 53 // 81 zabdArtha - eesa- ina donoM ke saMjujjatesu- saMyukta hone para je jo ( vastu ke sambandha meM): vayaNijjaviyappA - kathana karane yogya vikalpa hote-hote ( haiM ); sA- vaha sasamayapaNNavaNA- apane siddhAnta kI prarUpaNA (hai); aNNA - anya ( vicAradhArA); tityayarAmAyaNA -- tIrthakara kI AzAtanA ( haiM ) / ba' ivvista | ba' deuuii| 1. 2. 1. ba jaM / 4. samapannavaNA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 samanvaya meM jainadRSTi : - bhAvArtha ina donoM nayoM ke paraspara mila jAne para vastu ke sambandha meM jo vikalpa prakaTa kie jAte haiM, ve hI siddhAnta kI prarUpaNA haiN| sApekSanaya hI samyakU kahe gaye haiN| nirapekSa naya mithyA haiN| nirapekSa rUpa se jo kathana kiyA jAtA hai, vaha tIrthaMkaroM kI vANI ke viruddha hai| samma sutaM purisajjAyaM tu paDucca jANao paNNavarNejja aNNayaraM / parikammaNANimittaM dAehI so visesaM pi // 54 // E. puruSajAtaM tu pratItya jJApakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNA nimittaM darzayiSyati sA vizeSamapi // 54 // zabdArtha - jAo - jAnakAra (siddhAntajJAtA); purisajjAyaM-puruSa samUha ho; tu-to; paDucca - apekSA karake; aNNayara- donoM meM se kisI eka (naya kA); paNNavarNejja-pratipAdana karanA cAhie: parikammaNA - guNavizeSa ke AdhAra (ke); NimittaM nimitta (se) : lo-vaha visesa - vizeSa ko pi-bhI: dAehI - dikhalAyegA ! vaktA kisI eka naya se kathana kare : bhAvArtha anekAnta siddhAnta kA jAnakAra vaktA zrotAoM ko dhyAna meM rakhakara kisI eka naya ke viSaya kA pratipAdana kre| jo zrotA dravyanaya kA Azraya lekara vastu tattva ko samajhanA cAhatA hai, usake samakSa dravyadRSTi se aura paryAyavAdI ko paryAyanaya kI apekSA se samajhAne kA prayatna kre| abhiprAya yahI hai ki donoM nayoM ( dRSTiyoM) ko apane dhyAna meM rakha kara viSaya tathA prasaMga ke anusAra pratipAdana kre| vizeSa rUpa se sunane vAloM kI buddhi ko saMskArI banAne ke lie viziSTatA kA pratipAdana karanA caahie| anekAnta hI usa viziSTatA ko darzA sakatA hai| yahA / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 jIvakaMDayaM jaM sAmapaNaM gRhaNaM daMsaNameyaM nisesiyaM jANaM / doha vi NayANa eso pArDekkaM atthapajjAo // 1 // yat sAmAnyagrahaNaM darzanametad vizeSitaM jJAnam / dvayorapi nayayoreSa pratyekamarthaparyAyaH || 1 || zabdArtha - jaM-- jo; sAmaNNaM - sAmAnya ( kA) : gahaNaM - grahaNa ( hai, vaha): eyaM - yaha; daMsaNaM-darzana (hai); viseliyaM vizeSa (rUpa se jAnanA ); gANaM- jJAna (hai); dopaha- donoM; vi-bhI (hI); NayANa-nayoM (ke): pADekka- pratyeka (pRthak pRthaka rUpa se) eso - yaha ( arthabodha sAmAnya); atthapajjAo - arthaparyAya hai / darzana aura jJAna bhinna-bhinna haiM : bhAvArtha - kisI bhI vastu kA sAmAnya rUpa se jAnanA darzana hai aura vizeSa rUpa se jAnanA jJAna hai| donoM hI naya bhinna-bhinna rUpa se arthaparyAya ko grahaNa karate haiM / dravyArthika naya kA ardhaparyAya kA viSaya sAmAnya arthabodha hai aura vizeSa rUpa se bodha paryAyArthika naya meM hotA hai| (yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM prakAra ke dharma (svabhAva) pAye jAte haiM) / davvaTTiyo vi hoUNa daMsaNe pajjavaTTiyo hoi / uvasamiyAIbhAvaM paDucca gANe. u vivarIyaM // 1 // dravyArthiko'pi bhUtvA darzane paryAyArthiko bhavati / aupazamikAdibhAva pratItya jJAne tu viparItam // 2 // zabdArtha - dasa-darzana ( kaM samaya ) meM davvadviyo- dravyArthika (naya kA viSaya); bi-bhI; hoUNa ho kara (jIva ) upasamiyAIbhAvaM-aupazamika Adi bhAva (kI) 1. prakazila pATha hai- 'sAma' / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDucca-apekSA se; pajjavaTTiyo-paryAyArthika (bhI); hoi-hotA hai; u-kintu; nnaanne-jnyaan| (ke samaya) meM; vivarIyaM-viparIta (bhAsita hotA hai)| darzana tathA jJAna-kAla meM bheda : bhAvArtha-darzana-kAla meM jIva dravyArthika naya kA viSaya hone se sAmAnya rUpa se | gRhIta hone para bhI aupamika Adi bhAvoM kI apekSA vizeSa AkAravAna rahane ke || kAraNa usameM paryAyArthika naya kI bhI vizeSatA rahatI hai| kahane kA abhiprAya yaha hai / ki jaba AtmA sAmAnya ko grahaNa karatA hai, taba vizeSa kA parityAga nahIM krtaa| isI prakAra jJAna-kAla meM vizeSa AkAra ko grahaNa karane para bhI sAmAnya kA parityAga nahIM krtaa| yaha niyama hai ki sAmAnya ke binA vizeSa nahIM rahatA hai| ataeva vastu / jaba sAmAnya rUpa se pratibhAsita hotI hai, taba usakA vizeSa rUpa lupta nahIM hotaa| sAmAnya aura vizeSa donoM sadA kAla bane rahate haiM, bhale hI eka samaya meM unameM se / eka rUpa bhAsita ho| maNapajjavaNANaMto gANassa ya darisaNassaya viseso| kevalaNANaM puNa daMsaNaM ti NANaM ti ya samANa* // 7 // manaHparyavajJAnamantaM jJAnasya ca darzanasya ca vizeSaH / kevalajJAnaM punadarzanamiti jJAnamiti ca samAnaM // 3 // zabdArtha-NANassa-jJAna kI: ya-aura dasaNassa-darzana kI; ya-aura; (bhinnakAlatA viSayaka); biseso-vizeSa (bheda); maNapajjavaNANato-manaHparyayajJAna paryanta (he); puNa-punaH (parantu); kevalaNANaM-kevalajJAna (meM); daMsaNaM-darzana; ti--yaha; NANaM-jJAna; ti-yaha; ya-aura; samANa-samAna (hai) kevalajJAna meM jJAna, darzana kA kAla minna nahIM : bhAvArtha-jJAna aura darzana ke samaya kI bhinnatA manaHparyayajJAna taka hotI hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM darzana pUrvaka jJAna hotA hai, pahale darzana hotA hai aura usake pazcAt jJAna hotA hai| kintu kevalajJAna yA pUrNajJAna hone para darzana aura jJAna meM krama nahIM hotaa| kevalajJAna kI avasthA meM jJAna aura darzana eka sAtha hote haiN| kyoMki darzana aura jJAna kA kama chadmasthoM (alpajJAniyoM) meM pAyA jAtA hai| kevalajJAna meM jJAna tathA darzana ke upayoga-kAla meM bhinnatA nahIM 1. bdsnnss| 1. bali nANaM niasamANe: Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samma sutaM ukta gAthA "kasA pAhuDa" grantha 1 meM gA 143 rUpa meM jyoM kI tyoM upalabdha hotI hai / kei' bhaNati jaiyA jANai taiyA Na pAsai jiNoM ti / suttamabalaMbamANA' titthayarAsAyaNAbhIrU // 4 // kecid bhaNanti yadA jAnAti tadA na pazyati jina iti / sUtramavalambamAnA tIrthakarA''zAtanAbhIravaH ||4|| , zabdArtha - tityayarAsAyaNAbhIrU - tIrthaMkara (kI) AzAtanA ( avajJA se ) bhayabhIta ( Darane vAle ): suttamavalambamANA-sUtra (Agama granthoM kA lene ke ( AcArya kahate haiM ); jaiyA - jaya (sarvajJa), jANai - jAnate haiM) taiyA - taba jiNo- kevalI; ga-nahIM; pAsai-dekhate ( haiM ); tti - yaha bhAMti - kahate haiM / 85 kucha AcAryoM kA bhinna mata : bhAvArtha - kaI (zvetAmbara) AcArya tIrthaMkaroM kI avajJA se bhayabhIta ho AgamagranthoM kA AlaMbana lekara yaha kahate haiM ki jisa samaya sarvajJa jAnate haiM, usa samaya dekhate nahIM ve anya alpa jJAniyoM kI bhA~ti sarvajJa meM bhI darzanapUrvaka jJAna kramazaH mAnate haiN| kyoMki jisa samaya jAnane kI kriyA hogI, usa samaya dekhane kI kriyA nahIM ho sakatI aura jisa samaya dekhane kI kriyA hogI, usa samaya jAnane kI kriyA nahIM ho sktii| donoM meM samaya mAtra kA antara avazya par3atA hai| (kintu sarvajJa ke sambandha meM yaha kahanA ThIka nahIM hai ) / kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM kevalaM jahA NANaM / taha daMsaNaM pi jujjai NiyaAvaraNakkhayassaMte // 5 // kevalajJAnAvaraNakSayajAtaM kevalaM yathA jJAnaM / tathA darzanamapi yujyate nijAvaraNakSayasyAnte // 5 // zabdArtha - jahA - jisa prakAraH kevalaM gANaM - kevalajJAna (sampUrNa jJAna); kevalaNANAvaraNakkhavajAyaM kevalajJAnAvaraNa (ke) kSaya (se) utpanna hotA hai); tahA usI prakAra : niyaAvaraNakkhayaste nija AvaraNa ( darzanAvaraNa) kSaya (ke) anantara; daMsaNaM-darzana (kevaladarzana) pi-bhI: jujjai - ghaTatA ( hai ) / 1. keI | 4. tha" muti (sutta) mavalaMbasANA / 3. va" nijaAvaraNacakhAe sate / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 samma sutaM kevalI ke jJAna darzana meM kAla bheda nahIM : bhAvArtha - jisa prakAra avarodhaka jaladharoM ke haTate hI dinakara kA pratApa evaM prakAza eka sAtha jAtA hai, prakAra varSoM ke AvaraNa kA asara hote hI kevalajJAna aura kevaladarzana eka sAtha utpanna ho jAte haiN| kyoMki jJAna, darzana ke AvaraNa ke kSaya ho jAne para koI aisA kAraNa nahIM hai, jisase ve vidyamAna raha sakeM / bhaNNai khINAvaraNe jaha' maiNANaM jiNe Na saMbhavai / taha khINAvaraNijje visesao daMsaNaM Natthi // 6 // bhaNyate kSINAvaraNe yathA matijJAnaM jine na sambhavati / tathA kSINAvaraNIye vizeSato darzanaM nAsti ||6|| zabdArtha-jaha - jisa prakAra: khINAvaraNe kSINa AvaraNa (vAle jina) meM jiNe- jina (bhagavAn) meM; maiNANaM- matijJAna Na-nahIM; saMbhavai- sambhava (hai); taha - usI prakAra khINAvaraNijje- kSINa AvaraNa (vAle jina) meM visesao- vizeSa rUpa se (bhinna kAla meM); daMsaNaM-darzana Natthi nahIM hai| aura bhAvArtha - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ye pA~coM eka hI jJAna ke bheda haiN| alpajJAnI (chadmastha) ke ina meM se kevalajJAna ko chor3a kara cAra jJAna taka ho sakate haiM, kintu kevalajJAnI ke kevala eka kevalajJAna hI hotA 1 hai| isalie unake matijJAna nahIM hotaa| jisa prakAra se kevalI ke matijJAna nahIM hotA, vaise hI bhinna-kAla meM kevaladarzana bhI sambhava nahIM hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki kevalI ke jJAna, darzana eka sAtha hote haiM; kyoMki vaha kSAyika hai-karma ke kSaya hone para utpanna hotA hai| suttammi ceva sAIapajjavasiya" ti kevalaM vRttaM / suttAsAyaNabhIruhi taM ca daTThavvayaM hoi // 7 // sUtre caiva sAdyaparyavasitamiti kevalamuktam / sUtrA'zAtanAbhIrubhiH tacca draSTavyakaM bhavati // 7 // 1. kA" jaI (ha) / 2. " avajjabasiaM / 9. kha" kevalaM bhAMaM / 4. va pi davyaTriyaM / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutta RA zabdArtha-suttammi-sUtra(Agama) meM ceva-hI; kevalaM-kevala (darzana aura jJAna) ko; sAIapajjavasiyaM-sAdi-ananta (aparyavasita); ti-yaha; vuttaM-kahAM gayA (hai); suttAsAyaNabhIruhi-Agama (sUtra kI) AzAtanA (se) bhayabhItoM ko (ke dvArA); taM-vaha ca-aura: dahabvayaM-vicAraNIya (draSTavya); hoi-hotA (hai)| kramamAvI pakSa meM sAdi-anantatA nahIM : bhAvArtha-Agama meM kevaladarzana aura kevalajJAna ko sAdi-ananta kahA gayA hai| ataH Agama kI AzAtanA se Darane vAloM ko isa para vizeSa vicAra karanA cAhie ki kramabhAvI mAnane para sAdi-anantatA kisa prakAra bana sakatI hai? kyoMki yadi aisA mAnA jAe ki jisa samaya kevaladarzana hotA hai, usa samaya kevalajJAna nahIM hotA, to isa mAnyatA se Agama kA virodha karanA hai, aura isase kevaladarzana-kevalajJAna meM sAdi-anantatA na banakara sAdi-sAntatA ghaTita hogI jo Agamokta nahIM hai| isalie Agama ko virAdha ho, isa abhiprAya sa kramabhAvitva na mAnakara samakAla-bhAvitya mAnanA caahie| saMtammi kevale daMsaNammi NANassa saMbhavo nntyi| kevalaNANammi ya daMsaNassa tamhA saNihaNAI // 4 // sati kevale darzane jJAnasya sambhavo naasti| kavalajJAna ca dazanasya tasmAt sanidhanAdim // 8 // zabdArtha-kevale-kevala meM daMsammi -darzana meM saMtammi-hone para; gANassa-jJAna kA (kevalajJAna kA honA); saMbhayo-sambhava; patthi-nahIM hai; kevalaNANammi-kevalajJAna meM ca-aura; daMsaNassa-darzana (kevaladarzana kA honA sambhava nahIM hai); tamhA-isa kAraNa se; saNihaNAI-sAdi-sAnta (ho jaaegaa)| kevalI meM jAna-darzana yugapat : bhAvArtha-kevalI bhagavAna ke kevaladarzana hone ke pazcAta kevalajJAna nahIM hotaa| isI prakAra kevalajJAna hone para kevaladarzana nahIM hotaa| kyoMki isa prakAra kA kramatva unake nahIM hotaa| darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa kA kSaya eka kAla meM samAna rUpa se hone ke kAraNa kevaladarzana aura kevalajJAna eka samaya meM eka hI sAtha samAna rUpa se utpanna hote haiN| phira, yaha prazna utpanna hue binA nahIM rahatA ki kramavATa pakSa meM kevalI kI AtmA meM jJAna, darzana meM se pahale kauna utpanna hotA hai? Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 sammaisutaM daMsaNaNANAvaraNakkhae samANammi kassa pubvayaraM / hojja samaM uppAo haMdi duve Natthi uvaogA ||9|| darzanajJAnAvaraNakSaye samAne kasya pUrvataram / bhavet samamutpAdaH khalu dvau na staH upayogI // 1 // zabdArtha - daMsaNaNANAvaraNakkhae- darzanAvaraNa (aura) jJAnAvaraNa (ke) kSaya hone para samANami - samAna (rUpa meM): kassa kisakA ( utpAda); puvyayaraM - pahale (pUrvatara:) (hotA hai, kyoMki donoM kA): sama- (eka) sAthaH upapAo-utpAda; hojja-ho (to); | haMdi - nizcaya (se); duve- do ubaogA-upayoga: gatthi - nahIM ( eka sAtha ) haiM / kevalI ke eka hI upayoga bhAvArtha- Agama kA virodha karane vAloM ke lie spaSTIkaraNa ke nimitta yaha gAthA kahI gaI hai ki darzanAvaraNa tathA jJAnAvaraNa kA vinAza eka sAtha hone se kevaladarzana aura kevalajJAna kI utpatti eka sAtha ho jAtI hai| yadi krama se mAnA jAe, to prazna haiM ki darzana aura jJAna meM se kisakI utpatti pahale hotI hai? isI prakAra se donoM upayoga krama se hote haiM yA akrama se? isakA spaSTIkaraNa yahI hai ki pUrvApara krama se darzana, jJAna kevalI meM mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai| kyoMki kramavAda pakSa meM ina donoM meM sAvaraNa mAnanA par3atA hai jo sambhava nahIM hai / sAmAnyataH donoM upayoga krama se hote haiN| parantu kevalajJAna-kAla meM kevalI sAmAnyavizeSAtmaka padArtha ko eka hI samaya meM jAnate haiM, isalie unake darzana aura jJAna upayoga eka sAtha hote haiN| vAstava meM kArya rUpa meM bhinna-bhinna pratIti na hone ke kAraNa sAmAnyataH eka upayoga kahA jAtA hai| jai savvaM sAyAraM jANai ekkasamaeNa savvaNNU / jujjai sayA vi evaM ahavA savvaM Na yAgAi // 20 // yadi sarvaM sAkAraM jAnAti eka samayena sarvajJaH / yujyate sadApyevaM athavA sUrvaM na jAnAti ||10|| zabdArtha - jai -- yadi; savvaNNU - sarvajJaH ekkasamaeNa - eka sAtha (eka samaya meM ); sacvaM - saba; sAyAraM - sAkAra ( AkAra sahita padArthoM) ko; jANai jAnatA hai, (to) jujjai - yuktiyukta ( ho sakatI hai): sadA-sadA bi- hI; evaM - isa prakAra ahavA - athavA; savyaM - saba ko pa-nahIM; yANAi jAnatA hai / 1. a' hue| 4. va samyamANa / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM sarvajJa sAmAnya vizeSa rUpa padArthoM kA jJAtA : bhAvArtha - yadi sarvajJa eka samaya meM sabhI padArthoM ko sAmAnya vizeSa rUpa AkAra sahita jAnatA hai, to yaha mAnyatA yuktiyukta ho sakatI hai| isake atirikta anya prakAra se mAnane para unameM sarvajJatA, sarvadarzitA nahIM bana skegii| kyoMki donoM prakAra ke upayoga ( darzanopayoga, jJAnopayoga ) apane-apane viSaya ko bhinna-bhinna rUpa se jAnate haiN| jisa samaya eka upayoga sAmAnya kA jJAtA hotA hai, usa samaya vizeSa kA jJAna kaise ho sakatA hai? isI prakAra jaba dUsarA upayoga vizeSa kA jJAtA hotA haiM, to usakA kArya bhinna hotA hai| isalie vastu meM pAe jAne vAle ubhaya dharmoM ( sAmAnya, vizeSa ) kA jJAtA eka upayoga nahIM ho sktaa| ataeva ina upayogoM meM se kramazaH jAnane vAlA sarvajJa nahIM ho sktaa| kyoMki unameM eka caitanya prakAza pAyA jAtA hai| parisuddhaM sAyAraM aviyattaM daMsaNaM aNAyAraM / Naya khINAva jujjaba suvidattamAyataM // parizuddhaM sAkAramavyaktaM darzanamanAkAram / na ca kSINAvaraNIye yujyate suvyaktamavyaktam // 11 // zabdArtha - sAyA - sAkAra (jJAna); parisuddha-nirmala (hotA hai); aNAyAra-anAkAra, daMsaNaM- darzana; aviyattaM - avyakta ( rahatA hai); khINAvaraNijje - kSINa AvaraNa vAle kevalI meM suviyattamavivattaM -- suvyakta (tathA) avyakta ( kA bheda ) : Na-nahIM; ya-3 - aura; jujjai - yukta ( hai ) / kevalI meM vyakta-avyakta kA bheda nahIM : bhAvArtha - yaha kathana karanA ki kevalI jisa samaya sAkAra grahaNa karate haiM, usa samaya kevaladarzana ( anAkAra ) avyakta rahatA hai aura jaba ve darzana grahaNa karate haiM, taba sAkAra avyakta hotA hai, ucita nahIM hai; kyoMki upayoga kI yaha vyakta evaM avyakta dazA AvaraNa kA sarvathA vilaya kara dene vAle kevalI meM nahIM banatI haiN| ahiM aNNAyaM ca kevalI eva bhAsai sayA vi / egasamayammi' haMdI vayaNaviyappo Na saMbhavai ||12|| 1. mudrita pATha hai- sAgAraM / 2. pudrita pATha hai" - jhaNAgAraM / 3. ba" suviyattayathiyataM / 1. 5. 89 prati meM 'ca' chUTA huA hai| "ba" sanAe / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 sammaisutaM adaSTamajJAtaM ca kevalI eva bhASate sadApi / ekasamaye khalu vacanavikalpo na sambhavati // 12 // zabdArtha-kevalI-kevalI (bhagavAna); eva-hI; sayA-sadA, bi-hI; addiTUThaM--adRSTa ca-aura; aNNAcaM ajJAta; bhAsai-bolate (); haMdI-nizcaya (se); egasamayammi-eka samaya meM; vayaNaviyappo-vacana-vikalpa; Na-nahIM saMbhavai-sambhava hai| kevalI hI dRSTa, bAta padArthoM ke eka samaya meM upadezaka : bhAvArtha-kevalI sadA hI adRSTa, ajJAta padArthoM kA kathana karate haiM-aisA kahane se ve dRSTa evaM jJAta padArthoM ke eka samaya meM upadezaka hote haiM, yaha vacana nahIM bana sakatA vizeSa-Agama kA yaha kathana hai ki kevalI sarvajJa sadA dRSTa evaM jJAta padArthoM ke hI eka samaya meM upadezaka hote haiN| yadi unameM kramapUrvaka upayoga mAnA jAya, to jisa kSaNa padArtha dRSTa hogA, dUsare samaya meM vahI adRSTa ho jaaegaa| isI prakAra jo padArtha eka samaya meM jJAta hogA, dUsare samaya meM vahI ajJAta ho jaaegaa| ataH aisA mAnane para kevalo bhagavAna meM sarvadarzitva tathA sarvajJAtatva kI siddhi nahIM ho sktii| aNNAyaM pAsaMto addiTuM ca arahA viyaannNto| kiM jANai kiM pAsai kaha savaNNu tti vA hoi // 15 // ajJAtaM pazyannadRSTaM cAhana vijAnAnaH / kiM jAnAti kiM pazyati kathaM sarvajJa iti vA bhavati // 13 // zabdArtha-aNNAyaM-ajJAta ko; pAsaMto-dekhane vAlA; ya-aura, addiSTa-adRSTa ko; viyANato jAnatA huA; arahA-arhan (kevalI); kiM-kyA; jAgai-jAnatA (hai) (aura); kiM-kyAH pAsai-dekhatA (hai); (vaha) kaha-kisa prakAra sabyaNNu-sarvajJa tti--yaha vA-athavA; hoi-hotA hai| ajJAta kA draSTA va adRSTa kA jJAtA sarvana kaise? : bhAvArtha-yadi kevalI arhanta ajJAta padArtha ke draSTA aura adRSTa padArtha ke jhAtA haiM, to isa sthiti meM unameM se eka samaya meM sarvadarzitva tathA sarvajJatna kI siddhi nahIM ho sktii| kyoMki unameM vidyamAna darzana, jJAna, apane-apane viSaya ko dekhane, 1. ba adilN| 2. da arho| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 jAnane yAlA hai| jisa samaya vaha dekhegA, usa samaya jAnegA nahIM aura jisa samaya jAnegA, usa samaya dekhegA nhiiN| isa prakAra eka samaya meM eka sAtha sAmAnya-vizeSa ko jAnane vAlA upayoga nahIM hogaa| ataH unameM sarvadarzikha tathA sarvajJatya bhI nahIM bana sktaa| kevalaNANamaNaMtaM jaheva taha daMsaNaM pi pnnnnttN| sAgAraggahaNAhi ya NiyamaparittaM aNAgAraM // 14 // kevalajJAnamanantaM yathaiya tathA darzanamapi prjnyptm| sAkAragrahaNena ca niyamaparItamanAkAram // 14 // zabdArtha--jaheva-jisa prakAra; kevalaNANamaNataM-kevalajJAna ananta (hai); taha-vaise (hI); daMsaNaM-darzana: pi-bhI; papaNataM-kahA gayA (hai); (kintu) sAgAraggahaNAhi-sAkAra grahaNa (kI apekSA) se; ya-aura (pAda-pUraNa ke lie); aNAgAraM-anAkAra (darzana); Niyama-niyama (se); parita-alpa (parimita) haiN| kevalI kA darzana va jJAna ananta : bhAvArtha-Agama meM kevalI bhagavAna kA darzana aura jJAna ananta kahA gayA hai| parantu usake darzana, jJAna ke upayoga meM krama mAnA jAya to sAkAra-grahaNa kI apekSA se parimita viSaya vAlA hogA, jisase unake darzana meM anantatA nahIM bana sktii| ataeva kevalI bhagavAn meM eka samaya meM hI darzana-jJAnamaya eka upayoga mAnanA caahie| bhaNNaijaha cauNANI jujjaI NiyamA taheva evaM pi| bhaNNai Na paMcaNANI jaheca arahA taheyaM pi // 15 // bhaNyate yathA caturjJAnI yujyate niyamAt tthaivetdpi| bhaNyate na paMcajJAnI yathaivArhan tathaivamapi // 15|| zabdArtha-bhaNNai-kahatA hai; jaha-jisa prakAra; cauNANI-cAra jJAna vAlA; jujjai-saMyukta (hotA) hai; taheva-usI prakAra hI; NiyamA-niyama se; eyaM-yaha pi-bhI (hai); (siddhAntI) bhaNNai-kahatA hai; jaheba-jisa prakAra (se) hI; arahA kevalI (sarvajJa); paMcaNANI-pA~ca jJAna bAle; Na-nahIM; tahAusa prakAra; evaM-yaha; pi-bhI; 1. yrinn| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 kramopayogabAdI kA kathana : bhAvArtha - kramavAdI kahatA hai ki jisa prakAra cAra jJAna vAlA alpajJAnI (chadmastha) nirantara jJAna-zakti-sampanna jJAtA draSTA kahA jAtA hai, usI prakAra upayoga kA krama hone se kevalI bhI jJAtA draSTA sarvajJa kahalAtA hai| ataH kramavAda meM koI doSa nahIM hai| isakA nirAkaraNa karatA huA siddhAntI kahatA hai ki kevalI bhagavAn kA zakti kI apekSA vicAra karanA ucita nahIM hai| kyoMki unakI zaktiyA~ vyakta ho cukI haiN| ataeva kevalI sarvajJa ko pA~ca jJAna vAlA bhI nahIM kahA jAtA hai / kevalI bhagavAna meM saba prakAra kI jJAna zaktiyoM kI pUrNatA hone para bhI zakti kI apekSA se nahIM, apitu upayoga kI apekSA se kathana kiyA gayA hai| kyoMki Agama meM kahIM bhI unake lie 'paMcajJAnI' zabda kA vyavahAra nahIM kiyA gayA hai| I. sammataM paNNavaNijjA bhAvA samattasuyuNANadaMsaNAvisao / ohimaNapajjavANa u aNNaNavilakkhaNA' visao // 16 // prajJApanIyA bhAvAH samasta zrutajJAnadarzanaviSayaH / avadhimanaH parvayayostvanyonyavilakSaNA viSayaH ||16|| zabdArtha - samata - samasta (sabhI) suvaNANadaMsaNA zrutajJAna ( Agama rUpa) darzana (kA); visao - viSayaH paNNavaNijjA - prajJApanIya ( zabdoM ke dvArA pratipAdana karane yogya); bhAvA- padArtha (dravyAdika padArtha haiM); u-kintu ohimaNapajjavANa avadhi (jJAna aura) mana:paryayajJAna (ke): aNoraNa- paraspara vilakkhaNA - vilakSaNa ( bhinnatA vAle padArtha) visao viSaya ( haiM ) / jJAna kA viSaya padArtha : bhAvArtha- sampUrNa zrutajJAna rUpI darzana kA viSaya zabdoM se pratipAdana karane yogya dravyAdika padArtha haiN| kintu avadhijJAna aura mana:paryayajJAna meM yaha vizeSatA hai ki vaha paraspara vilakSaNa padArthoM ko bhI viSaya karatA hai| zrutajJAna kucha paryAya sahita saba dravyoM ko jAnatA hai / usakA viSaya hai-- zabdoM ke mAdhyama se padArtha ko prApta karanA / avadhijJAna kA viSaya sImita hai| avadhijJAna indriyAdika kI sahAyatA ke binA hI rUpI pudgala dravya ko vizada rUpa se jAnatA hai, kintu arUpI ko vaha bhI nahIM jAnatA / mana:paryayajJAna dUsare ke manasthita viSaya-vastu ko hI jAnatA hai, amUrta dravyoM ko jAnanA usakA bhI viSaya nahIM hai| ataeva cAroM jJAna sabhI paryAyoM sahita dravya ko nahIM jAnate / parantu zrutajJAna se avadhijJAna aura avadhijJAna se mana:paryayajJAna ke viSaya meM uttarottara vizeSatA lakSita hotI hai| 1 -- a. vilakkho / - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 98 tamhA cauvibhAgo jujjai Na u nnaanndNsnnjinnaannN| sayalamaNAvaraNamaNaMtamakkhayaM kevalaM jamhA' // 17 // tasmAt caturvibhAgo yujyate na tu jJAnadarzanajinAnAm / sakalamanAvaraNamanantamakSayaM kevalaM yasmAt // 17 // zabdArtha-tamhA-isaliye; caubdhibhAgo-cAra vibhAga (mati, zruta, avadhi, manaHparyavajJAna kA vibhAga, jummA -yuvata hai) 5-nahIM (banatA hai); jiNANaM-jina (kevalI) ke NANadasaNa-jJAna-darzana (meM); jamhA-kyoMki; kebala-kebala (jJAna) sayala-sampUrNa; aNAvaraNaM-anAvaraNa; aNataM-ananta (aura); avayaM-akSaya (hai)| kevalI ke upayoga meM jJAna-vibhAga nahIM : zabdArtha--jJAna meM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna ye cAra vibhAga bana jAte haiM, kintu jJAna, darzana kI pradhAnatA vAle kevalI bhagavAna meM jJAna, darzana kA vibhAga nahIM banatA; kyoMki kevalajJAna sampUrNa viSaya ko jAnane vAlA, AvaraNa se rahita, ananta aura akSaya hotA hai| vizeSa-yaha hai ki ye cAroM jJAna kisI bhI jIva meM yogyatAnusAra eka sAtha ho sakate haiN| inameM bheda bhI hai| kintu kevalajJAna ke hone para inameM koI bheda nahIM raha jAtA: yahA~ taka ki sUrya ke prakAza va tApa kI bhA~ti inameM kAlabheda bhI nahIM hotaa| kevalI kA jJAna-darzana eka hI upayoga rUpa hotA hai, aisA mAnanA caahie| paravattavvayapakkhA' avisiTTA tesa tesa sttes| atthagaIya u tesiM viyaMjaNaM jANao kuNai // 18 // paravaktavyapakSA aviziSTA teSu teSu sUtreSu / arthagatyA tu teSAM vyaMjanaM jJAyakaH karoti ||18|| zabdArtha-tesu-unameM; tesu-unameM; suttesu-sUtroM meM paravattavyayapakkhA-para (anya darzanoM ke) vaktavya pakSa (ke samAna); avisiTThA-aviziSTa (sAmAnya hai); -to; jANao-jAnane vAlA; asthagaIya-artha (kI) gati (ke anusAra) teti-una (sUtroM) kA; ciyaMjaNaM-prakaTana (vyakta); kuNai-karatA hai| sAmarthya ke anusAra sUtroM kI vyAkhyA : mAvArtha-jisa prakAra se anya darzanoM meM kathana haiM, vaise hI sAmAnya rUpa se sUtro meM |, maann| 2. ba" yttvy| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM yadi artha pratibhAsita ho, to virodhI pratIta hotA hai| vAstava meM sUtroM meM paraspara viruddha kathana nahIM hai| ataH jJAtA puruSa artha kI sAmarthya ke anusAra una sUtroM kI vyAkhyA kre| jeNa maNovisayagayANa daMsaNaM Natthi dvyjaayaannN'| to maNapajjavaNANaM NiyamA gANaM tu NiddiSTuM // 19 // yena manovimA darzana nIta javyamAsAnAm / tato manaHparyayajJAnaM niyamAjjJAnaM tu nirdiSTam / / 1911 zabdArtha-jeNa-jisa (kAraNa) se; maNo visayagayANaM-mana (ke) viSayagata; davvajAvANaM-dravya-samUha kA; dasaNaM-darzana; Nasthi-nahIM (hotA) hai, to isalie; maNapajjavaNANaM-manaHparyayajJAna ko; NiyamA-niyama se; NANaM-jJAna: NiviTTha-nirdiSTa (kiyA gayA hai| manaHparyayajJAna hI hai; darzana nahIM : bhAvArtha-manaHparyayajJAna meM viSayabhUta padArthoM kA sAmAnya rUpa se grahaNa nahIM hotA, kintu vizeSa rUpa se grahaNa hotA hai| ataeva manaHparyayadarzana nahIM hotaa| sAmAnya rUpa se jJAna ke pahale darzana hotA hai, kintu manaHparyayajJAna meM aisA niyama nahIM hai| manaHparyayajJAna binA darzana ke hI hotA hai| manaHparyayajJAna meM vizeSa kA hI grahaNa hotA hai; sAmAnya kA nhiiN| ataH manaHparyayajJAna hI hai; darzana nahIM hai| cakhuacakkhuavahikevalANa samayammi dNsnnviyppaa'| paripaDhiyA* kevalaNANadaMsaNA teNa te aNNA // 20 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM samaye darzanavikalpAH / paripaThitAH kevalajJAnadarzane tena te anye // 20 // zabdArtha-samayammi-Agama meM cakkhu-cakSu (darzana); acala-acakSu (darzana); avahi-avadhi (darzana); kevalANa-kevala (darzana) (ye) daMsaNaviyapyA-darzana (ke) bheda (prakaTa kie gae hai); (ataeva) paripaDhiyA-par3he gae; teNa-usa se; te-be; kevalaNANadasaMNA-kevalajJAna (aura) kevaladarzana: aNNA-anya (bhinna) (hai)| 1. prakAzita pATha 'damyajAyANa' hai! 2. a" daMsaNaviappA, ba" dNsnnvigppo| 3. da pripediyaa| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM kevaladarzana, kevalajJAna kahane kA tAtparyArtha : bhAvArtha - Agama meM sAmAnya ko grahaNa karane vAle darzana ke cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana isa prakAra ke cAra bheda kiye gae haiN| yadyapi kevaladarzana aura kevalajJAna meM bheda nahIM hai, kintu darzana ke bhedoM meM kevaladarzana pATha AtA hai| darzana kA grAhya sAmAnya dharma hai aura jJAna kA grAhya vizeSa dharma hai| isalie yaha bheda grAhya padArtha meM hai| unako grahaNa karane vAle upayoga meM darzana aura jJAna kA bheda rUpa vyavahAra kiyA gayA hai| parantu yahA~ para upayoga ke bheda kI apekSA se kevaladarzana, kevalajJAna Adi vyavahAra nahIM kiyA gayA hai; kyoMki mUla meM upayoga to eka hI hai| kahA bhI hai daMsaNamabi cakkhujudaM acakkhujudamavi ya ohiNA sahiyaM / aNighaNamaNaMtavitrayaM kevaliyaM cAvi paNNattaM / / - paMcAstikAya, gA. 42 darzana ke bhI cAra bheda haiM-cakSudarzana acakSudarzana, avidhadarzana aura anantadarzana jisakA viSaya aisA avinAzI kevaladarzana hai| tathA - kiMcidityavabhAsyatra vastumAtramapoddhataM / tadgrAhi darzanaM jJeyamavagrahanibandhanam / / 95 - tattvArthazlokayArtika, 1, 12 "kucha hai" isa prakAra jahA~ prAtibhAsa hotA hai tathA jo sAmAnya vastu mAtra ko grahaNa karatA hai, kevala mahAsattA kA Alocana karane vAlA vaha darzana hai| isa prakAra darzana sAmAnya ko aura jJAna vizeSa ko grahaNa karatA hai daMsaNamoggahametaM ghaDo ti NivvaNNaNA' havai gANaM ! jaha ettha kevalANa vi visesaNaM ettiyaM caiva // 21 // darzanamavagrahamAtraM ghaTaiti nirvarNanA bhavati jJAnam / yathAstra kevalayorapi vizeSaNametAvat caiva // 21 // zabdArtha -jaha - jaise oNggahametaM - avagraha ( vikalpa jJAna ) mAtra daMsaNaM-darzana ( hai ); ghaDo - ghar3A tti - yaha ( hai ); NivaNNaNA-dekhane se NANa - (mati) jJAna; havai - hotA (hai); (taha-vaise ) ettha -- yahA~ kevalaNANa - kevalajJAna; (aura kevaladarzana meM), vi-bhI; ettiyaM - itanI (hI); visesaNaM- vizeSatA: veba aura bhI ( hai ) / kevaladarzana aura kevalajJAna meM antara kyA ? : bhAvArtha - kevaladarzana aura kevalajJAna meM abheda mAnatA huA bhI jaina matAvalambI yaha 1. va' ghaTo tti niyattaNA / 2. va kelA visesaNaM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 sammaisutaM kahanA cAhatA hai ki eka hI kevala upayoga ke ye bhinna-bhinna aMza haiM, ataH kevala nAma kA bheda hai| Agama meM matijJAna ke abaggraha, IhA, ayAya aura dhAraNA ye cAra bheda kahe gae haiN| mUla meM upayoga rUpa mati eka hI hai| viSaya aura viSayI kA sannipAta hone para prathama darzana hotA hai| usake pazcAt jo padArtha kA grahaNa hotA hai, vaha avagraha kahalAtA hai| avagraha meM padArtha kA spaSTa yodha nahIM hotaa| kintu avagraha saMzayAtmaka nahIM hai, nizcayAtmaka hai| avagraha sAmAnya ko grahaNa karane vAlA darzana hai| darzana to sAmAnya evaM varNana rahita hai, kintu avagraha usase viziSTa hone para bhI varNana rahita jaisA hai| pazcAt varNana yA vikalpapUrvaka padArtha kA bodha hotA hai| ataH matijJAna upayoga rUpa hai| dasaNa pAya nitaM tu daMga ptthi| teNa suviNicchiyAmo' daMsaNaNANA' Na aNNattaM // 22 // darzanapUrvaM jJAnaM jJAnanimittaM tu darzanaM nAsti / tena suvinizcanumaH darzanajJAne nAnyatvam // 22 // zabdArtha-dasaNapuva-darzana pUrvaka; gANaM-jJAna (hotA hai); NANimittaM-jJAna (ke) nimitta (pUrvaka); tu-to; dasaNaM-darzana; gasthi-nahIM (hai); teNa-isase; (hama), suviNicchiyAmo-bhalIbhA~ti nizcaya karate haiM), daMsaNaNApA-darzana (aura) jJAna (meM); Na-nahIM (hai); apaNataM-anyatva (ekpnaa)| kevala upayoga ke ye do aMza : bhAvArtha-yaha to atyanta spaSTa hai ki darzanapUrvaka jJAna hotA hai; jJAnapUrvaka darzana nahIM hotaa| isase hI hama nizcaya karate haiM ki darzana aura jJAna bhinna-bhinna haiN| kintu darzana aura jJAna kA vaha bheda vyavahArI alpajJa jIvoM meM hotA haiN| sarvajJa bhagavAna meM inakA bheda-vyavahAra nahIM haiN| unake to eka hI upayoga hotA hai| usa kevala upayoga ke ye do aMza haiM-eka aMza kA nAma kevaladarzana aura dUsare kA nAma kevalajJAna hai| jai oNggahameMtaM daMsaNaM tti maNNasi visesiyaM NANaM / maiNANameva daMsaNamevaM sai hoi NippaNNaM // 23|| 1. sa" muvi nnicchyaamo| 5. bdsnnnaa| 9. gha' snnmiti| 4. sa" vilesiaa| 5. " ho aapnn| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 yadi avagrahamAnaM darzanamiti manyase vizeSitaM jnyaanm| matijJAnameva darzanamevaM sati bhavati niSpannam // 28 // zabdArtha-jai-yadi; oggaha-avagraha (Adya grahaNa); mettaM-mAtra, desaNa-darzana (hai); tti-yaha (tathA); bisesiyaM-vizeSa (bodha); NANaM-jJAna (hai); maNNasi-mAnate ho (to); evaM-isa prakAra; sai-hone para; (yaha matijJAna), NippaNNaM-niSpanna (phalita: hor3a-hotA (hai)| matinjAna hI darzana : bhAvArtha-yadi avagraha mAtra darzana hai aura vizeSa bodha jJAna hai, jaisA ki Apa mAnate haiM, to isa mAnyatA meM matijJAna hI darzana hai, aisA isase phalita hotA hai| jo yaha kahatA hai ki matijJAma ke avagraha rUpa aMza ko darzana aura IhA aMza ko jJAna kahate haiM, to isa mAnyatA se bhI yahI siddha hotA hai ki matijJAna hI darzana hai| 'bRhadravyasaMgraha' meM sparzanadarzana, rasanAdarzana, prANajadarzana Adi kA ullekha milatA hai| (draSTavya hai-gA. 4, pR. 11) yathArtha meM sarvajJa kA viSaya acakSudarzana-grAhya hai| evaM sesidiyadasaNammi' NiyameNa hoi Na ya juttaM / aha tattha NANattaM ghepai cakkhummi vi thev|| 24 / / evaM zeSendriyadarzane niyamena bhavati na ca yuktam / atha tatra jhAnamAtraM gRhyate cakSuSyapi tthaiv|| 24 / / zabdArtha-evaM-isa prakAra (hone para); sesiaudevadaMsaNampi-zeSa indriyoM (ke) darzana meM (bhI); NiyameNa-niyama se (yahI mAnanA par3egA, kintu); hoi-hotA (hai); Na-nahIM: ya-aura, juttaM-yukta; aha- aura; tattha-vahA~ (una indriya viSayaka padArthoM meM); NANametaM-jJAna mAtra; aippada-grahaNa kiyA jAtA hai) (to); carakhummi-cakSu (indriya ke viSaya) meM; vi-bhI; taheya-usI prakAra (se) hI (mAna lenA caahie)| indriyoM se jJAna hotA hai, darzana nahIM : bhAvArtha-yadi Apa yaha mAnate haiM ki cakSaM indriya aura mana ko chor3a kara zeSa indriyajanya avagraha jJAna rUpa hotA hai aura cakSurjanya avagraha darzana rUpa hotA hai, to yaha kathana yuktiyukta nahIM hai| kyoMki anya indriyoM se jisa prakAra jJAna hotA hai; darzana nahIM; vaise hI cakSu indriya ke viSaya meM bhI yaha mAna lenA cAhie ki usase bhI avagrahAdi rUpa padArthoM kA jJAna hotA hai| isa prakAra cakSadarzana kI siddhi nahIM ho sktii| 1. bdsnnesu| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 sammaisutaM vizeSa-granthakAra zrotradarzana, prANadarzana Adi nahIM mAnate haiM; kevala cakSudarzana aura acakSudarzana hI unheM mAnya haiN| acakSudarzana se yahA~ manodarzana artha liyA gayA hai| kyoMki cakSu indriya aura mana ye donoM aprApyakArI mAne gae haiN| anya cAra indriyA~ prApyakArI nahIM haiN| Arya vIrasena svAmI ne cakSu aura mana ko aprApyakArI pAnA hai tathA anya cAra indriyoM ko prApyakArI evaM aprApyakArI donoM rUpoM meM svIkAra kiyA hai| pANaM appuDhe avasie ya atyammi daMsaNaM hoi| mottUNa liMgao jaM aNAgayAIyavisaesu // 25 // jJAnamaspRpTe aviSaye cArthe darzanaM bhvti| muktvA liMgato yamAnAgatA'tItaviSayeSu // 25 // zabdArtha-apuThe-aspRSTa meM; avisae-aviSaya (bhUta padArthoM) meM; ya-aura; atyammi-padArtha meM; daMsaNaM-darzana; hoi-hotA (hai); aNAgayAIyavisaesa-anAgata (bhaviSya) Adi (ke) viSayoM (padArthoM) meM; liMgao-hetu se (jo jJAna hotA hai); jaM-jise (use); mottUNa-chor3a kara (diyA jAtA hai)| Agama meM cakSudarzana, acakSudarzana kyoM ? : bhAvArtha-Agama granthoM meM jo cakSudarzana aura acakSudarzana zabda milate haiM, unakA abhiprAya yaha hai ki ve matijJAna rUpa haiN| cakSu indriya kisI bhI viSayabhUta padArtha se sannikaSTa nahIM hotI arthAt A~kha kisI bhI bastu se jAkara bhir3atI nahIM hai, phira bhI, dUravartI candra, sUrya Adi padArthoM kA bodha karAtI hai| yaha bodha hI cakSudarzana hai| isI prakAra kisI bhI indriya ke viSayabhUta hue binA mAnasika cintana se sUkSma paramANu Adi kA jo jJAna hotA hai, use acakSudarzana kahA gayA hai| ye donoM hI apane sAdhya ke avinAbhAvI hetu se utpanna hone ke kAraNa anumAna ke antargata grahaNa nahIM kie gae haiN| vizeSa-jisa prakAra aprApyakArI padArtha viSayaka sampUrNa jJAna cakSudarzana nahIM hai, usI prakAra indriya grAhya sampUrNa mAnasika jJAna acakSudarzana nahIM hai; jaisA ki anumAna hai| ataeva gAthAkAra ne anumAna ko chor3a diyA hai| maNapajjavaNANaM daMsaNa tti' teNeha hoi Na ya jttN| bhaNNai NANaM goiMdiyammi' Na ghaDAdao jamhA // 26 // 1. OM gaNAgavAIyAM bsves| 2. ba" daMsaga hi| 3. tev| 1. banouMdiaMtana Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM manaH paryavajJAnaM darzanamiti teneha bhavati na ca yuktam / bhaNyate jJAnaM noindriye na ghaTAdayo yasmAt // 26 // 99 zabdArtha - teNeha - isalie yahA~ (vyAkhyA ke anusAra prasaMgataH); maNapajjavaNANaM - manaH paryayajJAna ko daMsaNaM-darzana ( mAnanA par3egA ): tti - yaha hoi - hotA ( hai ) : Na- nahIM; ya - aura juttaM yukta ( hai ); bhaNNai kahA jAtA ( hai ) ) jamhA-jisa se; joiMdiyamma- noindriya (mana ke viSaya meM gANaM-jJAna (pravartamAna hotA hai); Na-nahIM; ghaDAdao - ghaTa Adi ( viSaya haiN)| 1 mana:paryayajJAna meM mana:paryayadarzana kA prasaMga nahIM bhAvArtha- 'darzana' zabda kI ukta vyAkhyA ke anusAra mana:paryayajJAna ko manaH paryayadarzana rUpa mAnane kA prasaMga ho jAtA hai, kintu Agama meM manaH paryayadarzana nahIM mAnA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki parakIya manasthita manovagaNA rUpa mana ko mana:paryayajJAna viSaya karatA hai| ataH mana ke sAtha aspRSTa jo ghaTa Adi haiM, ve isake viSaya nahIM haiM; unakA viSaya to anumAna hai| isa prakAra manaHparyaya jJAna rUpa hI hotA hai; darzana rUpa nahIM / maisuyaNANaNimitto cha matthe hoi atthauvalaMbho / egayarammi vi tesiM Na daMsaNaM daMsaNaM katto // 27 // matizrutajJAnanimitto chadmasthe bhavati arthopalambhaH / ekatarasminnapi tayorna darzanaM darzanaM kutaH // 27 // zabdArtha - chaumatthe - chadmastha (alpa jJAna cAle jIvoM) meM maisuyaNANa - matijJAna (aura) zrutajJAna (ke); nimitto- nimitta (se); atthauvalaMbho - padArtha (kA) jJAna: hoi - hotA (hai); tesiM-una donoM (jJAnoM meM se) meM egayarammi - eka meM (yadi ): Na-nahIM; daMsaNaM-darzana (jJAna ke pahale vastu ko dekhanA hai); (to phira) daMsaNaM-darzanaH katto - kahA~ se ( ho sakatA hai) / alpajJa kA padArtha - jJAna darzanapUrvaka bhAvArtha - alpajJoM ko padArtha kA jJAna matijJAna aura zrutajJAna ke nimitta se hotA hai / matijJAna se hone vAlA vastu kA jJAna darzanapUrvaka hotA hai| kintu zruta (Agama) se hone vAlA padArtha - jJAna darzanapUrvaka nahIM hotaa| ataH zAstra kI isa maryAdA ko dhyAna meM rakhakara darzanopayoga kI svatantra siddhi hetu isa gAthA meM kahA gayA hai ki yadi matijJAna aura zrutajJAna ina donoM meM se kisI eka ke pahale darzana kA honA na mAnA jAe, to phira darzana kaba aura kaise ho sakatA hai ? Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 sammaisuttaM jaM paccakkhaggahaNaM Na eMti suyaNANasammiyA' atyaa| tamhA saNasaddo Na hoi sayale vi suyaNANe' // 28 // yasmAtpratyakSagrahaNaM na yAnti zrutajJAnasammitA arthaaH| tasmAddarzanazabdo na bhavati sakale'pi zrutajJAne // 2811 zabdArtha-jaM-jisa kAraNaH suryaNANasammiyA-zrutajJAna sammita (Agama ke jJAna meM jAne gae); atyA-padArtha; paccakkhaggahaNaM-pratyakSa grahaNa ko; Na-nahIM; aiti-prApta hote (hai); tamhA-isa kAraNa; sayale-sampUrNa meM; vi-bhI; suyaNANe-zrutajJAna meM dasaNasaddo-darzana zabda (lAgU Na-nahIM; hoi-hotA (hai)| zutajJAH 6 varzana zava tA rahIM: bhAvArtha--zAstra-jJAna se jina padArtho ko jAnA jAtA hai, ve saba indriyoM se aspRSTa tathA agrAhya hote haiN| ataH anya jJAnoM ke sAtha jaise darzana zabda saMyukta hotA hai, vaise hI zrutajJAna ke sAtha darzana zabda prayukta nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki zrutajJAna pratyakSa kI bhA~ti spaSTa rUpa se grahaNa nahIM krtaa| darzana se unakA grahaNa spaSTa rUpa se hotA hai, jabaki zrutajJAna se aspaSTa rUpa se evaM parokSa rUpa se grahaNa hotA hai| isa prakAra jitanA bhI zrutajJAna hai, usake sAtha darzana zabda lAgU nahIM hotaa| jaM appaTThA bhAvA ohiNNANassa hoti paccakkhA / tamhA ohiNNANe daMsaNasaddo vi uvautto // 29 // yasmAdaspRSTA bhAvA avadhijJAnasya bhavanti pratyakSAH / tasmAdavadhijJAne darzanazabdopyupayuktaH // 29 // zabdArtha-jaM-kyoMki, appaTTA aspRSTa; bhAvA--padArtha; ohipaNANassa-avadhijJAna ke paccakalA-pratyakSA hoti-hote (hai); tamhA-isalie; ohiNNANe- avadhijJAna meM; vi-bhI; dasaNasaddo-darzana zabda; uvatto-upayukta (hai)1 avidhajJAna meM darzana zabda kA prayoga upayukta : bhAvArtha-jisa prakAra matijJAna meM darzana zabda prayukta hotA hai, vaise hI yaha avadhijJAna I. va parNAta sunaannsiisaa| 1. sa" n| 3. ba" syto| 4. 2 vI gAthA ke sthAna para 25 ghI gAthA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 101 meM bhI lAgU hotA hai; kyoki avadhijJAna bhI indriyoM kI sahAyatA se aspRSTa evaM agrAhya padArthoM ko spaSTa rUpa se pratyakSa jAnatA hai| darzana zabda kI vyAkhyA ke anusAra aspRSTa padArtha avadhijJAna ke pratyakSa hote haiM, isalie avadhijJAna meM 'darzana' zabda kA prayukta honA upayukta hai| jaM mAre gAne jANA pAlana kegalI gimA tamhA taM gANaM dasaNaM ca avisesao siddhaM // 30 // yasmAdaspRSTAnbhAvAn jAnAti pazyati ca kevalI niyamAt / tasmAt taM jJAnaM darzanaM cAvizeSataH siddhe // 30 // zabdArtha-ja-jisa kAraNa; kevalI-kevalI (bhgvaan)| NiyamA-niyama se; appuche-aspRSToM ko; bhAye--padArthI ko; jANai-jAnatA hai); pAsai-dekhatA hai); ya-aura; tamhA-isa kAraNa; taM-use; NANaM-jJAna; daMsaNaM-darzana; ca-aura; avisesao-bheda rahita; sirddha-siddha hote hai)| kevalI ke medavihIna jAna, darzana: bhAvArtha kevalI bhagavAn niyama se aspRSTa padArthoM ko jAnate dekhate haiM, isalie unameM jJAna, darzana bhedavihIna siddha hotA hai| yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki kevalI paramAtmA sampUrNa padArthoM ko yugapat jAnate, dekhate haiM, isalie tInoM lokoM ke padArtha unake jJAna se spRSTa nahIM hote haiN| ve samasta padArthoM kA sAkSAt rUpa se grahaNa karate haiM, jisase unameM darzana aura ananta jJAna rUpa eka hI upayoga siddha hotA hai| sAI apajjavasiyaM ti' do vi te sasamayao havai evaM / paratitthiyavattavyaM ca egasamayaMtaruppAo // 31 // sAdyaparyavasitamiti dvAvapi te svasamayo bhvtyevm| paratIrthikavaktavyaM caikasamayAntarotpAdaH // 31 // zabdArtha-te-ve (anantadarzana, anantajJAna); do vi-donoM hI sAI-sAdi (Adi vAle); apajjavasiyaM-ananta (hai); evaM-isa prakAra: sasamayao-sya samaya (paramAtmA); havai-hotA (hai); egasamayaMtaruppAo-eka samaya (ke) antara (se) utpanna hotA hai upayoga(yaha); tti-yaha; ca-aura; paritityiyavattaLa-anya mata (kA) vaktavya (hai)| 1. ba" ci| 2. atitthy| saM tithiy| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sammaisutaM yugapat anantadarzana-jJAnayukta svasapaya : mAvArtha-anantadarzana aura amantajJAna rUpa donoM upayoga sAdi ananta haiM arthAta donoM eka sAtha hote haiM-yahI svasamaya hai| jo yaha kathana karate haiM ki ina donoM upayoga kI utpatti kevalI paramAtmA meM eka samaya ke antara se hotI hai-prathama anantadarzana hotA hai, phira eka samaya pazcAt anantajJAna hotA hai-yaha vaktavya parasamaya (anya mata) hai| evaM jiNapaNNatte saddahamANassa bhAvao bhaave| purisassAbhiNibohe saNasaddo havai jutto // 32 // evaM jinaprajJapte zraddadhAnasya bhAvato bhAvAn / puruSasyAbhiniboghe darzanazabdo bhavati yuktaH // 32|| zabdArtha-evaM-isa prakAra; jiNapaNNatte-jina (tIrthakara) kathita; bhAve-padArthoM ko (kA); bhAvao-bhAyapUrvaka; saddahamANassa-zraddhAna karane vAle kA: purisassa-puruSa ke abhiNibohe-abhinibodha (mana aura indriyoM kI sahAyatA se hone vAlA pratyakSa jJAna) meM; saNasaddo-darzana zabda; jutto-yukta (upayukta); havai-hotA (hai)| tasva-ruci rUpa zraddhAna samyagdarzana : bhAvArtha-jinendradeva dvArA prarUpita tattvoM kA jo bhAvapUrvaka zraddhAna hai evaM mana tathA indriyajanya jJAna se yukta samyagdarzana hai, usI ke lie darzana zabda prayukta hotA hai| binA pratyakSa jJAna ke samyagdarzana nahIM hotaa| tattva meM rudhi honA, heya-upAdeya kA jJAna honA, bhakSya-abhakSya kA, sevya-asevya kA vicAra honA Adi matijJAna pUrvaka hotA hai| kintu yaha paramArtha pratyakSa nahIM hai| mana tathA indriyoM kI sahAyatA se utpanna hone vAlA yaha Aminibodhika jJAna hai| isase yukta samyagdarzana ke lie 'darzana' zabda kA prayoga karanA upayukta hai jo svAtmAnubhUti pUrvaka hotA hai| sammaSNANe NiyameNa daMsaNaM dasaNe u bhynnijj'| sammaNNANaM ca imaM ti atthao hoi udavaNNaM // 33 // samyagjJAne niyamena darzanaM darzane tu bhajanIyam / samyagjJAnaM cedamityarthataH bhavatyupapannam // 33|| zabdArtha-sammaNNANe-samyagjJAna meM (prakaTa hone para); NiyameNa-niyama se; dasaNa-darzana I. dha bhiacc| 2. sa. atytt| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 109 (samyagdarzana hotA hai); dasaNe-darzana meM (ke hone para); u-to; sammaNNANaM-samyagnAna; bhayaNijja-bhajanIya (ho yA na ho); imaM yaha; ti-isa (prakAra); atyao-artha se; jvavaNNaM-siddha hoi-hotA (hai)| samyagnAna hone para niyama se samyagdarzana : mAvArtha-samyagjJAna ke hone para niyama se samyagdarzana hotA hai| kintu samyagdarzana hone para samyagjJAna hone kA koI niyama nahIM hai| kyoMki samyagdarzana ke hone para samyagjJAna ho sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| yaha bAta artha ke bala se siddha hotI hai| udAharaNa ke lie, ekAnta tatvarUpa zraddhAna bhI darzana hai, kintu vaha darzana samyagjJAna rUpa nahIM hai, parantu anekAnta tanvarUpa jo ruci hai, vaha darzana hai aura vaha darzana samyagjJAnarUpa hai| isa prakAra yahA~ para samyagdarzanarUpa darzana meM aura samyagjJAna meM kisI apekSA se abheda kA kathana kiyA gayA hai| kevalaNANaM sAI apajjavasiyaM ti dAiyaM sutte'| taittiyamittottUNA kei visese Na icchati // 34 // kevalajJAnaM sAyaparyavasitamiti darzitaM suutre| tevanmAtreNa dRptAH ke'pi vizeSaM necchanti ||34|| zabdArtha-kevalaNANa-kevalajJAna; sAI-sAdi apajjavasiyaM-aparyavasita (avinazvara); (hai), tti-yaha (aisA); sutte--sUtra meM; dAiyaM-darzAyA gayA hai); tauttayamittottUNA-utane (itane) mAtra (se) garvita; kei-kucha visesaM-vizeSa (kevalajJAna ko paryavasitta) ko; Na-nahIM; icchati-cAhate (mAnate haiN| eka bAra hone para kevalajJAna satata : bhAvArtha-kevalajJAna utpanna hotA hai, yaha ekAnta mAnyatA bheda-dRSTi ko lekara hai| jainadarzana meM guNa aura guNI meM na sarvathA bheda hai aura na sarvathA abhed| kintu ina donoM meM kacit bhedAbheda kahA gayA hai| kevalajJAna aura kevaladarzana AtmA ke nija muNa haiM, AtmasvarUpa haiN| dravyadRSTi se ye donoM anAdi ananta haiN| parantu anAdi kAla se AtmA karmoM se malina ho rahI hai, isalie isake nija guNa bhI malina haiM parantu jaba AtmA se kevalajJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa karmoM kA vilaya ho jAtA hai, taba AtmA meM kevaladarzana aura kevalajJAna kA prakAza ho jAtA hai| isa dRSTi se kevalajJAna 1. va smye| 2. vanattiametto tuunno| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sammaisuttaM utpanna hotA hai aura phira satata banA rahatA hai| eka bAra kevalajJAna ke prakaTa ho jAne para yaha trikAla meM bhI apane pratipakSI karma se AkrAnta nahIM hotaa| isa dRSTi se vaha aparyabasita hai| kintu yaha ekAnta nahIM hai, kisI apekSA se ise paryavasita bhI kahA jAtA hai; aisA kucha kahanA cAhate haiN| parantu je saMghayaNAIyA bhavatyakevali visespjjaayaa| te sijjhamANasamaye' Na hoti vigaye tao hoi // 35 / / ye saMhananAdayaH bhavasthakevalivizeSaparyAyAH / te siddhamAnasamaye na bhavanti vigataM tato bhavati ||3511 zabdArtha-bhavatyakevali-bhavastha kevalI (kI); visesapajjAyA-vizeSa paryAyeM (saMhanana Adi rUpa); je-jo; saMghayaNAIyA-saMhanana Adi (hai); te-bai; sijjhamANasamaye-siddha hone ke samaya meM Na-nahIM hoti-hotI rahatI) haiM; tao-isa kAraNa; vigayaM-vigata (paryavasita); hoi-hotI hai| zAzvata hone para bhI kisI apekSA se nazvara : bhAvArtha-jo terahaveM guNasthAnavartI bhavasthakevalI vajavRSabhanArAcasaMhanana ke dhArI haiM, ve kevaladarzana, kevalajJAna Adi se sampanna haiM, jinake AtmapradezoM kA ekakSetrAvagAha rUpa sambandha haiM tathA apAtiyoM karmoM kA nAza kara jo siddha paryAya ko prApta karane yAle haiM, unake zarIrAdi AtmapradezoM kA evaM kevalajJAna-darzanAdi kA sambandha chUTa jAtA hai aura siddha avasthA rUpa navIna sambandha hotA hai, isalie unheM paryavasita kahA jAtA hai| siddhattaNeNa ya puNo uppaNNo esa atthpnjaao| kevalabhAvaM tu paDucca kevalaM dAiyaM sutte // 6 // siddhatvena ca punaH utpanna eSa arthpryaayH| kevalabhAvaM tu pratItya kevalaM darzitaM sUtre // 6 // zabdArtha-esa-yaha (kevalajJAna rUpa); atyapajAo-arthaparyAya: siddhattaNeNa-siddhatva (rUpa) se; ya-auraH puNo-phira; uppaNNI-utpanna hotI hai); kevalamAva kevalabhAva (kI); paDucca- apekSA (se); kevalaM-kevala ko (sAdi aparyavasita); sutte-sUtra meM dAiyaM-dikhAyA gayA hai)| 1. bsmypi| 2. ba" biNgii| 5. ba" smye| / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 105 aura: bhAvArtha-yaha kevalajJAna rUpa arthaparyAya siddhapane meM utpanna hotI hai| kevalabhAva kI apekSA se yaha kabhI naSTa nahIM hotii| isa bhAva ko lekara hI sUtra meM kevalajJAna ko zAzvata batAyA gayA hai| eka bAra utpanna hone ke bAda vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| isI prakAra kisI prakAra kA AvaraNa bhI usa para nahIM aataa| vAstava meM yaha kathana vyavahAra dRSTi se hai, paramArtha se to yaha anAdi, ananta hai| jIva ke svAbhAvika guNa usameM sadA, sarvadA vidyamAna hI rahate haiN| isaliye. kevalajJAna, kevaladarzana Adi zAzvata hI haiN| jIvo aNAiNihaNo kevalaNANaM tu sAiyamaNaMtaM / iya thorammi' visese kaha jIvo kevalaM hoi 137 // jIvo'nAdinidhana: kevalajJAnaM tu saadikmnntm| iti sthUle vizeSa kathaM jIvaH kevalaM bhavati ||37|| zabdArtha-jIvo-jIva, aNAiNihaNI-anAdinidhana (hai); kevalaNANaM-kevalajJAna; tu-to; sAiyamaNataM--sAdi ananta (hai); iya thorammi-sthUla rUpa (sAmAnya rUpa) meM (aura); bisese-vizeSa (paryAya rUpa) meM; jIvo-jIya; kevalaM-kevala (jJAna rUpa); kaha-kaise; hoi-hotA (ho sakatA hai| paraspara viruddhatA hone para kevalajJAna kaise ? : bhAvArtha- kevalajJAnAvaraNa karma ke sarvathA naSTa hone para bhavasthakaMvalI ke kevalajJAna utpanna nahIM hotA hai"-yaha suna kara koI zaMkA karatA hai ki guNa-guNI, dravyaparyAya meM abheda mAnane se kevalajJAna sAdi na ho kara anAdi ho jAtA hai aura yadi kevalajJAna ko sAdi ananta mAnate haiM, to jIva ko bhI sAdi ananta mAnane kA prasaMga AtA hai: jisa prakAra chAyA tathA Atapa meM paraspara bheda hai, usI prakAra jIva aura kevalajJAna meM viruddha dharma hone ke kAraNa paraspara bheda mAnanA ucita hai| ataeva jIva kevalajJAna rUpa hai evaM anAdi-ananta hai-ye donoM bAteM eka sAtha kaise sambhava haiM? tamhA aNNo jIvo aNNe gANAipajjavA tss| upasamiyAIlakkhaNavisesao kei icchati // 38 // 1. ba ghormi| 2. sa' etyaami| 3. ba" kevi| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 sammaisuttaM tasmAdanyo jIvaH anye jJAnAdiparyAyA tasya / mailAmikAdilakSAvizeSataH kSetriviyanti // zabdArtha-samhA-isa kAraNa; upasamiyAI-upazapa Adi; lakkhaNa-lakSaNa (kI); visesao-bhinnatA se; jIvo-jIva apaNo-anya (bhinna hai aura); tassa-usa kI NANAipajjayA-jJAna Adi paryAyeM; aNNe-bhinna (hai) (aisA); kei-kucha; icchati-kahate haiN| : gugI se guNa bhinna hai? : bhAvArtha-isa prakAra upazama (bhAvoM) Adi lakSaNoM kI bhinnatA se jIva bhinna hai aura usakI jJAna Adi paryAyeM bhinna haiN| aisA kisI kA mata hai ki jahA~ jIva ke upazama Adi bhAva batAye haiM, vahA~ kevalajJAna, kevaladarzana ko kSAyika bhAva kahA gayA hai, kintu isake sAtha hI jIva kI gaNanA pAriNAmika bhAva meM kI gaI hai| ataeva ina donoM meM virodha hai| eka meM hI paraspara do biruddha dharma nahIM bana sakate haiM, isaliye yaha nahIM mAna sakate ki jIva kevalajJAna svarUpa hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jIva bhinna hai aura usakI jJAnAdi paryAyeM bhinna haiN| aha puNa puccapautto atyo egNtpkkhpddisehe| taha vi uyAharaNamiNaM ti heupaDijoyaNaM vocchaM // 39 / / atha punaH pUrvaprokto'rtha ekaantpkssprtissedhe| tathApyudAharaNamidamiti hetupratiyojanaM vakSye // 39 / / zabdArtha-aha--aura egaMtapakkhapaDisehe-ekAnta pakSa (ka) pratiSedha meM; atyo-artha (viSaya); pubbapautto-pahale kahA (jA cukA hai); taha vi-to bhI; heupaDijoyaNaM-hetu (kA sAdhya ke sAtha adhinAmAya) sambandha (batAne vAlA); iNaM-yaha uyAharaNa udAharaNa; vocchN-khuuNgaa| dravya tathA paryAya meM karyacit bheda, kathaMcit abheda : bhAvArtha-jo yaha kahate haiM ki guNa tathA guNI meM sarvathA bheda hai, isakA uttara hama prathama kANDa kI bArahavIM gAthA meM de cuke haiN| phira bhI dravya tathA paryAya meM kacit bheda hai aura kocata abheda hai, yahI siddha karanA hai| ataeva sAdhya ke sAtha hetu kA avinAbhAva sambandha batAne vAle dRSTAnta ke dvArA samarthana karate haiN| vastutaH pratyeka Travya nityAnityAtmaka hai| vastu meM rahane vAle guNa nitya hai| ataH kisI apekSA saM guNa nitya haiM aura kisI apekSA se guNa anitya haiM-aisA anekAnta nahIM hai| kintu eka hI vastu, dravya, guNa kI apekSA nitya aura paryAya (pariNamanazIlatA) kI apekSA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 107 anitya kahI jAtI hai| kathana-vyavahAra aisA hI hai| jaha koi' saTThivariso tIsaivariso NarAhivo jAo! ubhayattha jAyasaddo varisavibhAga' visesei // 40 // yathA ko'pi SaSTivarSaH triMzatiyavarSI narAdhipo jAtaH / ubhayatra jAtazabdo varSavibhAgaM vizeSayati // 40 // zabdArtha-jaha-jaise; koi-koI (puruSa); saTivariso-sATha varSa (kA hai); tIsaivariso-tIsaveM varSa (meM vaha); NarAhivo-rAjA; jAo-haA (thA); upayastha-donoM (meM) yahA~; jAyasado-jAta zabda; parisavibhAgaM-varSa (kA) vibhAga; visesei-vizeSataH (prakaTa karatA hai)| dRSTAMta : bhAvArtha-vartamAna meM jo sATha varSa kA hai, vaha jaba tIsa varSa kI avasthA meM rAjA banA thA, to yaha kahA gayA ki yaha rAjA bnaa| jaba yaha rAjA banA, taba manuSya thA aura isake pahale bhI manuSya thaa| to rAjA kauna banA? paryAya se to rAjA honA usakI avasthA hai jo utpanna huI hai aura usake pUrva kI nRpahIlatA kI avasthA kA vinAza ho cukA hai| isa prakAra rAjA se rahita avasthA kA paryAya rUpa se vinAza hone para manuSya kA bhI nAza mAna liyA jAtA hai| usameM rAjA kI avasthA utpanna hone se usa avasthA se viziSTa manuSya kA utpAda bhI mAna liyA jAtA hai| yadi aisA na ho, to yaha manuSya rAjA huA, yaha vyavahAra nahIM bana sakatA hai| ukta gAthA "mUlAcAra" meM "samayasArAdhikAra' gA. 87 meM nimnalikhita rUpa meM upalabdha hotI hai jaha koI sadvivariso tIsadivarise parAhivo jaao| ubhayattha jAyasaddo vAsavibhAgaM visesei / / ukta donoM gAthAe~ samAna haiN| evaM jIvaddacvaM' aNAiNihaNamavisesiyaM jmhaa| rAyasariso u kevalipajjAo tassa saviseso // 41 // 1. sa" jaaisiro| 2. jou| 8. bvaasvibhaag| 4. ba jIvadAyoM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sammaisutta evaM jIvadravyamanAdinidhanavizeSitaM ysmaat| rAjasadRzastu kevaliparyAyastasya savizeSaH // 4 // zabdArtha-evaM-isa prakAra avisesiyaM-sAmAnyataH jIbaddabaM-jIva dravya jamhA--jisa lie; aNAiNihaNaM--anAdinidhana (hai aura); rAyasariso-rAjA (ke) samAna; u-to; tatsa-usakI; kevalipajjAo-kevalI (rUpa) paryAya: saviseso-vizeSa (hai)| jIva dravya dhuva hai: bhAvArtha-isa prakAra sAmAnya rUpa se jIya dravya anAdinidhana va nitya hI hai| rAjA ke samAna rUsakI kevalajJAna rUpa paryAya vizeSa hai| vaha apane maulika rUpa kI apekSA nitya hI hai| pratyeka dravya apane svarUpa se sadA kAla nitya, dhruva, zAzvata hai| guNoM kA abheda, akhaNDa piNDa kabhI bhI kisI guNa se rahita nahIM hotaa| jaba koI bhI guNa kama nahIM hotA, to dravya kI anityatA kA prazna hI nahIM utpanna hotaa| kintu pratyeka samaya pariNamanazIla dravya meM eka avasthA meM parivartana honA aura palaTakara naI avasthA kA utpanna honA rUpa jo utpAda-yaya dekhA jAtA hai, usa apekSA se dravya ko anitya kaha diyA jAtA hai| jIvo aNAiNihaNo jIva tti ya Niyamao Na vttvyo| jaM purisAuyajIvo devAuyajIviyavisiTTo / / 42 / / jIvo'nAdinidhano jIva iti ca niyamato na vktvyH| yaH puruSAyuSkajIvo devAyuSkajIvitaviziSTaH // 42|| zabdArtha-jIvo-jIva; aNAiNihaNo-anAdinidhana: jIva-jIva (hI hai); ti-aisA; ya-aura: Niyamao-niyama se; pa-nahIM; vattavbo-kahanA cAhie; (kyoMki), jaM-jo; parisAuya-manuSyAya (vAle); jIvo-jIva (haiM aura); devAgyajIviya-devAyu jIvoM (meM); viliTUTho-viziSTa (bheda hai, vaha nahIM bana skegaa)| aura bhAvArtha-yadi sAmAnya ko vizaSa se rahita mAnA jAya, to eka paryAya se viziSTa jIva kA aura dUsarI paryAva se viziSTa jIva kA paraspara meM jo bheda-vyavahAra dekhA jAtA hai, usakA lopa ho jaaegaa| kintu manuSya paryAya vAle jIva meM aura deva paryAya vAle jIva meM bheda dekhA jAtA hai| ataeva pratyeka dravya paryAya se sarvathA bhinna nahIM hai| yahI kAraNa hai ki pAMca kI anityatA se dravya bhI karyacit anitya mAnA jAtA hai| isa Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 109 mAnyatA ke AdhAra para jIva ko sarvathA anAdinidhana nahIM mAnanA caahie| saMkhejjamasaMkheMja aNaMtakappaM ca kevalaM gaannN| taha rAgadosamohA aNNe vi ya jIvapajjAyA // 4 // saMkhyeyamasaMkhyeyamanantakalpaM ca kevalaM jJAnam / tathA rAgadveSamohA anye'pi ca jiivpryaayaaH||43|| zabdArtha- kevalaM jANaM-kevalajJAna; saMkheja-saMkhyAta; asaMkhejja-asaMkhyAta, aNaMtakappaM-ananta rUpa (prakAra) (kA hai); ca-aura, taha-vaise; rAgadosamohA-rAga, deSa (aura) moha (rUpa); aNNe yi-dUsare bhI; ya-aura jIvaparajAyA-jIvaparyAya kevalajJAnaH asaMkhyAta aura ananta bhI : / bhAvArtha-kaMvalajJAna saMkhyAta rUpa hai, asaMkhyAta rUpa hai aura ananta rUpa bhI hai| usI prakAra rAga-dveSa, moha Adi jIva kI paryAyeM bhI saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta rUpa haiN| vastutaH mUla meM AtmA eka hai, isalie usase abhinna kevalajJAna bhI eka rUpa hai| darzana aura jJAna kI apekSA kevala (kaivalya) do prakAra kA hai| AtmA usase abhinna hai aura asaMkhyAta pradeza bAlI hai, isalie kevalajJAna bhI asaMkhyAta rUpa hai| kevalajJAna ananta padArthoM ko jAnatA hai| ananta padArthoM ko jAnane ke kAraNa kevalajJAna ananta hai| isI prakAra saMsArI jIva rAgI, dveSI, mohI hai jo saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantarUpa hai| isa prakAra dravya aura paryAya ke kacit bheda aura kacit abheda kA kaghana kiyA gayA hai| bheda kie binA loka-vyavahAra nahIM bana sakatA hai| vyavahAra calAne ke lie bheda yA bhinnatA batAnA anivArya hai| lekina bheda vastu-svarUpa na hone se paramArtha nahIM hai| mUla vastu-svarUpa ko samajhane ke lie akhaNDa, abheda vastu kA jJAna anivArya hai| use samajhe binA dravya kI vAstavikatA kA bodha nahIM ho sktaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNegaMtakaMDayaM sAmaNNammi viseso visesapakkhe ya vynnvinniveso'| davvapariNAmamaNNa' dAei tayaM ca Niyamei // 1 // sAmAnye vizeSo vizeSa-pakSe ca vacanavinivezaH / dravyapariNAmamanyaM darzayati trayaM ca niyamayati // 1 // zabdArtha-sAmaNNammi-sAmAnya meM; biseso-vizeSa (kA) visesapakne-vizeSa pakSa meM ya-aura; yayaNaviNiceso-(sAmAnya kA) vacana-viniveza (hotA hai, vaha dacyapariNAmamaNNaM-dravya (dravya kA) pariNAma (aura) anya (sthiti) (ko); dAei-dikhalAtA (hai); tayaM-tInoM (utpAda, vyaya aura dhauvya ko); ya-aura; Niyamer3a-niyata karatA hai)| sAmAnya aura vizeSa meM bheda nahIM : bhAvArtha-sAmAnya meM vizeSa kA aura vizeSa meM sAmAnya kA jo kathana kiyA jAtA hai, vaha dravya, guNa aura usakI paryAvoM ko bhinna-bhinna rUpa meM batalAtA huA tInoM ko eka niyata karatA hai| bhAva yaha hai ki pramANa viSayaka padArtha 'sAmAnyavizeSAtmaka' hai| padArtha sAmAnya aura vizeSa ina do dharmoM se yukta hai| sAmAnya vizeSa ko chor3a kara aura vizeSa sAmAnya ko chor3a kara anyatra svatantra rUpa se upalabdha nahIM hotaa| kintu vaktA kI vivakSA se jo sAmAnya hotA hai, vahI vizeSa bana jAtA hai| sAmAnya vizeSa ke binA aura sAmAnya ke binA vizeSa kisI bhI padArtha meM nahIM rhte| egataNivvisesa egaMtabisesiyaM ca kyamANo / davvassa pajjave pajjavA hi daviyaM Niyattei // 2 // I. ba" vynnaavennaaso| 2. ba" prinnaampnn| 3. vaya / savA 1. a evNt| 5. ba" y| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 111 ekAntanirvizeSamekAntavizeSitaM ca bdti| dravyasya paryave paryayaH kinivanti / zabdArtha-egataNivvisesaM-ekAnta sAmAnya (aura); egaMtacisesivaM-ekAnta vizeSa (kA); ca-aura vayamANo-kathana karane vAlA; davvassa-dravya kI; parUjave-paryAyoM ko; (aura) pajjavA-paryAyoM (se); hi-nizcaya (se); daviyaM-dravya ko; Niyattei-niSpanna karatA (hai)| ekAnta : dravya paryAya se bhinna : mAvArtha-ekAntI kA yaha kathana hai ki sAmAnya vizeSa se rahita hai aura vizeSa sAmAnya se rahita hai| ataH vaha dravya ko paryAyoM se aura paryAyoM ko dravya se alaga mAnakara kahatA hai| kintu dravya aisA bhinna-bhinna nahIM hai| jahA~ dravya hai, vahA~ paryAya hai aura jahA~ paryAya hai vahA~ dravya hai| vAstava meM donoM eka-dUsare se alaga nahIM haiN| paccuppaNNaM bhAvaM vigayabhavissehiM jaM smnnnneii'| evaM paDuccavayaNaM davvaMtaraNissiyaM jaM ca // 31 // pratyutpannaM bhAvaM vigatabhaviSyadbhyAM ytsmndheti| etatpratItyavacanaM dravyAntaranissRtaM yacca // 3 // zabdArtha-jaM-jo (vacana); paccuppaNNa-vartamAna; bhAvaM -paryAya (kA); vigayamavissehi-atIta (tathA) bhAvI (paryAya ke sAtha) se; samaNNei-samanvaya karatA (hai); jaM-jo; ca--aura davvaMtaraNissiyaM-bhinna dravyoM (se) sambandhita (hai); jaM-jo; ca-aura; eyaM-paha; paDuccavayaNaM-pratItyavacana (vAstavika jJAnapUrvaka uccarita Apta-vacana) hai| sAmAnya kA samanvayakArI pratItyavacana : bhAvArtha-jo (vacana) vartamAna paryAya kA bhUta tathA bhaviSyat paryAya ke sAtha samanvaya karatA hai, vaha UrdhvatA sAmAnya rUpa vacana paramArtha se satya hai| yahI sarvajJavANI hai| isake atirikta vANI zraddhAna yogya nahIM hai| isa prakAra bhinna-bhinna dravyoM meM avasthita sAmAnya arthAt tiryak sAmAnya kA samanvaya karane vAle vacana pratItyavacana haiN| 1. ba" smaah| 2. saNimmiyaM jmm| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sampaisutaM davyaM jaha pariNayaM taheva asthi ti tammi samayammi / vigayamavissehi u pajjavehi bhayaNA vibhayaNA vA // 4 // dravyaM yathA pariNataM tathaivAstIti tsminsmye| vigatabhaviSyadbhistu paryAyaijanA vibhajanA vA // 4|| zabdArtha-jaha-jisa prakAra; dara-dravya; pariNayaM- pariNata (huA); tmmi-usmeN| samayammi-samaya meM taheva-usI prakAra hI; asthi-hai; tti-yaha (isa prakAra): vigayabhavissehi-atIta (aura) bhaviSyat (kAla kI); 7-to; phajjavehi-paryAyoM se (ke sAtha) bhayaNA-abheda; vA-aura; vibhayaNA-bheda (bhI) hai| sAmAnya ke donoM bhedoM kA samanvaya : bhAvArtha-jisa samaya jo dravya jima paryAya rUpa pariNama gayA hai, vaha dravya usa samaya usI rUpa meM hai| jo dravya apanI bhUtakAlika, bhaviSyatatkAlIna tathA vartamAna kI paryAyoM ko apane meM sameTe rahatA hai, jinake sAtha usakA abheda hai aura bheda bhI hai| isa prakAra kAla-krama se hone vAlI paryAyoM meM tathA bhinna-bhinna vyaktiyoM meM samanvaya karane vAlA bacana yuktiyukta hai, aura yahI pratItyavacana hai| parapajjavehiM asarisagohiM NiyameNa Niccamavi nntthi| sarisehiM pi vaMjaNao pi atyi Na puNatthapajjAe // 5 // paraparyAyairasadRzagamairniyamena nityamapi naasti| sadRzairapi vyaMjanato'pyasti na punararthaparyAyena |5|| zagdArtha-asarisagamehi-asadRzoM se; parapajjavahi-para paryAyoM (kI apekSA) se NiyameNa-niyama se: Niccamavi-nitya bhI; patyi-nahIM hai; sarisehi-sadRzoM se; pi-bhI; baMjaNao-vyaMjana (paryAyoM kI apekSA) se; asthi-hai; Na-nahIM (hai); puNa-phira; atthapajjAe-arthaparyAya (kI apekSA) se| vastu meM astitva aura nAstitva donoM : bhAvArtha-java 'vasta hai| yaha kathana kiyA jAtA hai, to isakA tAtparya hai ki vaha apanI vartamAna paryAya kI apekSA se hai, kintu para paryAya kI apekSA se nahIM hai| yahA~ 1. sa pnjyhiN| 2. " marisahi vi baMjaNoM: 3. ba" andhI gaM puga ra pjjaa"| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 113 'asadazaparyAya' zabda se tAtparya para-paryAya' se hai| parantu jina paryAyoM meM 'yaha baha haiM aisI pratIti hotI hai athavA mUla dravya kA anvaya jinameM rahatA hai, unakA grahaNa 'sadRza nAMda' zabda se kiyA jAtA hai / isa prakAra sva-paryAH ko lApekSA vastu hai-yaha prathama maMga (kathana-prakAra) hai tathA para-paryAya kI apekSA vastu nahIM hai-yaha dvitIya bhaMga hai| isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki vastu svadravya, sva-kSetra, sva-kAla aura svabhAva kI apekSA se hai, kintu para-dravya, para-kSetra, para-samaya aura para-bhAva kI apekSA se nahIM hai| svaparyAya do prakAra kI haiM-vyaMjana paryAya aura artha paryAya / 'ghar3A hai yaha vyaMjanaparyAya kI apekSA kahA jAtA hai| sabhI eka jaise AkAra ke ghar3e isa bhaMga meM A jAte haiN| kintu vizeSa rUpa se AkRti, raMga Adi kA kathana artha paryAya kI apekSA se kiyA jAtA hai| paccuppaNNammi vi pajjayammi bhayaNAgaI paDai davyaM / jaM egaguNAIyA arNatakappA guNavisesA' // 6 // pratyutpanne'pi paryAya bhajanAgati patati (prApnoti) dravyam / yadekaguNAdayo'nantakalpA guNavizeSAH // 6 // zabdArtha-paccuppaNNammi-vartamAna kAla meM vi-bhI; pajjayammi-paryAya meM davaM-dravya bhayaNAgaiM-bhajanAgati (ubhaya-rUpa-krayacit sat aura kacit asat) ko paDai-par3atA (hai, dhAraNa karatA hai); jaM-jisa; egaguNAIyA-eka guNa ko Adi lekara, guNavisesA-(usa) guNa (ke) vizeSa; aNaMtakappA-ananta prakAra (hote haiN)| vartamAna meM bhI vastu sat-asat : bhAvArtha-miTTI kI vartamAna paryAya ghar3A hai| isake ghar3A banane ke pahale aura bhI ghar3e bana cuke hoNge| una sabhI kI banAvaTa meM aura raMga Adi meM vizeSa rUpa se kucha bhinnatA avazya lakSita hotI hai| isI prakAra vartamAna kAla meM bhI nirmita yar3oM meM guNa Adi kI dRSTi se unameM paraspara bhinnatA prakaTa hotI hai| isa bhinnatA kA kathana arthaparyAya kI apekSA se kiyA jAtA hai| vastu ke eka varNa (raMga) ko lekara usake saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta guNa yA bhAga hInAdhika rUpa meM hone ke kAraNa pratipAdana kiyA jAtA hai| ataeva vartamAna meM jo paryAyeM vidyamAna haiM, ve kathaMcit sat rUpa ko tathA kacit asatU rUpa ko dhAraNa karatI haiN| isa prakAra dravya kathaMcit sat tathA kacit asat ubhayarUpatA kA sparza karane vAlA kahA gayA hai| ko uppAyaMto puriso jIvassa kArao hoi| tatto vibhaiyavbo' parammi sayameva bhaiyavvo // 7 // 1. a' gurnnaaysesaa| 2. tato visae avyo| sa" tatto vibheycii| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 sammasuta kopamutpAdayan puruSo jIvasya kArako bhavati / tato vibhAjayitavyaH parasmin svayameva bhAjitavyaH ||7|| zabdArtha- kovaM krodha ko; uppAyaMto utpanna karatA huA, puriso-puruSaH jIvassa- jIva kA: kArao-kAraka hoi-hotA (hai); tatto-isase (yaha ); vibhaiyavvo-bheda yogya (hai aura ); pIpara (ka) me svayaM hI (se) bhaiyanvo abheda yogya ( hai ) / eka hI puruSa meM bhedAbheda : bhAvArtha - vartamAna avasthA ko utpanna karane vAlA puruSa jIva kA kAraka haiN| apane - Apa meM vaha krodha ko utpanna karatA hai| isalie pahale ke jIva se usameM kisI apekSA se bhinnatA hai| vAstava meM jIva svayaM paryAya rUpa pariNamana karatA hai| isalie saMsArI jIva apanI bhaviSyat kAla kI paryAya kA nirmAtA svayaM hai| ataeva pUrva paryAya kA jIva kAraNa hai aura uttaravartI paryAya ko prApta jIva svayaM kArya hai| vastutaH pUrva paryAya meM rahane vAlA jIva hI uttaravartI paryAya vAlA huA hai| isa dRSTi se inameM koI bheda nahIM hai| isa prakAra eka hI vastu meM bheda-abheda kI siddhi kahI gaI hai| rUvarasagaMdhaphAsA asamANaggahaNalakkhaNA jamhA / tamhA davvANugayA guNa tti te kei icchaMti // 8 // rUparasagandhasparzA asamAnagrahaNalakSaNA yasmAt / tasmAd dravyAnugatA guNA iti te kecidicchanti // 4 // zabdArtha - jamhA - jisa kAraNa rUvarasagaMdhaphAsA-rUpa, rasa, gandha (aura) sparza (ye); asamANaggahaNa asamAna grahaNa (bhinna pramANa se grahaNa hote haiM) aura lakkhaNA - ( bhinna) lakSaNa (bAle haiM); tamhA - isa kAraNa te ve: davvANugayA- dravya (se) anugata (dravya ke Azrita); guNa-guNa ( haiM ); tti-yaha kaI-kaI ( pravAdI jana); icchati mAnate ( haiM ) / kyA dravya aura guNa meM bheda hai ? : bhAvArtha- kaI vaizeSika Adi pravAdIjanoM kA yaha kathana hai ki guNa guNI se aura guNI guNa se sarvathA bhinna hai| AtmA jJAnavAn (guNI ) hai - yaha vyavahAra samavAya sambandha se hotA hai| loka ke padArthoM kA jJAna cakSu indriyajanya pratyakSa se sparzana indriyajanya hotA hai| jo vastu pahale dekhI thI, usako hI lekara A rahA hU~-yaha jJAna smaraNa ke sahakArI pratyabhijJAna se hotA hai| isalie dravya ko grahaNa karane vAlA pramANa anya haiM aura rUpa, rasa, gandha tathA sparza ko grahaNa karane vAlA pramANa anya hai| isa prakAra dravya aura guNoM ko grahaNa karane vAlA pramANa anya hone se dravya meM tathA guNoM meM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 115 bhinnatA nizcita hotI hai| unake anusAra dravya kA lakSaNa hai: 'kriyAvatguNavatsamavAyikAraNaM dravyam" / (kriyAvAn tayA guNavAn samavAyI kAraNa ko drayya kahate hai) aura 'dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSyakAraNamanapekSa'-yaha guNa kA lakSaNa hai| ina lakSaNoM kI bhinnatA se bhI guNa-guNI evaM dravya meM bhinnatA hai| yahA~ se bhedaikAntabAdI mAnyatA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| dUre tA aNNattaM guNasadde ceva tAva paaricchN| kiM pajjavAhio' hojja panjave ceva guNasaNNA // 9 // dUre tAvadanyatvaM guNazabde caiva tAvatparIkSyam / kiM paryavAdhiko bhavatu paryave caiva guNasaMjJA ||9 // zabdArtha-dUra-dUra rahe; tA-to, aNNatta-anyatya (minnapanA); guNasadde-guNa zabda (ke viSaya) meM; ceva-hI; tAva-taba taka pAricchaM-vicAra karanA caahie| kiM-kyA (gaNa); pasayAstio paryAya (2; adhika / yA), ko paryAya meM; ceva-hI; guNasaNNA-guNasaMjJA; hojj-hove| guNa paryAya-saMnnA hai kyA ? : bhAvArtha-dravya aura guNa kA bheda to dUra kI bAta hai| yaha jo Apa kahate haiM ki 'guNa aura guNI meM sarvathA bheda hai| isameM sarvaprathama 'guNa' zabda ke sambandha meM hI vicAra kara lenA caahie| yaha guNa paryAya se bhinna hai yA paryAya hI guNa hai ? jise jana sAmAnya 'gaNa' kahate haiM, vaha paryAya se bhinna artha meM prayukta hai yA paryAya ke artha meM prayukta hai ? yahA~ 'guNa' zabda se abhiprAya sahabhAvI paryAya se hai| AtmA ke jJAna, Ananda Adika guNa sahabhAyI hone se unako sahabhAvI kahA jAtA hai| ataH 'guNa' zabda sahabhAvI paryAya kA grAhaka hai| guNa sahabhAvI vizeSa hai| kahA bhI hai-"sahabhAbino guNaH kramabhAvinaH paryAyaH / " tathA-- guNavadravyamityukta shaanekaantsiddhye| tathA paryAyavadravyaM kramAnekAntabittaye ||1||-tttvaaryshlokvaartik, 5.59, 2 do uNa' NayA bhagavayA davyaTThiyapajjavaTThiyA nniyyaa| etto ya guNavisese' guNaTThiyaNayo vi jujato // 10 // 1. gha" ceva pAva paaricchN| da" veba tAva pArincha / 1. ba pajjavAhi (1) o| 3. "punn| 4. va gunnviseso| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 sammasutaM dvau punarnaya bhagavatA dravyArthikaparyavArthiko niyatau / etasmAcca guNavizeSe guNArthikanayo'pi yujyamAnaH // 10 // zabdArtha - bhagavayA bhagavAn (ke dvArA ); uNa-phira davyaTThiyapajjavaTTiyA-dravyArthika aura paryAyArthika (aise); do gayA- do nayaH piyayA niyata kie gae haiM): eto ya- isase ( bhinna); guNavisese-guNa vizeSa hone para guNaTTiyayo- guNarthikanaya bibhI: jujjaMto-prayukta hotA ( hai ) / koI guNArthika naya nahIM bhAvArtha - arhanta bhagavAn ne dravyArthika aura paryAyArthika, ina do nayoM kI hI prarUpaNA kI hai| yadi paryAya se bhinna koI guNa hotA, to guNArthika naya ke nAma se usakA bhI kathana hotA / kintu guNArthika gaNa ke rAma se koI nahIM hai| '' zabda kA artha paryAya se bhinna nahIM hai| isalie guNArthika naya kI prarUpaNA kI AvazyakatA nahIM rhii| yadi guNa dravya se bhinna hote, to unakI prarUpaNA ke lie guNArthika naya kA bhI abhidhAna hotA / kintu dravya se guNa trikAla meM bhI bhinna nahIM ho skte| eka samaya meM bhI guNa dravya meM satata sAtha rahate haiN| isI prakAra paryAya sAmAnya bhI dravya ke sAtha rahatI hai| ataeva guNa aura paryAya meM bhinnatA nahIM hai / jaM ca puNa arahayA' tesu tesu suttesu goyamAINaM / pajjavasaNNA NiyamA vAgariyA teNa pajjAyA // 11 // yacca punararhatA teSu teSu sUtreSu gautamAdInAm / paryavasaMjJA niyamAd vyAkRtA tena paryAyAH // 1 // zabdArtha - jaM ca puNa aura phira arahayA- arhanta (prabhu) ne tesu tesu-una-unameM sutesu-sUtroM meM goyamAINa- gautama ( gaNadhara ) Adi ke lie; pajjavasaNNA - paryAya saMjJA : ziyamA niyama se ( kahI hai); teNa unhoMne (unake dvArA ); pajjAyA- paryAyeM (guNa haiM, yaha ); bAgariyA - vyAkhyAna kiyA (gayA) hai| aura phira bhAvArtha - arhanta prabhu ne hI una-una sUtroM meM gautama gaNadhara Adi sabake lie paryAya saMjJA niyata kI hai, aura usI kA vizeSa rUpa se vyAkhyAna kiyA hai| yaha unakI hI prarUpaNA hai ki guNa paryAya se bhinna svatantra nahIM hai| ataH guNoM ko guNI se bhinna mAnanA ucita nahIM hai| kyoMki paryAya kA kSetra vistRta hai aura guNa kA kSetra saMkucita hai| 'paryAya' zabda 1. a arihayA / 2. baniyA / / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammarsa ke prayoga se sahabhAvI guNa aura kramabhAvI paryAya donoM kA grahaNa ho jAtA hai / kintu 'guNa' zabda kA prayoga karane se kevala sahabhAvI guNoM kA hI grahaNa hotA hai| parigamaNaM pajjAyo aNegakaraNa guNa tti tullatthA' / taha viNa guNa' tti bhaNNai pajjavaNayadekhaNA jamhA // 12 // parigamanaM paryAyo'nekakaraNaM guNa iti tulyArthaH / tathApi na guNa iti bhaNyate paryavanayadezanA yasmAt || 12 || zabdArtha-pariMgamaNaM pariyamana (pariNamana, palaTanA ); pajjAyo- paryAya ( hai ) ; aNegakaraNaM aneka (rUpa) karanA; guNa-guNa (hai); tti-yaha: tullasthA-tulya artha (vAle haiM dono ) taha vi-tathApi (to bhI); Na guNa nahIM (hai) guNa (yaha kathana jo ki); ti- aisA maNNai - kahA jAtA (hai), jamhA - jisase (kyoMki), pajjavaNayadesaNA-paryAyanaya (kI) dezanA ( hai ) | pariNamanaHparyAya : bhAvArtha- vastu ke pariNamana ko paryAya kahate haiN| isI prakAra vastu ke aneka rUpa karane ko guNa kahA jAtA hai| ye donoM hI isa taraha samAna artha vAle haiN| phira bhI, paryAya ko guNa nahIM kahate haiN| kyoMki paryAya aura guNa kA yaha kathana paryAyArthika naya kI dezanA hai: dravyArthika naya kA upadeza nahIM hai| yadyapi paryAyoM kA pariNamana sahabhAvI aura kramabhAvI donoM rUpoM meM hotA hai| dravya kI apanI-apanI avasthA meM jo kramazaH pariNamana hotA hai, use kramabhAvI paryAya kahate haiM aura aneka rUpa meM vastu kA jo jJAna hotA hai, yaha sahabhAvI paryAya (guNa) hai| isa prakAra paryAya aura guNa kI samAnArthaka pratIti hone para bhI paryAya ko guNa nahIM kahA jAtA hai| kyoMki arhanta bhagavAn kA aisA upadeza nahIM hai ki yaha dravyArthika naya kA viSaya ho / yathArtha meM guNa ke vikAra ko paryAya kahA jAtA hai| jo palaTatA hai, vaha guNa hai aura jo prakaTa hotI hai, vaha avasthA paryAya hai| 117 jaMpati asthi samaye egaguNI dasaguNo anaMtaguNo / ruvAI pariNAmo bhaNNai tamhA guNaviseso // 13 // jalpantyasti samaya ekaguNo dazaguNo'nantaguNaH / rUpAdi - pariNAmI bhaNyate tasmAd guNavizeSaH // 13 // zabdArtha - egaguNo- eka guNaH dasaguNo- daza guNa (aura); anaMtaguNo- ananta guNa 1. gha0 guNo ti egadhA / 2. " guNI / 3. va desAgaM / 4. guNAvisese / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 sammaisutaM (vAlA); rUvAI-rUpa Adi; pariNAmI pariNAma; atyi hai| tamhA-isalie: guNaviseso-gaNa vizeSa (rUpAdi haiM, jise viSaya karane vAlA guNArthika naya hai-aisA koI); bhaNaI-kahatA hai (yaha ); samaye-Agama meM; japaMti-kahA jAtA hai| aura phirabhAvArtha-guNArthika naya svatantra isalie nahIM mAnA gayA hai ki usakA antarbhAva paryAyArthika naya meM ho jAtA hai| siddhAnta granthoM meM rUpa, rasa, gandha Adi pariNAma eka guNa, dasaguNa tathA ananta guNa vAle kahe gae haiN| ataeya rUpa, rasa, gandha Adi guNa vizeSa haiN| inako viSaya karane vAlA guNArthika naya hai-aisA koI kahate haiN| parantu rUpa, rasa, gandha Adi vizeSa haiM aura jo vizeSa haiM vaha paryAya rUpa hai| dravya meM bheda karane vAle dharma ko guNa kahate haiN| aura dravya kA vikAra paryAya hai| kahA~ bhI hai guNa idi davavihANaM dacadhikArI hi pajjano bhnnido| tehi aNUNaM davaM ajudapasiddha have NiccaM // -- sarvArthasiddhi 5, 38 guNasaddamaMtareNAvi taM tu pajjavavisesasaMkhANaM / sinjhai NavaraM saMkhANasatthadhammo taiguNo tti // 4 // guNazabdamantareNApi tattu pryvvishesssNkhyaanm| siddhyati navaraM saMkhyAnazAstradharmastAvadguNa iti // 141 zabdArtha-guNasahamaMtareNAvi-guNa zabda (ke) binA bhI; taM tu-vaha to (jo); pajjayavisesasaMkhANaM-paryAya (gata) vizeSa saMkhyA ko (kahane vAle); sijai-siddha hote (hai) NavaraM-kevala (vaha); taiguNo-utanA guNa (hai); tti-yaha; saMkhANasatyadhammo-gaNita zAstra (kA) dharma (hai)| saMkhyA kA nirvacana guNArthika naya se nahIM : bhAvArtha-'guNa' zabda ke binA bhI jo rUpa, rasa, gandha Adi kA bodha karAte haiM tathA eka gune, dasa gune kAla Adi vAle vacana haiM, ve paryAyagata vizeSa saMkhyA ke kahane vAle siddha hote haiN| unase guNoM kI tathA guNArthika naya kI siddhi nahIM hotii| phira, yaha guNa itanA hai, vaha guNa itanA hai-yaha batalAnA gaNitazAstra kA viSaya hai| guNArthika naya isa prakAra kI saMkhyA nahIM batalA sakatA hai| yadyapi sUtroM meM varNaguNa, sparzaguNa Adi zabdoM meM 'guNa' zabda kA prayoga na hokara varNaparyAya, sparzaparyAya jaise zabdoM meM 'paryAya' zabda kA prayoma milatA hai-isase bhI yaha spaSTa hotA hai ki guNa paryAya rUpa hai| phira, eka guNa kRSNa, dazaguNa kRSNa Adi zabdoM meM jo 'guNa' zabda prayukta dekhA jAtA hai, vaha varNa Adi paryAyoM ke paraspara tara-tamamAva (parimANa) ko prakaTa karatA hai; na ki paryAya se apane ko bhinna prakaTa karatA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 11g jaha dasasu dasaguNammi ya egammi dasattaNaM samaM ceva / ahiyAmma vi' guNasadde taheya' eyaM pi' daTThavyaM / / 15 / / tathA dazasu dazaguNe caikasmin dazatvaM sameM caiva / adhike'pi guNazabde tathaivaitadapi draSTavyam / / 15 / / zabdArtha-jaha-jisa prakAra, guNasadde-guNa zabda meM (ka) ahiyammi-adhika (hone) para vi-bhI; dasasu-dasoM (daza vastuoM) meM dasaguNammi-dasagunI meM (vastuoM meM); va-aura egammi-eka (vastu) meM; dasattaNaM-dazapanA; sama-samAna; ceva-hI (hotA hai) taheya-usI prakAra; eyaM-yaha; pi-bhI; daTThava-samajhanA caahie| 'guga' paraspara hInAdhikatA kA bodhaka : bhAvArtha-eka guNI, dazaguNI kRSNaparyAya Adi zabdoM meM 'guNa' zabda kA prayoga vastuoM ke paraspara varNa, rasa Adi kI nyUnatA yA adhikatA kA bodhaka hai| jisa prakAra dezamunI daza yastuoM meM tathA dazagunI eka vastu meM dazapanA samAna hotA hai, vaise hI yahA~ bhI samajhanA caahie| isa prakAra 'guNa' zabda hInAdhika parimANa kA bodha karAtA hai| 'guNa' kA artha hai-gunA; jaise ki duganA, tigunA caugunA aadi| isI prakAra eka gunA, duganA kama aadi| ina sabameM 'guNa' zabda kama-adhika parimANa kA vAcaka hai| egaMtapakkhavAo' jo puNa' dvvgunnjaaibheymmi| aha puvvapaDikkuTTho' uyAharaNamaittameyaM tu // 16 // ekAntapakSavAdo vaH punaH dravyaguNajAtibhede / atha pUrvapratikruSTa udAharaNamAtrametattu ||16|| zabdArtha-aha-aura dacvaguNajAibheyammi-dravya (tathA) guNa (kI) jAti (gata) bheda meM; jo-jo; puNa-phira; egatapakkhavAo-ekAnta (rUpa se ) pakSapAta (hai use); 1. a 'vi' ke sthAna para 'a'| 2. ba they|| 3. da" vi| 4. a'eyNtpkkhyaao| 5. a"unn| 6. ba" dndgunnjaaimpnnaam| 7. va puSyaM pddikutttto| 4. bti| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sammaisuttaM puvapaDikkuTTho-pahale (hI) niSiddha (kiyA jA cukA hai); eyaM tu-yaha to; uyAharaNamettaM-udAharaNa mAtra (hai)| abhedavAdI kA kathana : bhAvArtha-dravya tathA paryAya meM, guNa-gaNI Adi meM sarvathA bheda mAnane vAle pravAdiyoM kI mAnyatA kA tadgrAhaka pramANa ke abhAva ke kAraNa pahale hI khaNDana kiyA jA cukA hai| ataH ekAnta mAnyatA nidoSa nahIM hai| aba amedavAdI apanI ekAnta mAnyasA kI sthApanA karatA huA dRSTAntapUrvaka spaSTa karatA hai ki guNa-guNI meM abheda mAna lenA caahie| abhedavAdI kevala eka sAmAnya tattva ko hI svIkAra karatA hai; bizeSa ko nhiiN| isI mAnyatA kI sthApanA karane ke lie kahA jA rahA hai| piuputtaNattumavyayabhAUNaM' egpurissNbNdho| Na ya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi||1711 pitR-putra-napta-bhAgineya-bhrAtRNAmekapuruSasambandhaH / na ca sa ekasya piteti zeSANAM pitA bhavati // 17|| zabdArtha-piu-pitA; putta-putra; Nattu-nAtI, bhavyaya-bhAnajA; bhAUNaM-bhAI kA; egapurisasaMbaMdho-eka (hI) puruSa (ke sAtha) sambandha (bhinna-bhinna hai); so-baha; egassa--eka kA; piya ti-pitA (hai, isase); sesayANaM-zeSa janoM kA piyA-pitA; Na ya-nahIM hoi-hotA hai| dRSTAnta haibhAvArtha-jaise eka hI puruSa meM pitRtya, bhAgineyatva aura prAtRtva dharma bhinna-bhinna apekSA se ghaTita hote haiM, kintu ve sabhI dharma paraspara bhinna haiM tathA vyakti meM sambandha vizeSa ke kAraNa mAna lie jAte hai, vAstavika nahIM haiN| yadi ina dharmoM se vyakti ko sarvathA bhinna mAnA jAe, to anekatA kA prasaMga AtA hai| isI prakAra yadi abheda pAnA jAe, to jaise vaha eka kA pitA hai, vaise sabakA pitA nahIM hogA athavA baha kisI eka kA bhAnajA hai, to sabakA bhAnajA hone kA use prasaMga prApta nahIM hogaa| kyoMki ye sabhI dharma bhinna-bhinna sambandhoM ke kAraNa kalpita kie jAte haiN| isalie ina sambandhoM kI apekSA vyakti meM ekatya hone para bhI use bhinna pAna liyA jAtA 1. piaputamitabhajjayamAUNaM / 2. ba" piu ti| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 sammaisuttaM jaha saMbaMdhavisiTTho so puriso purisbhaavnniriso| taha davamidiyagayaM rUvAivisesaNaM lahai // 18 // yathA sambandhaviziSTaH sa puruSaH purussbhaavnirtishyH| tathA dravyamindriyagataM rUpAdivizeSaNaM labhate // 18 // zabdArtha-jaha-jisa prakAra; saMbaMdhavisiTTho-sambandha viziSTa (sambandha vizepa ke hone pr)| so-yaha pariso-puruSa; purisabhAvaNiraisao-puruSa paryAya (kI) adhikatA (vAlA hai), taha-vaise hI iMdiyagayaM-indriyagata (sambaddha); davya-dravya ruvAivisesaNaM-rUpa (rasa) Adi vizeSaNa (vAlA); lahai- TAlo jAtA hai| abhedavAdI kA vizeSa kathana : bhAvArtha sambandhoM kI apekSA eka hI vyakti meM ekatva hone para bhI vaha pitA, putra, bhAI Adi bhinna-bhinna mAna liyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki loka meM pitA, putra Adi rUpoM meM vyavahAra hotA hai| ise mAne binA vyavahAra nahIM bana sakatA hai| isI prakAra eka hI dravya bhinna-bhinna indriyoM ke sambandha se rUpa, rasa Adi vizeSaNa vAlA hotA hai| isIlie rUpa, rasa Adi rUpoM meM usakA vyavahAra kiyA jAtA hai| parantu vastutaH sAmAnya rUpa se vaha eka hai| isa prakAra abheda pakSavAdI sAmAnya ko svIkAra karatA hai| usake anusAra eka dravya hI vAstavika tatva hai; paryAya to aupAdhika hai| hojjAhi duguNamaharaM aNaMtaguNakAlayaM tujaM davyaM / Na u' Daharao mahallo vA hoi saMbaMdhao puriso // 19 // bhaved dviguNamadhuramanantaguNakAlakaM tu ydrvym| na tvatpako mahAn vA bhavati sambandhitaH puruSaH // 1911 zabdArtha-jaM-jo (koI); tu-to; davyaM-dravya; duguNamahura-dugunA madhura (ho); aNaMtaguNakAlaya ananta gunA kAla kA; hojjAhi-hoye (lathA); puriso-puruSaH iharao-choTA; mahallo-bar3A; vA--athavA (ho, to); saMbaMdhao-sambandha se (indriyAdika ke sambandha se); Na u-nahIM; hoi-hotA hai (kintu vizeSa dharma se hotA hai)| sarvathA abheda-pakSa nirdoSa nahIM : bhAvArtha-abhedavAdI kevala eka sAmAnya tattva ko hI mAnate haiN| vizeSa ko to ve I. ba" c| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 sammaistaM aupAdhika tathA kalpita kahate haiN| kintu anekAntabAdI kA kathana hai-jaba rasanA indriya kA sambandha do madhura rasoM ke sAtha hotA hai, taba aisI pratIti hotI hai ki yaha rasa usa rasa se dugunA mIThA hai| isI prakAra pahalA vAlA rasa dUsare rasa kI apekSA dugunA kama madhura hai| isa taraha kI pratIti rasanA indriya se nahIM ho sktii| kyoMki kevala rasanA indriya isa prakAra kI viSamatA tathA viziSTatA ko jAnane meM samartha nahIM hai| rasa ke sAtha to usakA sAkSAta sambandha nahIM hai| isI prakAra anya indriyoM ke sambandha meM bhI samajhanA cAhie ki viziSTatA, bhinnatA, viSamatA Adi kA jJAna vizeSa dharma se hotA hai; indriyAdika tathA kAla ke sambandha se nhiiN| bhaNNai saMbaMdhavasA jaha' saMbaMdhitaNaM aNumayaM te| NaNu saMbaMdhavisesaM saMbaMdhivisesaNaM siddhaM // 20 // bhaNyate sambandhavazAdU yathA sambandhitvamanumataM tava / nanu sambandhavizeSa sambandhivizeSaNaM siddham // 20 // zabdArtha-jaha-jisa prakAra; saMbaMdhavasA-sambandha (ke) baza se; te-tumheM saMbaMdhitaNaM-sambandhIpana; aNumayaM-mAnya (hai); NaNu-nizcaya (se); (vaise hI); saMbaMdhavisesaM-sambandha vizeSa (meM, vastu meM); saMbaMdhiyisesaNaM-sambandha-vizeSatA (bhI); siddha-siddha (ho jAtI hai)| punaH abhedavAdI kA kathana : bhAvArtha-punaH abhedavAdI kahatA hai ki jisa prakAra sAmAnya sambandha ke vaza se vastu meM sAmAnya rUpa se samvandhatva ghaTita hotA hai, vaise hI sambandha vizeSa meM vastu meM sambandha kI viziSTatA bhI siddha ho jAtI hai| vibhinna sambandhoM ke kAraNa vastu meM sambandhIpana bhI pAyA jAtA hai-aisA hama kaha sakate haiN| sambandha ke kAraNa hI vyakti vizeSa ko sambandhI kahA jAtA hai| sambandhI meM sambandhapanA avazya hotA hai| sambandhI hone se hI vyavahAra calatA hai| yadi koI sambandha na ho to sambandhIpane kA vyavahAra nahIM hotaa| jujjai saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM Na uNa' eyaM / NayaNAivisesagao' rUvAivisesapariNAmo // 21 // 1. bji| 2. ba tnusNbNdhvishess| 3. ba" punn| 1. ba' gayaNAivise raao| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 123 yujyA manAvazAra nivi enaret / nayanAdivizeSagato rUpAdivizeSapariNAmaH ||21|| zabdArtha-saMbaMdhavasA-sambandha-vaza se saMbaMdhivisesaNaM-sambandha vizeSa (vAlo vastu jujjar3a-prayukta hotI hai; Na-nahIM, upa-phira; eyaM-yaha (ye); NayaNAivisesagao-netra Adi (ke) vizeSa sambandha; (ke kAraNa) ruvAivisesapariNAmo-rUpa Adi vizeSa pariNAma (ghaTita hote hai)| siddhAntI ko tarka : bhAvArtha-abhedavAdI ke isa kathana se sambandhoM ke vaza se vastu meM aneka prakAra kA sambandhIpana siddha hotA hai'-hamArI asahamati nahIM hai| jaise ki-eka hI puruSa daNDa ke sambandha se daNDI kahA jAtA hai aura kambala ke sambandha se use hI kambalI kahA jAtA hai| kintu hamArA yaha prazna Apa se barAbara banA huA hai ki bhinna-bhinna kAlepana meM vaiSamya pratIta hotA hai, vaha cakSu indriya se kisa prakAra grAhya ho sakatA hai ? kyoMki cakSu indriya kA sambandha kevala kRSNa varNa se hai, usakI viSamatA se nahIM hai| viSamatA kA sambandha to vizeSa dharma se hai jo vastu meM svataH siddha hai, nimitta kAraNa usake vyaMjaka mAtra hote haiN| bhaNNai visamapariNayaM kaha evaM hohii ti uvaNIyaM / taM hoi paraNimittaM Na va tti eNttharitha' egato // 22|| bhaNyate viSamapariNataM kathameta bhvissytiityupniitm| tad bhavati paranimittaM na vetyatrAstyekAntaH // 22 // zabdArtha-evaM-yaha; visamapariNaya-viSama pariNAma rUpa; kaha-kisa prakAra; hohii-hogA; tti-yaha (jo); uvaNIyaM-ghaTita (hotA hai); taM-vaha; paraNimittaM-para-nimitta (kI apekSA se ghaTita); hoi-hotA hai; ti-yaha (hai); Na va-athavA nahIM (bhI hai, kyoMki) egato-ekAnta; eNtyatyi-yahA~ (isa viSaya meM) hai (nhiiN)| praznottara : bhAvArtha-jisa prakAra eka vastu meM zIta tathA uSNa paraspara viruddha dharma hone se eka sAtha astitva meM nahIM rahate, usI prakAra eka hI tattva meM paraspara virodhI viSama pariNAma rUpa aneka dharmoM kA yugapat avasthAna kaise ghaTita ho sakatA hai ? isa zaMkA kA I. va" ntytyi| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 samAdhAna karate hue kahate haiM-eka hI vastu meM paraspara viruddha dharma rUpa viSama pariNAma para-nimitta kI apekSA se lakSita hote haiN| isa kathana ko ekAnta rUpa se nahIM mAna lenA caahie| kyoMki isa prakAra ke pariNAmoM meM svayaM vastu antaraMga kAraNa hai tathA anya bAhya sAmagrI bahiraMga kAraNa hai| isa prakAra sama pariNamana svanimittAdhIna hai tathA viSama pariNamana kathaMcit paranimittAdhIna tathA kathaMcit syanimittAdhIna hai| davvassa ThiI jammavigamA' ya guNalakkhaNaM ti vttvN'| evaM sai kevaliNo jujjai taM No u' daviyassa // 23 // dravyasya sthitijanmavigamau ca guNalakSaNamiti vaktavyam / evaM sati kevalino yujyate tad na tu dravyasya ||2|| zabdArtha-davvassa-dravya kA (lakSaNa); liI-sthiti (dhaupya) (dravya kA lakSaNa dhauvya hai); jammavigamA utpatti (aura) vinAza: ya-aura: guNalakkhaNaM-guNa (paryAya kA) lakSaNa (hai); ti-yaha (aisA); vattacaM-kahanA cAhie; evaM-isa prakAra; sai hone para (mAna lene se) taM-vaha (lakSaNa); kevaliNo kevala; dathiyassa-dravya kA (tathA kevala guNa kA); jujjai-ghaTatA hai; u-kintu; daviyassa- dravya kA, akhaNDa vastu kA; No nahIM (ghaTatA hai| utpAda-vyaya-dhaucya lakSaNa-vicAra: bhAvArtha-dravya aura paryAya meM bheda mAnane vAle vAdI kA yaha kathana hai ki nityatA yA dhovya dravya kA lakSaNa hai aura utpatti evaM vinAza guNa athavA paryAya kA lakSaNa hai| isa prakAra se ina donoM ko vibhakta samajhanA caahie| isa vicAra ke vipakSa meM siddhAntavAdI yaha kahatA hai ki isa taraha kA vibhAjana yuktiyukta nahIM hai| kyoMki AcArya umAsvAmI ne 'tattvArthasUtra' meM yaha samajhAyA hai ki dravya kA lakSaNa 'sat' hai| 'sat' utpAda, vyaya aura dhrauvya yukta hai| inameM se dravya ke binA paryAya kA koI astitva nahIM hai aura paryAya ke binA dravya pRthaka rUpa se 'sat' nahIM hai| yadi dravya ko sarvathA nitya mAnA jAe, to usameM kUTastha nityatA mAnanI hogii| ataH dravya pariNAmI nitya siddha nahIM hogaa| isase vastu kriyA-zUnya hone se 'asat' siddha hogii| ataeva na to paryAya ekAnta rUpa se anitya hai aura na dravya hI nitya hai| parantu donoM kathaMcit nityAnityAtmaka haiN| isalie ekAnta rUpa se kisI (dravya) ko nitya aura kisI (paryAya) ko anitya mAnanA ucita nahIM hai| (paMcAstikAya, gA.10; pravacanasAra, gA. 95-96) I. ba' jassa vi gmaa| 2. a' guNalAlaNaM tu yAvya / . ba" / 1. va" lapaNo Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 sammaisutta dabbatyaMtarabhUyA muttAmuttA ya' te guNA hojjaa'| jai muttA paramANu patthi amuttesu aggahaNaM // 24 // dravyArthAntarabhUta bhUtAmUzci taM guNA bhaveyuH / yadi mUrtAH paramANavo nAstyamUrteSvagrahaNam // 24|| zabdArtha-davvatyaMtarabhUyA-dravyAntara (ko) prApta; te-ve; guNA-guNa; mutA-mUrta (yA) amUrta: ya--aura; hojjA hoMge; jai-yadi; muttA-mUrta (hoM to koI) paramANuH NatyinahIM hai; (hogA) amuttesu-amUrta hone para aggahaNaM-grahaNa nahIM (paramANu hoNge)| guNaH mUrta, amUrta ? bhAvArtha-bhedavAdI ko samajhAte hue kahate haiM ki yadi paryAyoM ko dravya se bhinna mAnA jAe, to ve guNa rUpa paryAyeM dravya meM bhinna raha kara mUrta hoMgI yA amUrta ? yadi Apa yaha kahate haiM ki dravva kI paryAyeM dravya se sarvathA bhinna raheMgI, to aisI sthiti meM paramANu kA astitva hI siddha nahIM hogaa| kyoMki paramANu indriya-grAhya nahIM hai| unakA astitva to svaNukAdi payAyoM se hI jAnA jAtA hai| jaise ye paryAyeM anya dravya se bhinna haiM tathA dravya ke astitva ko jJApaka nahIM haiM, usI prakAra paramANu se minna hyaNukAdi paryAyeM bhI paramANu kI jhApaka kaise ho sakatI haiM? isI prakAra anyathAnupapatti rUpa anumAna se paramANuoM kA astitva siddha nahIM ho sktaa| kyoMki jo paramANu haiM unameM ghaTa, paTa Adi kArya se bhinna upapatti nahIM dekhI jAtI hai| isa anumAna se una donoM meM kathaMcit abhinnatA hI siddha hotI hai| ataeva sabhI prakAra ke doSoM se bacane ke lie dravya tathA paryAyoM ko paraspara kathaMcit sApekSa evaM abhinna mAnanA caahiye| sIsamaIvipphAraNamaittetyoyaM ko smullaavo| iharA kahAmuhaM ceva patyi evaM sasamayammi // 25 // ziSyamativisphAraNamAtrArtho'yaM kRtaH samullApaH / itarathA kathAmukhaM caiva nAstyevaM svasamaye // 25 // zabdArtha-sIsamaI-ziSya (janoM kI) buddhi (ko); vipphAraNa-vikasita karane 1. ba" v| 2. honnaa| 9. ba natyi a sutte suagghnnN| 4. ba. mityAraNamittatthoyaM / 5. dyey| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM mattatyoya- - mAtra prayojana (se) yaha samullAko prabandha (kathA - bArtA); kao - kiyA gayA ( hai ) : iharA - anyathA sasamayammi-jina - zAsana meM evaM - isa prakAra (kI); kahAmuhaMI-kathA Arambha ( kA avakAza); gheva-- hI Natthi - nahIM ( hai ) | 126 prastuta vArtA kA prayojana : bhAvArtha - yahA~ para guNa guNI ke bheda tathA abheda viSayaka jo vicAra prastuta kiyA gayA hai, vaha saba ziSyoM kI buddhi ko vikasita karane ke uddezya se hI kiyA gayA hai| vAstava meM jinendra bhagavAn ke zAsana meM bheda yA abheda kisI eka prakAra kI kathA-vArtA nahIM hai| jaina zAsana anekAntAtmaka hai| ataH isameM ekAnta rUpa se bhedavAda tathA ekAnta rUpa se abhedavAda kI sthiti nahIM hai| gavi asthi aNNavAo Na vi tavvAoM jiNovaesamma / taM caiva ya maNNatA amaNNatA Na yANaMti / / 26 / / nApyastyanyavAdo nA'pi tadavAdI jinopadeze / taccaiva yo bhanyamAnA'manyamAnA (san na jAnanti ||26|| - zabdArtha - jigovaesamma - jina ( bhagavAn ke) upadeza meM Na vi nahIM (hI); aNNavAo - anya bhedavAda (mata): asthi- hai; Na vi - nahIM (hI); tavvAo - vaha (abheda) bAda: taM - use (bheda yA abheda ko); caiva hI ya- jo maNNaMtA - mAnane vAle haiM ve); amaNNatA- nahIM mAnate hue Na nahIM (kucha bhI) - yAgati - jAnate haiN| " aura phirabhAvArtha aura phira, jinendra bhagavAn ke upadeza meM na to sarvathA bhedavAda hai aura na sarvathA abhedavAda hai| jo ina donoM meM se bhedavAda yA abhedavAda ko mAnane vAle haiM, ve bheda yA abheda ko mAnate hue bhI jinazAsana ko nahIM mAnate haiN| kahane kA abhiprAya yaha hai ki akele bhedavAda kA yA akele abhedavAda kA upadeza jinavANI nahIM hai| jinavANI meM donoM kA upadeza milatA haiN| eka hI yA nirapekSa rUpa se bheda yA abheda ko mAnanA ekAnta hai; kintu jinavANI anekAnta rUpa hai| L bhayaNA vihu bhaiyavvA jaha bhayaNA' bhayai savvadavbAI / evaM bhayaNA niyamo vi hoi samayAviroheNa // 27 // 1. prakAzita 'aNavAdI va annavA R 2. ba" jaha bhrayaNoM / 3. ba" a / ! Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 127 bhajanA'pi khalu bhajanIyA yathA bhajanA bhajati sarvadravyAn / evaM bhajanA niyamo'pi bhavati samayAvirodhena // 27 // zabdArtha-jaha-jisa prakAra: sabadavyAI-saba dravyoM ko anekAnta): bhayaNA-vikalpa se; bhayai-bhajatA hai; vi-majanA bhI (anekAnta bhI); hu-nizcaya se; bhaiyavA-vikalpanIya (majanIya hai); evaM-isa prakAra, samayAviroheNa-siddhAnta (se) aviruddha bhayaNA-vikalpaH Niyamo vi-niyama se hI; hoi. hotA hai| anekAnta kI vyApakatA : bhAvArtha-jisa prakAra anekAnta sApekSa rUpa se sabhI dravyoM kA pratipAdana karatA hai, usI prakAra anekAnta kA bhI pratipAdana anekAnta rUpa hotA hai| anekAnta samyaka anekAnta taba hotA hai jaba usameM kisI prakAra se siddhAnta kA virodha na ho| kintu jaba paraspara nirapekSa hokara aneka dharmI kA sampUrNa rUpa se pratipAdana kiyA jAtA hai, taya vaha dRSTi pithyA anekAnta rUpa kahI jAtI hai| aura yahI dRSTi jaba samagra bhASa se paraspara sApekSa vastugata aneka dharmo ko grahaNa karatI hai yA unakA pratipAdana karatI hai, taba vaha samyak anekAnta kahI jAtI hai| siddhAnta meM vastugata dharmoM ke pratipAdana kI yahI rIti hai ki mukhya-gauNa kI vivakSA se unakA kathana kiyA jAtA hai| yaktA ke abhiprAya ko dhyAna meM rakhakara anekAnta naya kI dRSTi se bastu kA pratipAdana kiyA jAtA hai| ata: jisa samaya eka dRSTi pramukha hotI hai, usa samaya anya dRSTi apane Apa gauNa ho jAtI hai| kintu usakA sarvathA abhAva nahIM ho jaataa|| NiyameNa saddahato chakkAe bhAvao' Na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avimattA // 28 // niyamena zraddadhAnaH SaTakAyAna bhAvata na shrdddhaati| khalu aparyaveSvapi zraddhAnaM bhavatyavibhaktam ||28|| zabdArtha-NiyameNa-niyama se; chakkAe-chaha kAyoM (pRthvI, jala, teja, vAyu, vanaspati tathA usakAya) ko (kI); sahahaMto zraddhA karane vAlA (puruSa); bhAvao-bhAva se (mUla vastu kI dRSTi se); Na-nahIM, saddahai-zraddhAna karatA hai, haMdI-nizcaya (se); apajjavesu-aparyAyoM meM (dravyoM meM); vi-bhI (hI); avibhattA-akhaNDa, saddahaNA-zraddhAna; hoi-hotA hai| isI prakAra : bhAvArtha-isI prakAra saMsAra ke sabhI prANI samAna rUpa se caitanya zakti vAle haiM-yaha 1. ba" niymjho| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samma sutaM eka dRSTi hai| kintu koI jIva pRthvI rUpa meM, koI jala, agni, vAyu tathA vanaspati ke rUpa meM evaM koI jIva trasa zarIra ke rUpa meM pAye jAte haiN| isalie jIva chaha kAya ke hote haiM - yaha bhI eka dRSTi hai| kisI apekSA se ina saba meM ekatya hai aura kisI apekSA se bhinnatA hai| caitanya sAmAnya kI apekSA saba eka haiM, kintu gati tathA zarIra kI apekSA vibhinnatA hai| ataeva donoM meM se kisI eka dRSTi kA niSedha na kara anekAnta sApekSarUpa se pratipAdana karatA hai| 128 gaipariNayaM gaI ceva kei niyameva daviyamicchati / taM pi ya uDDhagaIyaM tahA gaI aNNahA agaI 429|| gatipariNataM gatiM caiva kecana niyamena dravyamicchanti / ladapi cordhvagatikaM tathA gatiranyathA'gatiH // 29 // zabdArtha - kei - koI (ekAntAvalambI); NiyameNa - niyama se gai-pariNayaM-gati (kriyA meM) pariNata; daviyaM-dravya ko gaI (yAtrA), cepa- hI icchati mAnate haiM; taM pi ya - aura vaha bhI ur3aDhagaIyaM-Urdhva gati bAlA ( hai ) ; tahA- tathA (to), gaI - gati ( vAlA hai); aNNA - anyathA agaI - agati (vAlA) hai| koI ekAntAvalambI : bhAvArtha- koI aisA mAnate haiM ki jo dravya gati kriyA meM pariNata hotA hai, vahI gati vAlA hai; jaise- agni lakar3I, kAgaja, kapar3A Adi vastuoM ko jalAne rUpa kriyA karatI hai, to use agni kahate haiM / isI prakAra vastrAdi ko ur3Ane ke kAraNa tathA svayaM bahane se pavana vAyu kahI jAtI hai| parantu agni meM na to caitanya ko aura na kisI amUrtika padArtha ko jalAne kI kSamatA hai| isalie agni kisI apekSA se dAhaka dravya hai aura kisI apekSA se dahana rUpa dravya nahIM bhI hai / parantu ekAnta mata vAlA aisA mAnatA hai ki jo dravya Upara kI ora jAtA hai, vaha gati vAlA hai; anya gati vAle nahIM haiN| isase yaha abhiprAya prakaTa hotA hai ki zabda (nAma) kI vyutpatti se jo artha nikalatA ho, vaha padArtha usI rUpa vAlA hai, anya kArya nahIM karatA hai| ataeva anyathA kAryazIla hone se vaha padArtha bhI nahIM hai| parantu pratyeka dravya ananta guNa-dharma vAlA hai| 1. 2. 3. guNaNivvattiya saNNA' evaM dahaNAdao vidaTThavvA / jaM tu jahA paDisiddhaM davvamadabvaM tahA hoi ||30| adeg gaiparigayaM / guNanivattiya sannA / vhnnaado| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 129 guNanivartitasaMjJaivaM dahanAdayo'pi draSTavyAH / yatu yathA pratiSiddhaM dravyamadravyaM tathA bhavati // 30 // zabdArtha-evaM-isa prakAra; guNaNivvattiyasaNNA-guNa (se) siddha saMjJA (vAle); dahaNAdao-dahana Adi (padArtha) vi-bhI; daTTayA-dekhe jAne cAhie; jaMtu-jI to; jahA--jisa prakAra, paDisiddhaM-niSiddha (apanA kArya nahIM karatA hai); dadhvaM-dravya (vaha); tahA-vaise (hI); adarva-padArtha nahIM; hoi-hotA hai| aura anekAnta-paddhati : bhAvArtha-isI prakAra zabda kI gati rUpa vAle ina 4: sArthako jAna caahie| ve apane nAma ke anusAra yadi kArya karate haiM to padArtha haiM, anyathA nahIM haiN| kyoki dravya bhAva se niSiddha hone para amAvAtmaka hotA hai| ataH jo padArtha apanA kAma nahIM karatA hai, vaha padArtha nahIM hai| pratyeka padArtha apane-apane guNa ke anusAra kArya karatA hai| dravya kahate hI use haiM jo guNoM kI ora DhalatA hai| dravya kA kArya paryAya rUpa hotA hai| paryAya sadbhAyAtmaka hotI hai, binA bhAva ke nahIM hotii| binA guNa kI paryAya hI abhAdAtmaka ho sakatI hai| lekina aisI koI paryAya nahIM hotI hai| ataH paryAya kA janma dravya se hotA hai aura vaha dravya meM hI vilIna ho jAtI hai-isa apekSA se tathA eka samaya kI 'sat' hone se abhAvAtmaka kahI jAtI hai| kuMbho Na jIvadaviyaM jIvo vi Na hoi kuMbhadaviyaM ti| tamhA do ci adaviyaM aNNoNNavisesiyA hoMti // 3 // kumbho na jIvadravyaM jIvo'pi na bhavati kumbhdrvymiti| tasmAd dvAvapyadravyamanyonyavizeSitau bhavataH ||3|| zabdArtha-kubhI-ghar3A; Na-nahIM (hai); jIvadaviyaM-jIya dravya; jIyo vi-jIva bhI; kuMbhadaviyaM-ghar3A dravyaH Na-nahIM; hoI-hotA hai; tamhA-isase; do vi-donoM hI aNNoNavisesiyA-eka-dUsare (ke guNoM se) bhinna (viziSTa); adaviyaM-avya; hoti-hote haiN| eka dRSTAnta : mAvArtha-jIva dravya ke guNoM kI apekSA se ghar3A jIva dravya rUpa nahIM hai| isI prakAra jIva bhI ghar3e ke guNoM kI apekSA se ghaTa rUpa nahIM hai| ataeba ye paraspara eka-dUsare ke guNoM kI apekSA adravya haiN| kintu anekAnta kI dRSTi se sAmAnyataH donoM hI 1. ' avinN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 sammaisuttaM dravya haiN| jIva eka cetana dravya hai aura ghar3A acetana hai| donoM meM paraspara virodhI dharma rahate haiN| eka hI vastu meM paraspara viruddha dharma pAye jAte haiN| anekAnta inakA virodha na kara samarthana karatA hai| pratyeka dravya akhaNDa guNoM kA piNDa hai| gayya meM upalabdha hone vAle guNa-dharma paraspara virodhI bhI hote haiN| jaise ki vRkSa, patthara Adi zItala hone para bhI agni yukta hote haiN| parantu paraspara virodhI guNa-dharmo ko avirodhI siddha karanA hI anekAnta kA kArya hai| uppAo duviyappo' paogajaNio ya vIsasA ceva / tattha u paogajaNio samudayavAo aparisuddho' // 32 // utpAdo dvivikalpaH prayogajanitazca vinasA caiv| tatra tu prayogajanitaH samudayavAdo aparizuddhaH // 32 // zabdArtha-upyAo-utpAda: duyiyappo-do prakAra (kA hai); paogajaNio-prayogajanya; ya-aura, yIsasA-visasA (svAbhAvika); ceva-hI; tattha u-usameM to paogajaNio-prayalajanya (to) samudayavAo-samudAyavAda (nAma yAlA hai aura); aparisuddho-aparizuddha (bhI hai)| utpAda ke prakAra : bhAvArtha utpAda do prakAra kA hai-prayogajanya tathA svaabhaavik| inameM se prayogajanya utpAda ko samudAyavAda bhI kahate haiM, jisakA dUsarA nAma aparizuddha hai| utpAda aura vinAza kevala prayatnajanya hI nahIM, aprayatnajanya bhI hote haiN| jo utpAda prayatnajanya hotA hai, vaha utpAda prAyogika kahA jAtA hai; jaise-miTTI ke ghar3e kA utpanna honaa| ghar3e kI racanA kumhAra ke prayatna se hotI hai, isalie ghar3e kI utpatti prAyogika kahI jAtI hai| yaha aparizuddha isalie kahA gayA hai ki isa taraha kA utpAda kisI vizeSa dravya ke Azrita nahIM rahatA hai| yaha prAyogika utpAda mUrta va paugalika dravyoM meM hI ghaTatA hai; amUrta dravyoM meM nahIM hotaa| AkAza meM uThane vAle megha taraha-taraha ke rUpa dhAraNa karate haiN| meghoM meM dRSTigocara hone vAle vibhinna AkAra-prakAra kI koI racanA karane vAlA nahIM hai| isalie unakI rUpa-racanA aprayatnajanya hone se svAbhAvika utpAda rUpa mAnI jAtI hai| prayatnajanya utpAda kA dUsarA nAma samudAyavAda bhI hai| bAlU-reta Adi ke bikhare hue kaNoM ke ekatra hone para skandha rUpa racanA ko prayalajanya samudAya utpAda kahate haiN| 1. dubigppo| 2. ba bisssaa| 1. va ubamogaNiyo samudavajaNiau a thirsddho| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 131 sAbhAvio vi' samudayakaoM vva egatioM bva hojAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaccao aNiyamA // 33 // svAbhAviko'pi samudayakRtopi aikAntiko'pi bhavet / AkAzAdInAM prayANAM parapratyaya. aniyama 133|| zabdArtha-sAbhAvio-svAbhAvika (utpAda); vi-bhI; samudayakaoM va-samudAyakRta aura eMgatio vca-aikatvika bhI: hojAhi-hotAha) AgAsAIANaM-AkAzAdika, tiha-tInoM (dharma, adharma aura AkAza); parapaccao-parapratyaya (nimitta hone se); aNiyamA-aniyata (hai)| svAbhAvika utpAda mI: mAvArtha-svAbhAvika utpAda bhI do prakAra kA hai-samudAyakRta aura aiktvik| aikatvika utpAda dharma, adharma aura AkAza ina tInoM meM para pratyaya nimittaka hone se aniyata hai| svAbhAvika samudAyakRta utpAda kisI vyakti vizeSa ke dvArA utpanna nahIM hotA hai| kintu aikatvika utpAda vaiyaktika kahA jAtA hai| ise parasApekSa isalie kahA gayA hai ki jaba jIva aura pudgala dravya eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiM, tava dharma dravya udAsIna kAraNa rUpa se unakI sahAyatA karatA hai| 'aNiyamA pada se bhI yaha sUcita hotA hai ki ye svayaM jIva aura pudgala ko nahIM calAte haiN| kintu jisa prakAra pathika ko Thaharane ke lie chAyA udAsIna va apreraka nimitta hai, vaise hI yahA~ bhI samajhanA caahie| vyavahAra sambandhI sabhI kathana nimitta kI apekSA kie jAte haiN| kintu para nimitta kartA nahIM hotA hai| ataH para nimitta nimitta mAtra hotA hai| pariNamana dravya kA svabhAva hone se vaha svazakti se hI AvirbhUta hotA hai| svataH zakti ke binA usameM utpAda nahIM ho sktaa| vigamassa vi esa vihi samudayajaNiyammi so u duviyappo / samudayavibhAgamattaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca ||3411 vigamasyApyeSa vidhiH samudayajanite sa tu dviviklpH| samudayavibhAgamAtramathAntarabhAvagamanaJca // 341| zabdArtha-vigamassa--vinAza kI; vi-bhI; esa-yaha; vidhi-paddhati (8); so-vaha 1. " prati meM 'ci nahIM hai| 2. a egttio| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 maputaH samudayajaNiyammi samudAyajanisa meM; dudhiyappo-do prakAra (kI hai); samudAyavibhAgamaitasamudAya vibhAgamAtra; ca-aura; atyNtrbhaavgmnnN-arthaantrbhaav-praapti| vinAza ke do prakAra : mAvArtha-utpAda kI bhA~ti vinAza bhI do prakAra kA hai-prayogika vinAza aura svAbhAvika vinaash| dUsare ke prayatna se jo vinAza hotA hai, use prAyogika vinAza kahate haiN| jaise ki-mudgara se ghaTa kA vinAza honaa| apane hI prayatna se hone vAle vinAza ko svAbhAvika vinAza kahA jAtA hai; yathA-meghoM kA svataH nAza honaa| ye donoM prakAra ke vinAza samudAyavibhAgamAtra aura arthAntarabhAva-prApti ke bheda se do prakAra ke haiN| samudAyavibhAgamAtra kA dRSTAnta hai-mudgara ke AghAta se bar3ekA phUTa jAnA, Tukar3e-Tukar3e ho jaanaa| kintu arthAntarabhAva-prApti meM eka paryAya kA nAza hone para kisI navIna paryAya hI prApti ho jAtI hai, jaise ki svarNa-nirmita keyUra ke vinAza se kuNDala, hAra Adi kA tathA bIja se aMkura paughe Adi kA utpanna tathA vinAza honaa| isI prakAra samudAyavibhAga mAtra rUpa vainasika (svAbhAvika) vinAza kA dRSTAnta hai : megha kA binA prayatna kie bikhara jAnA / isI prakAra arthAntarabhAva-prApti rUpa vaisasika vinAza kA dRSTAnta hai-namaka kA pAnI rUpa honA yA barpha kA pighala kara pAnI bana jaanaa| tiSiNa vi uppAyAI abhiSaNakAlA ya bhiNNakAlA y| atyaMtaraM aNatyaMtaraM ca daviyAhiM NAyavvA // 35 // trayo'yutpAdAdayo'bhinnakAlAzca bhinnakAlAzca / arthAntaramanAntaraJca dravyAd jJAtavyAH // 3511 zabdArtha-tipiNa-tInoM vi-hi; uppAvAI-utpAda Adi (utpAda, vyaya aura dhauvya ina tInoM kA) abhiNNakAlA-abhinna kAla (eka samaya); ya-aura; bhiSaNakAlA ya-bhinna (bhinna) samaya bhI (kisI apekSA kahA gayA hai); daviyAhi-dravyoM se (apane AzrayabhUta dravyoM se); atyaMtara-ardhAntara (bhinna paryAya vAle haiM); ca-aura; aNatyaMtaraM-abhinna paryAya (vAle); NAyavyA-samajhanA caahie| utpAda, vyaya aura dhauvya bhinna tathA abhinna mI : bhAvArtha utpAda, vyaya aura dhauvya ina tInoM kA kisI apekSA eka kAla kahA gayA hai, kisI apekSA aneka bhI kahA gayA hai| eka kAla' kA abhiprAya yaha hai ki ye bhinna-bhinna samaya meM nahIM hote| inake utpanna hone kA jo samaya hai, vahIM vyaya hone kA hai aura vahI dhrauvya kA samaya hai| aura aneka kAla' kA tAtparya yaha hai ki utpAda Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM kA kAla bhinna hai, vyaya kA kAla bhinna hai aura dhauvya kA kAla bhinna hai / yadyapi sAmAnya rUpa se vastu pratyeka samaya meM pUrva jaisI hI pratIta hotI hai; kintu sUkSma dRSTi se dekhane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki prathama samaya se dUsare samaya kI sthiti bhinna haiM aura dUsare samaya se tRtIya, caturtha Adi samaya kI sthiti bhinna-bhinna hai| yadi aisA na mAnA jAe jAe, to vastu kA kabhI vinAza nahIM ho sktaa| parantu pratyeka samaya meM dravya meM utpAda aura vinAza ho rahA hai| yadi aisA na mAnA jAe to saMsAra aura mokSa siddha nahIM ho skte| yaha anubhavasiddha hai ki pratyeka jar3a-cetana dravya kI avasthA dina-kina meM elaTII hai| jo AuMcaNakAlo' so ceva pasAriyassa vi Na' jutto / tesiM puNa paDivattIvigame kAlaMtaraM Natthi // 36 // ya AkuJcanakAlaH sa caiva prasAritasyApi na yuktaH / tayoH punaH pratipattivigame kAlAntaraM nAsti 1|3611 133 zabdArtha - jo-jo AuMchaNakAlo- saMkocana (kA) samaya ( hai ) so-caha ceva- hI; pasAriyassa - pasArane kA ( phailAva kA samaya); vi-bhI (hai); paNa jutto upayukta nahIM (yaha mAnyatA yuktiyukta nahIM hai); puNa-phira (yaha kahanA ki ); tersi una donoM ke ( AkuMcana tathA prasAraNa ke): parivattIvigame - utpatti (aura) vinAza meM; kAlaMtaraM - samaya (kA) antara gatthi nahIM hai| - yaha tarka : bhAvArtha - jo yaha kahA gayA hai ki vastu kI utpatti, nAza evaM sthiti kA kisI apekSA se eka samaya hai| isI ko dhyAna meM rakha kara koI tarka karatA hai ki aMgulI ke saMkucita karane kA jo samaya hai, vahI usake phailAne kA bhI samaya hai - yaha mAnyatA yuktiyukta nahIM hai| dRSTAnta ke dvArA samajhAte hue kahate haiM ki aMgulI pahale sIdhI thI, vaha aba Ter3hI ho -gayI hai| isakA artha yaha hai ki sIdhApana miTa kara Ter3hApana A gayA hai| isameM sIdhepana kA vinAza bhinna hai aura Ter3hepana kA utpAda bhinna hai| isa prakAra inameM yahA~ para samaya-bheda dekhA jA sakatA hai| siddhAnta ke pratipAdaka AcArya ne isa samaya bheda kI sthApanA kI hai| 1. ' AuMna a" AkuMcaNa / 9 bano (viNa ke sthAna para) : 3. ba" tesuM paDiyattI pi a vigame / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sammaisutaM uppajjamANakAla uppaNNaM ti vigayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei 137|| utpadyamAnakAlamutpannamiti vigataM bigacchantam / dravyaM prajJApayan trikAlaviSayaM vizeSayati / / 371 zabdArtha-uSpajjamANakAlaM-utpanna hote samaya; uppaNNa-utpanna (haA hai); vigacchaMtaM-naSTa hote (samaya); vigayaM-naSTa ho gayA; ti-yaha (isa prakAra); paNNayayaMto-prarUpaNA karatA huA; daviyaM-dravya ko; tekAlAMvasayaMtrakAla viSayaka (traikAlika); bisesei-vizeSita karatA hai| aura : bhAvArtha-dravya ke utpanna hone ke samaya meM aisA kahanA ki yaha utpanna ho cukA hai, yaha naSTa ho rahA hai, yaha naSTa ho cukA hai. isa prakAra kanika utpAda aura vyaya ko lekara jo dravya kI prarUpaNA karatA hai, vaha dravya ko trikAlavI vizeSita karatA dravya kisI paryAya kI apekSA naSTa hotA hai, kisI paryAya kI apekSA utpanna hotA hai aura kisI apekSA vaha sthira bhI rahanA hai| utpatti, nAza evaM sthiti kA yaha sambandha vartamAna kAla se hai| isI prakAra dravya kitI paryAya kI apekSA naSTa huA, utpanna huA aura sthira bhI rahA-yaha bhUktakAla kI apekSA sa hai| isI prakAra bhaviSyat kAla kI apekSA hone se dravya utpanna hogA, naSTa hogA aura sthira banA rhegaa| isa prakAra ye tInoM kAlatraya kI apekSA se dravya meM ghaTita hote haiN| vastutaH koI dravya kabhI bhI utpanna nahIM hotaa| vartamAna avasthA ke palaTane ke kAraNa use utpanna huA kahA jAtA hai| kintu pariNamanazIla avasthAoM meM bhI yastu jyoM kI tyoM mUla rUpa meM banI rahatI hai| isasaM yaha siddha hai ki jo vastu vartamAna meM hai, vaha apane svarUpa meM pahale bhI thI aura bhaviSya meM bhI rhegii| isa prakAra vastu traikAlika haiN| dadhvaMtarasaMjogAhiM' ke vi daviyassa baiMti' uppaay| umpAvatyA akusalA vibhAgajAya' Na icchati // 38 // dravyAntarasaMyogaiH ke'pi dravyasya brUvata utpaadm| utpAdArthA akuzalA vibhAgajAtaM necchanti // 38|| 1. va sNjoaahiN| 2. kaMdhi 3. Ta" uti 4. vibhaagjaaii| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 135 zabdArtha-uppAyatyA-utpAda (ke) artha (se); akusalA-anabhijJa; ke vi-kucha (loga); dadhvaMtarasaMjogAhi-dravyAntara (ke) saMyogoM se; daviyassa-dravya kI uppAyaM-utpasi; beMti-kahate haiN| vibhAgajAyaM-vibhAga (se dravya) utpanna hotA hai, aisA: Na-nahIM icchote--mAnate haiN| anya matAvalambI : mAvArtha-utpAda ke ko nahIM jAne vAle kA ganya gatAgalambI eka dravya ke saMyoga se anya dravya kI utpatti batAte haiN| ve dravya ko vibhAga se utpanna hone vAlA nahIM mAnate haiN| vaizeSika Adi ArambhayAdiyoM kI yaha mAnyatA hai ki kAraNa se aise kArya kI utpatti hotI hai jo pahale se kAraNa meM nahIM thaa| unake anusAra koI bhI avayavI dravya jaba navIna rUpa meM banakara taiyAra hotA hai, taba vaha aneka apane sahAyaka avayavoM ke saMyoga se hI banatA hai, vibhAga se nahIM bntaa| ataH ghaTa Adi ke phUTane para jo kapAlamAlAdi dikhalAI par3atI hai, vaha ghaTa ke vibhAga se (phUTane se) utpanna nahIM huI hai, kintu dvayUNuka Adi ke saMyoga se utpanna huI hai| yathArtha meM dravya saMyoga se nahIM, kintu apanI zakti se niSpanna hotA hai| yaha loka chaha dravyoM kA samUha hai| isameM dekhne jAne vAle pratyeka dravya kI utpatti sahaja svAbhAvika hai| ataH loka akRtrima hai| yadyapi loka saMyoga lakSaNa vAlA dikhAI par3atA hai, parantu yaha saMyoga se utpanna nahIM huaa| aNu duaNuehiM dabve Araddhe tiaNuyaM ti cveso'| tatto ya puNa vibhatto' aNu tti jAo aNu hoi // 3 // aNu-TyaNukai dravye Arabdhe tryaNukamiti vypdeshH| tasmAcca punarvibhakto'Nuriti jAto'Nurbhavati / / 39|| zabdArtha-duaNuehi-do aNuoM se (do paramANuoM ke saMyoga se); Araddhe-Arabdha (dravya) meM aNu-aNu (hai); tiaNuyaM-tryaNuka (hai); ti--yaha; (aisA) vabaeso-vyavahAra (hotA hai); tatto-isa kAraNa; puNa-phira; vibhatto-vibhakta (huA tryaNuka se); aNu-aNu; jAo-hone para; aNu-aNu (aisA); vavaeso-vyavahAra; hoi-hotA hai| do aNuoM ke saMyoga se dravya ? bhAvArtha-do aNuoM ke saMyoga se jAyamAna dravya meM yaha aNu hai, yaha tryaNuka hai-aisA 1. va aNuattaehi Araddhadavye tiaNujhaM ti nideso / 2. va vibhtte| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 sammaisutaM vyavahAra hotA hai| aura usa vyaNuka se vibhakta huA aNu 'yaha aNu hai' aisA vyavahAra hotA hai| jaise do aNuo ke saMyoga se utpanna hue dravya meM 'yaha TyaNuka utpanna huA hai tathA tIna aNuoM ke saMyoga se utpanna hue dravya meM 'yaha tryaNuka utpanna huA haiN| aisA vyavahAra hotA hai| isI prakAra paramANuoM ke samUha rUpa skandha ke vibhakta ho jAne para (khaNDa-khaNDa ho jAne para) ye aNu 'aNu' hue haiM-aisA bhI vyavahAra hotA hai| isa prakAra saMyoga tathA vibhAga donoM se ghaTa-paTAdi kArya rUpa dravya kI utpatti hotI hai-yaha mAnane meM koI Apatti nahIM hai| kahA bhI hai "bhedasaMghAtebhya utpadyante / medaadnnuH|"-tttvaarthsuutr, a. 5, sU. 26, 27 arthAt bheda se, saMghAta se tathA bheTa aura saMghAta donoM se skandha utpanna hote haiN| skandhoM ke bheda se do pradeza vAle skandha taka utpanna hote haiN| isI prakAra aNu kI utpatti bheda se hI hotI hai| bahuyANa egasadde jaha saMjogAhi hoi uppaao| NaNu egavibhAgammi vi jujjai bahuyANa uppAo // 40 // bahUnAmekazabde yathA saMyogarbhavatyutpAdaH / nanvekavibhAge'pi yujyate bahUnAmutpAdaH // 10 // zabdArtha-bayANa-bahutoM meM; egasadde-eka zabda (kA prayoga hone) para; jaha-jisa prakAra; saMjogAhi-saMyogoM se: upyAo-utpattiH hoi-hotI (hai); NaNu-nizcaya se; egavibhAgammi-eka (kA) vibhAga hone para; bahuyANa-bahutoM kI; vi-bhI; uppAo-utpatti; jujjai-bana jAtI hai| vibhAga se mI kArya-dravya kI utpatti : bhAvArtha-bahatoM se saMyoga hone para jaisI ekAkAra pratIti hotI hai tathA eka zabdavAcyatA AtI hai, vaisI vibhAga se utpanna hue kArya-dravya meM nahIM hotI-isa zaMkA ke samAdhAna ke lie ukta gAthA kahI gayI hai| jisa prakAra aneka ke saMyoga se eka kArya-dravya kI utpatti hotI hai, vaise hI eka ke vibhakta hone para aneka kArya-dravyoM kI utpatti hotI hai, jaise ki ghar3A phUTa jAne para aneka qhaparivA~ (Tukar3e) utpanna dikhAI par3atI haiN| ataeva vibhAga se bhI kArya-dravya kI utpatti hotI hai| pudgaloM ke ananta bheda haiN| sAmAnyataH sabhI aNujAti aura skandhajAti ke bheda se do prakAra ke haiN| jinameM sthUla rUpa se pakar3anA, rakhanA Adi vyApAra kI saMghaTanA hotI 1. ba jai sNjogaann| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammahasuttaM 137 hai, ve skandha kahe jAte haiN| antaraMga aura bahiraMga donoM taraha ke nimittoM se saMghAtoM ke vidAraNa ko bheda kahate haiN| eka samaya meM hone vAle bheda aura saMghAta ina donoM se do pradeza vAle Adi skandha utpanna hote haiN| binA bheda ke aNu utpanna nahIM ho sktaa| eka skandha meM anantAnanta pudgala paramANuoM kA saMghAta hotA hai| ataH usake vikhaNDana se bheda rUpa aneka kI utpatti hotI hai| egasamammi egadaviyassa' bahuyA vi hoMti uppaayaa| uppAyasamA vigamA ThiIu ussaggao NiyamA // 41 / / ekasamaye ekadravyasya bahavo'pi bhvntytpaadaaH| utpAdamamA vigamAH sthityutsargato nirAmAta !!!!! zabdArtha-egadaviyassa-eka dravya kI egasamayammi-eka samaya meM bahuyA-bahuta vi-bhI uppAyA-utpattiyoM; hoti hotI haiM (aura); uppAyasamA-utpatti (ke) samAna vigamA-vinAza; ThiI-sthiti (bhI); ussaggao--sAmAnyataH ; NiyamA-niyama se aura bhI: bhAvArtha-eka dravya meM eka samaya meM aneka utpAda bhI hote haiN| usameM vinAza bhI utpAda jitane hote haiM tathA sAmAnyataH sthitiyoM bhI hotI haiN| dravya guNa aura paryAya vAlA hotA hai| dravya meM kramabhAyI paryAyeM kramazaH hotI rahatI haiN| isI dRSTi se eka samaya meM dravya meM eka utpAda, eka dhovya aura eka sthiti kahI gayI hai| parantu dravya meM rahane vAle jo nitya sahabhAvI jJAna, darzana Adi aneka guNa haiM, unameM pratyeka samaya meM pariNamana hotA rahatA hai| ve niSkriya nahIM haiN| ataH guNa meM pariNamana kI apekSA se aneka utpAda, vyaya tathA sthitiyoM eka hI samaya meM hotI rahatI haiN| ataeva anya vAdI kA yaha kathana ucita nahIM hai ki eka hI samaya meM eka dravya meM aneka utpAda, vyaya aura dhAvya kaise ghaTa sakate haiM? kAyamaNavayaNakiriyAsvAigaI visesao vaavi| saMjogabheyao jANaNA yaH daviyassa uppAo / / 42 // I. ba* ekdaaviyss| 2. ba yio| 1. cha kiriyA' ke sthAna para 'kariA / 4. bhodd'| 5. saMjoga / da' sNjoyrbhyyo| 6. ba jANato vi| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sammaisutaM kAya-mano-vacana-kriyA-rUpAdigati-vizeSato vaapi| saMyogabhedato jAnIyAcca dravyasyotpAdaH // 42 / / zabdArtha-kAyamaNavayaNakiriyA-pATIra, na, vacana (ko) kriNa (se. etAdarAI-kAra Adi (se eva) gatiH visesao-vizeSa se; vAvi-bhI: saMjogabheyao-saMyoga (aura) vibhAga se daviyassa-dravya kA; jampAo-utpAda (hotA hai...aisA); jaannnnaa-jaaneN| dravya meM eka hI samaya meM tInoM : 'mAvArtha-eka saMsArI jIva jaba kisI vivakSita gati meM saMjJo paMcendriya paryAya meM utpanna hotA hai, taba usake eka hI samaya meM mana, vacana, zarIra Adi hote haiN| usI samaya meM usake deha rUpa meM aneka pudgala-paramANu, aneka manovargaNAe~, aneka vacana-vargaNAe~ mana-yacana ke rUpa meM pariNamana karatI haiN| usI samaya AgAmI kAla meM hone vAlI paryAya ke yogya karma-bandha, karmodaya Adi saba hote haiN| isI prakAra pUrva kAla meM saMcita karma-paramANuoM kI nirjarA, vibhAga Adi hote haiM tathA anugama rUpa se ina sabhI paryAyoM meM jIvAdi kA astitva banA rahatA hai| isa prakAra eka hI samaya meM eka hI dravya meM anaMka utpAda, byaya aura sthiti hone meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai| duviho dhammAvAo' aheuvAo ya heuvAo y| tatya u aheuvAo bhaviyAabhaviyAdao bhAcA 1143 // dvividho dharmavAdo'hetuvAdazca hetuvAdazca / tatra tvahetuvAdo bhavyAbhavyAdayo bhAvAH ||43|| zabdArtha-dhammAvAo-dharmavAda: duviho-do prakAra (kA hai) aheuvAo-ahetuvAda, ya-aura; hevAo-hetuvAda (ke bheda se): ya-aura: tattha-usameM; aheuvAo-hetuvAda (ke viSaya); u-to; bhaviyAamaviyAdao-bhavya-abhavya (dharmAstikAya, adharmAstikAya) Adi; bhAvA-padArtha (hai)| dharmavAda bhI do prakAra kA : bhAvArtha-dharmavAda (vastu meM ananta dharma haiM, yaha nirdoSa rIti se pratipAdana karane vAlA Agama) do prakAra kA hai. eka hetuvAda dUsarA ahetuvAda / Agama meM pratipAdita tattvoM kI prarUpaNA ina do bhAgoM meM vibhakta hai| kevala AjJApradhAnI yA zraddhApradhAnI athavA 1. da" prmovaao| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 184 parIkSApradhAnI hetuvAda honA zreyaskara nahIM hai| kyoMki jahA~ taka hetuyAda se lAbha ho sakatA hai, vahA~ taka parIkSApradhAnI bana kara avazya lAbha lenA caahie| parantu jahA~ hetuvAda kI AvazyakatA na ho, avakAza na ho, vahA~ AjJApradhAnA bana kara usa tattva ko svIkAra karanA cAhie / isa prakAra donoM dRSTiyoM se vastu-tattva kA rahasya samajhA jA sakatA hai; ekadRSTi mAtra se nhiiN| Agama meM isIlie donoM nayoM (dRSTiyoM) kI prarUpaNA kI gaI hai| mavio sammaiMsaNaNANacarittapaDivattisaMpanno' / NiyamA dukkhaMtakaDoM tti lakkhaNaM heuvAyassa 1440 bhavyaH smygdrshnjnyaancritrprtipttismpnnaat| niyamAd duHkhAntakRditi lakSaNaM hetuvAdasya ||44 // zabdArtha-samahasaNaNANacaritta-samyagdarzana, samyagjJAna (aura) samyaka cAritra (kI); paDivatti-prApti (se); saMpanno-yuksa (jIva); bhavio-bhavya (hai); NiyamA-niyama se (vaha); dukkhaMtakar3oM-duHkhoM kA anta karane vAlA (hogA); ti-yaha; heuyAyassa-hetubAda kA lakkhaNaM-lakSaNa (hai)| bhavya kauna? bhAvArtha-jisa jIva ko samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra prApta hone vAle haiM, vaha bhavya jIva kahA gayA hai| jise samyaktva prApta nahIM hotA, vaha abhavya hai| isa prakAra Agama meM prarUpita tattva ko jAna kara jo prANI kisI jIva meM vyakta samyagdarzanAdi bhavya lakSaNa ko dekhatA hai, to vaha anumAna se jAna letA hai ki yaha bhavya tathA alpa saMsArI hai| isa prakAra se usakA yaha jAnanA hetubAda pUrvaka hone se hetuvAda svarUpa hai| isI prakAra caitanya se rahita vastu ko ajIva jAnanA bhI hetuvAda hai; kyoki yaha anumAna se jAnA jAtA hai| jo tattva kevala Agama meM kahA gayA hai, jisameM hesyAda nahIM cala sakatA hai| jaise ki jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiM-yaha kathana ahetuvAda kA viSaya hai| jIva ke bhavya, abhavya bheda kyoM kie gae? isa sambandha meM cintana karane ke lie hetuvAda ko avakAza nahIM hai| jo heuvAyapakkhammi heuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao' siddhaMtavirAhao aNNo' 145 // 1. da' saMpaNNo / :: mukkhaMtavi atti| na' samae pnnto| hai AgNA : Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 sammaisutaM ya hetavAdapakSe hetaka Agame cAgamikaH / saH svasamayaprajJApakaH siddhAntavirAdhako'nyaH // 45 / / zabdArtha-jo-jo (puruSa); heuvAyapakkhammi-hetuvAda (ke) pakSa meM heuo-hetu (kA); Agame ya-aura Agama meM; Agamio-Agama (kA prayoga karatA hai); so-vaha; sasamayapaNNavao-sva samaya kA prarUpaka (hai); aNNo-anya (isase bhinna); siddhatavirAhao-siddhAnta (kA) virAdhaka (hai)| svasamaya-prarUpaka : bhAvArtha-sarvajJa kI sattA sthApita karanA, mukti ko upalabdha jIva kA saMsAra meM lauTa kara punaH na AnA, ityAdi kathana sunizcita va asaMbhava-bAdhaka rUpa hetu hone se hetuvAda kA hI viSaya hai| jo viSaya hetubAda kA hai, use hetuvAda se jAnane vAlA hI svasamaya kA prarUpaka kahA gayA hai| isI prakAra jo viSaya AgamavAda kA hai, use bhI zraddhApUrvaka Agama se jAnane vAlA svasamayaprarUpaka hai| kintu jo AgamavAda meM hetuvAda kA aura hetuvAda meM AgamavAda kA pratipAdana karatA hai, vaha vyakti anekAnta siddhAnta kI virAdhanA karane vAlA hai| parisuddho NayavAo AgamameMttatthasAhao hoi'! so ceva duNNigiNNo dauNNi vi pakkhe vidhammeI 146 // parizuddho nayavAda AgamamAtrArthasAdhako bhavati / sa caiva durnigIrNo dvAvapi pakSau vidharmayati // 46 // zabdArtha-Agamametattha-Agama mAtra artha (kevala zruta kathita viSaya kA) sAhao sAdhaka; parisuddho-parizuddha; NayavAo-nayavAda; hoi-hotA (hai); so-vahaH ceva-hI aura (jaba); duNNigiNNo-dunikSipta (paraspara nirapekSa rakhA jAtA hai, taba); doNNi vi-donoM hI; pakkhe-pakSa meM (kA); vidhammei-vinAzaka hotA (hai)| zuddha nayavAda : bhAvArtha-jo naya apane virodhI naya kI mAnyatA kA khaNDana na kara Agama ke anusAra vastu-tattva kA pratipAdana karatA hai, vaha zuddha nayavAda kahA jAtA hai| yadyapi yaha nayavAda vastu meM vidyamAna ananta dharmoM kA pratipAdaka nahIM hai, kintu kisI eka 1. ba" mnnio| 2. ba" dunnyinno| ba"visamma vi| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 141 dharma ko grahaNa kara use apanA viSaya banAtA hai; parantu anya dharmoM kA athavA anya viSaya kA yaha lopa nahIM karatA hai| isa prakAra aneka nayoM (dRSTiyoM) ke sAtha isakA sAmaMjasya banA rahatA hai| ataeva vastugata sabhI dharma kramazaH nayavAdoM dvArA prarUpita hote haiN| yahI kAraNa hai ki nayavAda ko parizuddha kahA gayA hai| jAvadiyA vayaNavahA' tAvadiyA ceva hoti nnyvaayaa| jAvadiyA NayavAyA tAvadiyA ceva parasamayA // 47 // yAvanto vacanapathAstAvantazcaiva bhavanti nayavAdAH | yAvanto navavAdAstAvantazcaiva parasamayAH // 47 // zabdArtha-jAvaiyA-jitane (bhI); vayaNavahA--bacanapatha (prakAra haiM); tAyaDyA-utane yeva-hI; NayavAyA-nayavAda, hoti-hote haiM (aura): jAvaiyA-jitane; NayavAyA-nayavAda (ha); tAvaiyA-utane; caiva-hI; parasamayA-anya mata (hai)| jitane vacana-prakAra uttane navavAda : bhAvArtha-vastugata dharmoM kA pratipAdana karane ke lie vaktA ke jitane bacana-prakAra (abhiprAya) haiM, utane hI nayavAda haiN| prAcIna AcAryoM kA yaha mata hai ki naya vaktA ke abhiprAya vizeSa ko prakaTa karane vAlA hai| abhiprAya vizeSa ko vyakta karane vAle jitane kathama-prakAra ho sakate haiM, utane hI naya hote haiN| sAmAnyataH paraspara nirapekSa kathana karane vAle parasamaya haiM tathA sApekSa kathana karane vAle svasamaya haiN| ataeya jitane bhI paraspara nirapekSa abhiprAya karane vAle haiM yA ho sakate haiM, utane hI parasamaya ukta gAthA 'gommaTasAra karmakANDa' meM gA. 894 ke rUpa meM upalabdha hotI hai| 'SaTkhaNDAgama' jIvasthAna 1, 1, 1 meM gA, 67 tathA 'tattyArthazlokavArtika' meM pR. 114 evaM 'pravacanasAra' kI caraNAnuyoga sUcaka cUlikA ke anta meM uddhRta pAI jAtI hai| jaM kAvilaM darisaNaM evaM dayaviyassa vattavyaM / suddhoyaNataNayassa u parisuddho pajjavaviyappo' // 48 / / yatkApilaM darzanametad dravyArthikasya vaktavyam / zuddhodanatanayasya tu parizuddhaH paryavavikalpaH 18 1. a" bayaNavahA / va vynnphaa| 5. bde| 5. ba' vigppo| a" visspyo| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sammaisuttaM zabdArtha-jaM-jo; kAvilaM darisaNa-sAMkhya darzana (hai vaha); eyaM yaha (isa); dacaTThiyassa-dravyArthika (naya) kA; vattavya-vaktavya (hai); suddhoyaNataNavassa u-kintu gautama buddha kA (siddhAnta); parisuddho-bilkula zuddha; pajjavabiyappo-paryAyArthika naya kA vikalpa hai)| sAMkhya tathA bauddhamata : bhAvArtha-paramArtha se yA dravyArthika naya se ekAnta mAnyatA kA pratipAdana karane vAlA sAMkhya darzana hai| yaha darzana kisI apekSA se sat kA vinAza tathA kisI apekSA se asat kA utpAda nahIM mAnatA hai| yaha dravyArthika naya kI rIti se dravya ko hI viSaya karatA hai| dravya na to kabhI nayA utpanna hotA hai aura na dravya kA kabhI vinAza hotA hai--yaha pariNAmavAdI siddhAnta hai| isakI dRSTi meM pratyeka tastha sat svarUpa hI hai| bauddhadarzana kevala vartamAna paryAya mAtra tattva mAnatA hai| usakI dRSTi meM koI bhI tattva trikAlavI nahIM hai| hameM jo yaha pratIti hotI hai ki 'yaha vahI hai usakA kAraNa sAdRzya haiN| poyArthika naya kA bhaMda rUpa RjusUtranaya bhI yahI pratipAdana karatA hai| isalie paryAyArthika naya kI ekAnta mAnyatA vAlA bauddhadarzana kahA gayA hai| dohi vi Nayehi NIya satthamulUeNa taha vi micchattaM / jaM savisayappahANataNeNa aNNoNNaNiravekkhA // 491 dvAbhyAmapi nayAbhyAM nItaM zAstramulUkena tathApi mithyAtvam / yaH svaviSayapradhAnatvanAnyonyanirapekSA ||491 zabdArtha-dohi vi-donoM hI; gayehi-nayoM se; ulUeNa-kaNAda ne (ke dvArA); satya-zAstra (vaizeSika darzana kI); NIyaM-racanA kI; taha vi-to bhI; micchatta-mithyAtva, (viparIta, apramANa hai); jaM-jo (ye donoM naya; savisayapahANataNeNa-apane viSaya (kI) pradhAnatA se; aNNoNNaNiravekkhA-paraspara nirapekSa (hai)| vaizeSika darzana bhI bhAvArtha-yadyapi vaizeSika darzana dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM kI mAnyatA vAlA hai, kintu vaha kisI tattva ko nitya aura kisI tattva ko anitya mAnatA hai| ataH usakI mAnyatA meM eka naya dUsare naya kI mAnyatA kA khaNDana karane vAlA hai| isalie yaha siddhAnta bhI parasamaya rUpa hai| kyoMki jaina-siddhAnta kI mAnyatA to yaha hai ki sabhI vastue~ kathaMcit nitya evaM kathaMcita anitya haiN| parantu jo sarvathA / NIyaM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 nitya yA sarvathA anitya mAnate haiM, ve pramANa kaise ho sakate haiM? isI prakAra kisI ko nitya aura kisI ko anitya mAnanA bhI prAmANika nahIM hai, kyoMki pratyeka dravya meM trikAla guNa-dharma zakti vidyamAna rahatI hai| ataH vaha dravya kI apekSA se nitya hai aura paryAya kI apekSA se anitya hai| je saMtavAyadose sakkolUyA bhaNati' sNkhaannN| saMkhA ya asavvAe tesiM sabve vi te saccA 1501 yAnsadvAdadoSAna zAkyolUkyA bhaNanti sAkhyAnAma sAGkhyAzca asadvAda teSAM sarve'pi te satyAni 1501 zabdArtha-sakkolUyA-bauddha (eva) vaizeSika; je-jina; saMtavAyadose-sat (kAya) vAdI doSoM ko; saMkhANaM-sAMkhya ke (siddhAnta para); bhaNati-kahate haiN| lesiM-unake ya-aura; saMkhA sAMkhyA asavvAe --asadvAda (pakSa) meM (doSa prakaTa karate haiM); te-ve; savye vi-sabhI (doSa); saccA-sacce (hai)| de sabhI sadoSa : bhAvArtha--bauddha aura vaizeSika sAMkhyoM ke savAda pakSa meM jo doSa batAte haiM, ve saba satya haiN| isI prakAra-sAMkhya loga bauddha tathA vaizeSika ke asavAda meM jo doSa lagAte haiM, ve bhI sacce haiN| sAMkhya satkAryavAdI haiN| usakI dRSTi meM ghaTa paryAya koI navIna utpanna nahIM hotii| vaha to svayaM kAraNa rUpa miTTI meM pahale se hI chipI huI hai, nimitta kAraNa pA kara prakaTa ho jAtI hai| parantu asat kAryavAdI bauddha tathA vaizeSika aisA kahate haiM ki Apa kI mAnyatA samyak mAnI jAe, to kArya ko prakaTa karane ke lie kAraNa kI AvazyakatA kyA hai? kyoMki kArya to apane kAraNa meM vidyamAna hai| yadi yaha kahA jAe ki kAraNa se usakA AvirbhAva hotA hai, to satkAryavAda samApta ho jAtA hai; kyoMki utpatti kA dUsarA nAma hI AvirbhAva hai| miTTI meM ghar3e kI avasthA chipI huI thii| nimitta kAraNa se vaha avasthA prakaTa ho jAtI hai| isI avasthA kA nAma utpatti hai| isa avasthA meM kyA vizeSatA hai ? yaha samajhAte hue kahate haiM 1. ba" vayati () Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampaisuttaM te u bhayaNovaNIyA sammaiMsaNamaNuttaraM hoti| jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi Na pUreti' pADikka // 517 tau tu bhajanopanItau samyagdarzanamanuttaraM bhvtH| yad bhavaduHkhavimokSaM dvAvapi na pUrayataH pratyekam // 51 . zabdArtha-te-ve donoM (satvAda, asatvAda); bhayaNovaNIyA-vibhAga (kie jAne para); aNuttaraM-sarvottama; sammaiMsaNaM-samyagdarzana; hoti-hote (hai); jaM-jo (vaha); pADikka-pratyeka; do vi-donoM hI; bhavadukkhavimokvaM-saMsAra (ke) duHkha (se) mukti; Na-nahI; pUraiti-dilA sakate haiN| vAda samyak kada ? bhAvArtha-jaya ke donoM bAda (saddhAda tathA asadvAda) anekAnta dRSTi se yukta hote haiM, tabhI saryosama samyagdarzana banate haiN| kyoMki eka-dUsare kI mAnyatA se rahita sarvacA svatantra rUpa meM rahane para ve saMsAra ke dukhoM se jIva ko mukti nahIM dilA skte| bauddha aura vaizeSikoM ke prati sAMkhya kA yaha kathana hai ki yadi apUrva hI ghaTAdi kArya utpanna hote haiM, to manuSya ke mastaka para sIMga bhI hone caahie| phira, yaha niyama nahIM bana sakatA ki miTTI se hI ghar3A banatA hai, sUta se hI vastra banatA hai| isa prakAra cAhe jisa padArtha se cAhe jisa kArya kI utpatti ho jAnI cAhie, kintu loka meM aisA nahIM hotA hai| Ama ke per3a se hI Ama ke phala milate haiN| ataH ina paraspara nirapekSa dRSTiyoM para jo doSAropaNa kie jAte haiM, ve sarvathA satya hI haiN| Nasthi puDhavIvisiTTho ghaDo tti jaM teNa jujjai annnnnno| jaM puNa ghar3oM ti puvvaM Na Asi puDhavI tao aNNo 152 // nAsti pRthvIviziSTo ghaTa iti ya tena yujyate ananyaH / yaH punarghaTa iti pUrva nAsIt pRthvI tato'nyaH / / 52 / / zabdArtha-ghaDo tti-ghar3A yaha; puDhavIvisiTTho--pRthvI (se) viziSTa (bhinna); Nasthi-nahIM (hai); ja-jo; teNa-usase; aNaNNo-abhinna; jujjai-yukta hotA hai, jaM-jo puNa-punaH (phira); tti-yaha (pRthvI); puvyaM-pahale; ghaDo-ghar3A; Na-nahIM: Asi-thAH tao-isalie; puDhavI-pRthvI (se); aNNo-bhinna (hai)| 1. " bhynnaaynniiaa| da bhvnnodnniiyaa| 2. bhvidaasvimukt| 5. ba" puuti| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura phira bhAvArtha - ghar3A pRthvI se bhinna nahIM hai, isalie usase abhinna hai tathA ghar3A pRthvI meM pahale nahIM thA, isalie vaha usase bhinna hai| yaha nizcita hai ki miTTI meM ghar3e rUpa hone kI yogyatA, zakti hai| kintu kevala miTTI kI dazA meM vaha ghar3A nahIM hai / vibhinna sahakArI kAraNoM se yukta hokara miTTI svayaM ghar3e rUpa pariNamatI hai / ataeva ghar3A miTTI se abhinna bhI hai aura bhinna bhI hai| vibhinna kAraNa-kalApoM ke yoga se miTaTI kA ghar3A banatA hai jo pratyakSa rUpa se bhinna dikhalAI par3atA hai| kintu vAstava meM miTTI kA viziSTa pariNamana hI ghar3e ke AkAra kA nirmANa hai| mUla dravya kA koI nirmANakartA nahIM hai| pratyeka dravya kA pariNamana bhI svatantra haiN| isalie miTTI meM jo bhI pariNamana hotA hai, vaha apanI yogyatA se hotA hai| paramArtha meM use koI pariNamAne vAlA nahIM hai / sammaisutaM kAlo sahAva giyaI puvvakathaM purisa kAraNatA / micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammataM // 53 // I. 5. kAlaH svabhAvaH niyatiH pUrvakRtaM puruSa- kAraNaikAntaH / mithyAtvaM te caiva tu samAsato bhavanti samyaktvam ||53|| zabdArtha- kAlo-kAlaH sahAva-svabhAvaH NiyaI - niyati puvvakayaM - pUrvakRta ( adRSTa); purisa - puruSArtha, kAraNegaMtA - kAraNa (viSayaka) ekAnta (vATa): micchataM - mithyAtya (hai); se-ve; ceva hI samAsao samasta (rUpa meM, sApekSa rUpa se milane para ) : sammattaM - yathArtha: hoti - hote haiN| 145 kArya kI utpatti sva-kAraNa se : bhAvArtha - pratyeka kArya apane kAraNa se utpanna hotA hai-yaha eka zAzvata niyama hai| kyoMki loka meM jo bhI kArya utpanna hue dekhe jAte hai, unameM koI-na-koI kAraNa-sambandha lakSita hotA hai| ina kAraNoM ke sambandha meM hI yahA~ para vicAra kiyA gayA hai| koI kAla ko kAraNa mAnatA hai, to koI svabhAva ko / yahI nahIM, koI niyati ko kAraNa mAnatA hai aura koI adRSTa ko koI ina cAroM ko kAraNa na mAna kara kevala puruSArya ko hI kAraNa mAnatA hai| isa prakAra kAraNa ke sambandha meM vibhinna mata haiN| eka kAraNavAdI dUsare kAraNavAdI kI mAnyatA kA tiraskAra karatA hai| ataeva sabhI ekAnta rUpa se apanI-apanI mAnyatA ko aMgIkAra kie hue haiN| ye da' pADekkaM / puyaM 1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 sammaisuttaM sabhI vicAra apane Apa meM apUrNa haiN| inameM kisI prakAra kI samanvaya dRSTi nahIM hai| isalie ye sampaka nahIM ho sakate haiN| vAstava meM niyama yaha hai ki eka kArya kaI kAraNoM se mila kara hotA hai| mukhya rUpa se kAraNa do prakAra ke haiM- antaraMga aura bhirNg| svabhAva, niyati, puruSArtha aura adRSTa antaraMga kAraNa hai| kAla Adi bahiraMga haiN| ina saba se mila kara kArya hotA hai| patthi Na Nicco Na kuNai kayaM Na veei Natyi pivvANaM / Nasthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI 154 // nAsti na nityo na karoti kataM na vedayati nAsti nirvaannm| nAsti ca mokSavAda: SaDU mithyAtvasya sthAnAni // 54|| zabdArtha-tyi-nahIM hai (AtmA); Na-nahIM; Nicco-nitya hi); Na nahIM (hai); kuNai-karatA (kucha bhI); kayaM kie hue (ko); Na nahIM; yeei-jAnatA (hai); Nasthi-nahIM hai: NilANaM-nirmANa (mukti: ya-aura mokkhovAo-mokSa (kA) upAya; patthi nahIM hai (tathA); chamicchattassa-mithyAtya ke (ye) chaha; ThANAI-sthAna (hai)| anAtmadAdI mAnyatA ayathArtha : bhAvArtha-anAtmavAdI mAdhyamikoM kI tathA cArvAka kI yaha mAnyatA hai ki AtmA koI svatantra tattva nahIM hai| AtmA hai, para nitya nahIM hai| kSaNikaikAntavAdI bauddha yaha mAnate haiM ki vaha kSaNa-kSaNa meM naSTa hotA rahatA hai| akartutvavAdI sAMkhya kA yaha mata hai ki AtmA kSaNika to nahIM, sthAyI hai parantu vaha kucha karatA nahIM hai| jo kucha bhI karatI hai, vaha prakRti hI karatI hai| lekina kSaNikavAdI bauddha aisA mAnate haiM ki AtmA zubhAzubha karmoM kA kartA to hai, para vaha kSaNika hone se usake phala ko nahIM bhogatA hai| anirvANI mImAMsakoM kA yaha kathana hai ki vaha kartA tathA bhoktA bhI hai, kintu use paramAtmA pada kI prApti nahIM hotI, usakI mukti nahIM hotii| anupAyavAdI vaizeSikoM kI yaha mAnyatA hai ki mokSa prApta karane kA upAya hI nahIM hai| ye sabhI mAnyatAe~ mithyAtva haiN| kyoMki isa prakAra kI mAnyatA se samyaka pravRtti nahIM ho sakatI hai| asthi aviNAsadhammI' karei veei atyi nnivaannN| asthi ya mokkhovAo"chassamattassa' ThANAI // 55 // asti avinAzadharmI karoti vedayati asti nirvANam asti ca mokSopAyaH SaT samyaktvasya sthAnAni ||55|| 1. sa taM ceva / 2. " moslovAo natyitha / 3. bdhbhyaa| 4. ba' moksovAo atyi u / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 147 zabdArtha-atyi-hai (AtmA); aviNAsathammI-avinAzI svabhAva (vAlA hai); karei-kartA (he vaha zubha-azubha karmoM kA); veei jAnatA (hai); NivyANaM-nirvANa (mukti hai), ya-aura; mokkhovAo-mokSa (kA) upAya (hai); chassamattassa-samyakatva ke (ye) chaha ThANAI-sthAna (hai)| AtmavAdI yathArtha kaise ? bhAvArtha-AtmA hai| tInoM kAloM meM vaha kisI bhI samaya mUla rUpa se naSTa nahIM hotA, kyoMki usakA svabhAva avinAzI hai| vaha puNya-pApa kA svayaM kartA hai aura usake phala kA svayaM hI bhoktA hai| jaba sabhI karma-bandhanoM se vaha chUTa jAtA hai, taba use mokSa kI prApti ho jAtI hai| ataH mokSa prApta karane kA upAya hai| isa prakAra kI ye chaha mAnyatAe~ samyak rUpa mAnI gaI haiN| ina mAnyatAoM vAlA vyakti AtmAnubhava peM lagatA hai aura zubha-azubha se haTa kara zuddhatA kA Alambana lekara mukti prApta karatA hai| ataH AtmavAdI hI parama sukha ko prApta kara sakatA hai| jo nija zuddhAtma svabhAva ko nahIM jAnatA hai, vaha AtmayAdI nahIM hai| kyoMki svAnubhUtigamya sva-saMvedana ko upalabdha hue binA satya ko kauna prApta kara sakatA hai? satya kI prApti ke binA nauna mA hai? magahI gArtha / / sAhammaU cca atthaM sAhajja' paro vihammao vA vi| aNNoNNaM paDikuTThA doSiNa vi ee asavAyA 1561 sAdharmya ta evArtha sAdhayet paro vaidhAd vApi / anyonyaM pratikruSTI dvAvapyetAvasadvAdI // 6 // zabdArtha-paro-para (ekAntavAdI); sAhammaU-sAdhamrya se; vya-athavA; vihammao-vaidharmya se; vA vi-bhIH asya-artha (sAdhya); sAheja-sAdhe; ee-ye; doSiNa vi-donoM hI; aNNoNNaM-paraspara; paDikuvA-pratiSiddha (pratikUla); asacAyA-asadvAda (hai)| anekAnta-dRSTi ke abhAva meM : bhAvArtha-anekAnta-dRSTi ko vismRta kara koI vAdI sAdharmya dRSTi se yA vaidharmya dRSTi se apane sAdhya rUpa artha ko siddha karatA hai, to donoM dRSTiyoM paraspara pratikUla hotI haiM tathA donoM yAda asavAda kahe jAte haiN| yadi ye donoM mAnyatAe~ anekAnta zAsana kI mudrA se mudrita hoM, to unameM paraspara sauhArda hone se koI khaNDita nahIM kara 1. da mishsss| . "saahe| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sakatA hai| isalie kisI eka hI vastu meM nityatA aura anityatA siddha karane ke liye kevala sAdharmya dRSTAnta yA vaidharmya dRSTAnta kA prayoga karanA hI paryApta nahIM hai, balki unameM samanyaya honA bhI Avazyaka hai| kyoMki samanbaya ke abhAva meM ye donoM hI paraspara virodhI haiM tathA apUrNa haiN| inameM samanvaya na hone se ye eka dUsare ko mAnya nahIM ho skte| pariNAmasvarUpa inakA ApasI virodha kabhI zAnta nahIM ho sktaa| ataeMva granthakAra ne paraspara viruddha donoM mAnyatAoM ko 'asadvAda' kahA hai| davyaTThiyakttavyaM sAmaNNaM pajjavassa ya viseso'| ee samovaNIyA' vibhajavAyaM viseseMti' // 57 // dravyArthikavaktavyaM sAmAnya paryavasya ca vizeSaH / etau samupanItI vibhajyavAdaM vizeSataH // 57 // zabdArtha-dabaTTiyavattavyaM-dravyArthika (naya kA) vaktavya; sAmaNNaM-sAmAnya (hai), ya-aura, pajjavassa-paryAyArthika (naya) kA (vaktavya); biseso-vizeSa (hai); samovaNIyA-prastutaH ee-ye donoM (sApekSa rUpa se); vibhajjayAya-anekAntavAda ko; visaseMti-viziSTa banAte haiM (racate haiN| .anekAntavAda kA AdhAra ye donoM naya : mAvArtha-dravyArthika naya kI mAnyatA se sAmAnya hI vAstavika hai tathA paryAyArthika naya kI mAnyatA se kevala vizeSa hI vAstavika hai| parantu ina donoM ke sApekSa hone para eka-dUsare kA astitva sambhAvita ho jAtA hai| ataeva jaba sAmAnya dharma kI vivecanA kI jAtI hai to vizekSa dharma avivakSita hone se gauNa ho jAtA hai| isI prakAra jaba vizeSa dharma kI prarUpaNA hotI hai to sAmAnya dharma gauNa ho jAtA hai| inameM jo paraspara mukhya, gauNa dRSTi anvita rahatI hai, vahI anekAnta kI AdhArazilA hai| isa prakAra ina donoM nayoM ke sApekSa hone para anekAntavAda kA janma hotA hai| dravya sApAnya-vizeSAtmaka hai| isaliye jaba sAmAnya kA kathana kiyA jAtA hai to vizeSa gauNa ho jAtA hai, usakA abhAva nahIM hotaa| isI prakAra jaba vizeSa kA kathana mukhya rUpa se kiyA jAtA hai to sAmAnya gauNa ho jAtA hai, usakA abhAva nahIM hotaa| donoM prakAra ke guNa-dharma pratyeka samaya meM dravya meM rahate haiN| 1. attaannnnaay| 2. da' vimesaa| #. da smaavnniiyaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammAsutaM 149 heuvisaovaNIyaM jaha vayaNijje paro nniyttei| jai taM tahA purillo dAiMto keNa jivaMto 158 // hetuviSayopanItaM yathA ucanIyaM paro nivrtyti| yadi tattathA paurastyo dazayitA kenAjeSyata ||58ii zabdArtha-hejavisaoyaNIyaM-hetu (ke) viSaya (rUpa meM) prastuta; vayaNijja-vacana yogya (viSaya ko); jaha-jisa prakAra; paro-prativAdI; Niyattei-niyAraNa karatA hai; jai-yadi purillo-pUrvavartI (vAdI ne); taM-usa (sAdhya ko); tahA-usI prakAra (hetupUrvaka); dAiMtA dikhalAyA (ho to) keNa-kisake dvArA; jibbato-jItA (jA sakatA hai? hetupUrvaka anekAnta dRSTi kA khaNDana nahIM : bhAvArtha-yadi vAdI pahale se hI anekAnta-dRSTi ko rakha kara hetu pUrvaka sAdhya kA upanyAsa karatA hai, to prativAdI meM aisI zakti nahIM hai jo use parAjita kara ske| dUsare zabdoM meM prayoga-kAla meM sAdhya ke avinAbhAvI hetu ke prayoga se sAdhya kI siddhi karane vAle vAdI ko koI jIta nahIM sakatA hai| kyoMki usake vacana anekAnta rUpI kavaca se surakSita hote haiN| phira, sAdhya bAdI ko hI iSTa hotA hai; pratibAdI ko nahIM | ataH hetupUrvaka anekAnta dRSTi hI ajeya hai| usake sivAya anya dRSTi kA khaNDana ho sakatA hai| parantu anekAnta kI siddhi anekAnta se hone se usakA khaNDana nahIM ho sakatA hai| kahA hai-- egatAasabmUyaM sabbhUyamaNicchiyaM ca vayamANo / loiyaparicchiyANaM vayaNijjapahe paDaI vAdI' // 59 / / ekAntA'sadbhUtaM sadbhUtamanizcitaM caavdn| laukikaparIkSakANAM vacanIyapathaM patati (prApnoti) vAdI // 59|| zabdArtha-egaMtAasabmUrya-ekAnta asadbhUta (kA athavA); sambhUyamaNicchiyaM-sadabhUta (hone para bhI) anizcita; yayamANo-bolane vAlA; vAdI-bAdI; loiyaparicchiyANaM laukika (tathA) parIkSakoM ke vayaNijjapahe-vacana-patha meM (ko) paDai-prApta hotA hai| (nindA kA pAtra bana jAtA hai)| 1. ba" da visesNti| 1. dhejvisyoynniiy| 5. vAyaMto keNa jippto| 4. dha eyaMtA stbhuuyN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sAitutaM ekAnta hI AkSepa kA viSaya : bhAvArtha-yAdI apane abhilaSita sAdhya kI siddhi hetu jisa sAdhana kA prayoga karatA hai, usakA apane sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha hai yA nahIM-yaha prakaTa karane lie vaha sAdharmya yA vaidharmya dRSTAnta kA prayoga kareM yA na kare; kintu yadi usakA pakSa anekAnta siddhAnta kI mAnyatA ke anurUpa hai to kisI bhI avasthA meM usakA khaNDana nahIM ho sakatA / ekAnta mAnyatA vAlA pakSa to pUrNa rUpa se kabhI nirdoSa siddha nahIM ho sktaa| isase yaha spaSTa hai ki ekAnta mAnyatA hI AkSepa kA viSaya hai| kyoMki ekAntavAdI paraspara virodhI hone ke kAraNa eka-dUsare ko nahIM mAnate, jisase virodha tathA vigraha utpanna hotA hai| kintu anekAnta kI mAnyatA se paraspara sauhArda evaM saumanasya hotA hai tathA samanvaya kI bhUmikA kA nirmANa hotA hai| davvaM khettaM kAlaM bhAvaM pjjaaydessNjoge| medaM ca paDucca samA bhAvANaM paNNavaNijjA // 60 // dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM pryaay-desh-sNyogaan| bhedaM ca pratItya samyag bhAvAnAM prajJApanIyAH // Gou zabdArtha-daca-dravya, kheta-kSetra, kAlaM -kAla, bhAvaM- bhAva; pajjAyadesasaMjogeparyAya-deza (tathA) saMyoga; ca-aura; bheda-bheda (kA) paDudha-Azraya kara; bhAvANaM-padArthoM kA; paNNavaNijjA-pratipAdana karanA; samA-samyak (hotA hai)| padArya ke pratipAdana kA krama : bhAvArtha-dravya, kSetra, kAla, bhAna, paryAya, deza, saMyoga tathA bheda inakA Azraya lekara hI padArthoM ke pratipAdana kA krama samyaka hotA hai| padArtha ke nikAlavartI sva-sthAna kA nAma kSetra hai| pariNamana ke samaya kI maryAdA kA nAma kAla hai| padArtha meM pratisamaya ho rahe antaraMga pariNamana kA nAma bhAva hai tathA yahiraMga pariNamama paryAya hai| bAhara meM jahA~ para padArtha sthita hai, usa sthAna kA nAma deza hai aura usa samaya kI paristhiti saMyoga hai| usa padArtha kA koI-na-koI nAma avazya hotA hai-yahI bheda hai| isa prakAra ina ATha bAtoM ko dhyAna meM rakha kara hI kisI vastu kA samyak pratipAdana kiyA jA sakatA hai| pADekkaNayapahagayaM suttaM suttadharasaddasaMtuTThA1 avikoviyasAmatthA jahAgamavibhattapaDivattI // 1 // 1. ba" vaaii| 2. ba bhai| 3. a' sumaarsddsNtutttthaa| ba"-sunaraSasaJcasaMtuTA / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammasutaM pratyekanayapathagataM sUtraM sUtradharazabdasantuSTAH / api kovidasAmarthyAH yathAgamavibhaktapratipattayaH // 6 // zabdArtha- pADekkaNayapahagabaM- pratyeka naya mArgagata ( para Azrita) suttaM --sUtra ko ( par3ha kara jo ) : suttadharasahasaMtuTThA - sUtradhara zabda (se) santuSTa ( ho jAte haiM); aviko viyasAmatthA - nizcaya (se) vidvAn (ke) sAmarthya ( ko ) : jahAgamavibhattapaDivattI - AgamAnusAra bhinna jJAna ( prApta karate haiM) / 151 anekAntI hI bhAvasparzI : bhAvArtha- jo kisI eka naya se sUtra kI par3ha kara yaha samajhatA hai ki 'sakala saMsAra kSaNika hai', 'tattva prAya grAhaka bhAva se zUnya hai', 'yaha saba vijJAna mAtra hai, ityAdi sUtroM se yaha dhAraNA banA letA hai ki maiM sUtradhara ho gayA hU~, sUtroM kA jAnakAra hU~, yaha zabda mAtra se santuSTa ho jAtA hai| usameM zabdoM kI vidvattA kA abhimAna jAga uThatA hai| vAstava meM to vaha Agama se bhinna artha ko samajha rahA hai| kyoMki zabda mAtra ko par3ha lene se koI vidvAn nahIM bana jAtA / yathArtha meM sUtra raTane vAle tattva ko jitanA samajhate haiM; tattva utanA nahIM hai| Agama ke anusAra vahI jJAna prApta kara sakatA hai, vidvAn bana sakatA hai jo tattvajJa ho, vastu kA talasparzI jJAna cAlA ho tathA anekAnta siddhAnta se vastu tattva kA bhAva sparza karane vAlA ho / sammadaMsaNamiNamo sayalasamattavayaNijjaNiddosaM / attukkosaviNaTThA' salAhamANA viSAseMti' // 62| samyagdarzanametat sakalasamAptavacanIyanirdoSam / AtmotkarSavinaSTAH praH zlAghamAnAH vinAzayanti // 62 // zabdArtha- salAhabhANA - ( apanI ) prazaMsA ke pula bA~dhane vAle attukkosaviNaTTA - AtmotkarSa (se) naSTa ( ho kara ) sayalasamattayayaNijjaNiddosa - sampUrNa siddha nirdoSa vaktavya ( bAle) : imamI - isa sammahaMsaNa - samyagdarzana ko; viNAseMti naSTa kara dete haiN| Atma-prazaMsA se aniSTa bhAvArtha - jo vyakti ekAnta ( pUrvAgraha ) se samajha kara yaha dhAraNA banA lete haiM ki jo kucha hama jAnate haiM, vahI pUrNa hai, nirdoSa hai aura vahI vastu kA vAstavika svarUpa 1. va jahAgamavibhAgapaDivatI da jahAgamavibhapaDivattA / 1. adhukkosaviNA / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 sammaisutaM hai; isase adhika kacha nahIM hai- ve apane buddhi-vaibhava ko saMkucita kara kUpamaNDUka jaise apanI prazaMsA ke pula bA~dhA karate haiM tathA buddhi-vilAsa mAtra se hI santuSTa ho jAte haiN| ve sabhI matoM meM samAna rUpa se AsthAvAna hote haiN| kyoMki ve Atma-prazaMsA ke abhilASI hote haiN| isase unakA AtmotkarSa avaruddha ho jAtA hai| aura ve anekAnta rUpa samyagdarzana ko naSTa kara dete haiN| Na hu sAsaNabhattImattaeNa siddhaMtajANao hoi| Na vi jANao vi' NiyamA paNNvaNANicchio NAmaM // 3 // na khalu zAsanabhaktimAtreNa siddhAntajJAtRko bhvti| nApi jJAtApi niyamAt prajJApanAnizcito nAma ||63|| zabdArtha-sAsaNabhattImattaeNa-(jina) zAsana (kI) bhakti mAtra se (koI vyakti); Na hu-nahIM hI; siddhaMtajANao-siddhAnta (kA) jJAtA; hoi-ho jAtA hai; jANao vi-jAnakAra (hone para) bhI; Na vi-nahIM hI; NiyamA-niyama se; paNNayaNANicchioprarUpaNA (ke yogya) nizcita: NAma-nAma (vAlA hotA hai)| bhakti mAtra se bhAna nahIM : bhAvArtha-jina-zAsana meM bhakti rakhane vAlA bhakta jina-siddhAnta kA jJAtA nahIM ho jaataa| aura siddhAnta kA (zabdArtha) jJAtA bhI nizcita rUpa se tattvoM kI prarUpaNA karane meM samartha nahIM hotaa| vAstava meM tattvoM kI prarUpaNA vahIM kara sakatA hai, jise tattva-jJAna ho, Atma-jJAna ho| pUrNa nizcita tatvajJAna tathA AtmAnubhava ke binA tathAkathita tattvajJAnI bhI tattvoM kI yathAvat vivecanA se hIna dekhe jAte haiN| yathArtha meM tattvajJAna kI vivecanA anekAnta-dRSTi se hI sambhava hai| ataH tattvajJAna ke binA kevala siddhAnta kA jJAtA pAraMgata na hone se prarUpaNA karane meM asamartha rahatA hai| suttaM asthaNimeNaM' Na suttamatteNa atypddivttii| asthagaI u' NayavAyagahaNalINA durahigammA 164 // sUtramanimenaM (sthAna) na sUtramAtreNArthapratipattiH / arthagatiH puna nayavAdagahanalInA durabhigamyA // 64|| 1. ba" vinnaaeti| 2. ba" asthamimeNaM / i' atyaniyeNaM / 7. " atyagaI yinaH 4. a" durbhigmmaa| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 153 zabdArtha-atyaNimeNaM-artha (kA) sthAna; suttaM sUtra (hai); suttameteNa (kintu) sUtra (jAna lene) mAtra se; atyapaDikttI-artha (kA) jJAna; Na-nahIM (hotA hai); NayavAyagahaNalINA- nayavAda (jo ki) gahana (hai, jisa para artha kA jJAna) nirbhara hai| u-parantu (phira bhI); atyagaI-artha-jhAna; durabhigammA-durbodhya (hai)| artha-jJAna durlabha hai : bhAvArtha-padArtha ko samajhAne ke lie suna kahe gae hai| kinta saloM ko par3ha lene mAtra se bhAvArtha samajha meM nahIM A jaataa| hA~, zabdAthaM samajha lete haiN| kintu yAstayika artha-jJAna to nayavAda ke prayoga se hI prakaTa hotA hai| vAstava meM artha-jJAna durlabha hai| yaha sahaja hI prApta nahIM hotaa| jo nayoM ke dvArA sUtroM ko tathA unake bhAvoM ko samyaka rUpa meM samajhate haiM, anubhava karate haiM, ve hI yathArtha artha-jJAna ko upalabdha hote haiN| vAstava meM artha kA jJAna nayavAda para nirbhara hone se durlabha hai| tamhA ahigayasutteNa atthasampAyaNammi jaiyavyaM / AyariyadhIrahatyA' haMdi mahANaM vilaMbeMti' // 65 / / tasmAdadhigatasUtreNArthasampAdane yatitavyam / AcArya dhIrahastA gRhyatAM mahAjJA viDambayanti // 65|| zabdArtha-tamhA-isalie, ahiMgayasutteNa-sUtra jAna lene (para) se; asthasaMpAyaNammi artha (ke) sampAdana meM jaiyavyaM-prayatna karanA cAhie; haMdi nizcita (yaha ki); AyariyadhIrahatyA-anabhyastakarma (anubhavahIna) AcArya; mahANaM-jinAgama (jinavANI kI); vilati-viDambanA karate haiN| abhyAsahIna AcAryoM se jina-zAsana kI viDambanA : bhAvArtha-siddhAnta kI prarUpaNA tIna prakAra se kI gaI hai: zabda-rUpa se, jJAna-rUpa se aura artha-rUpa se| jinAgama kA varNana ina tInoM rUpoM meM kiyA gayA hai| inameM zabda se jJAna aura jJAna se artha uttarottara zreSTha hai| yadyapi artha kA sthAna sUtra hai, sUtra se jJAnapUrvaka artha-jJAna hotA hai| parantu kevala sUtra ke zabdArtha ko jAna lene se vAstavika artha kA jJAna nahIM ho jaataa| artha kA jJAna to nayavAda ko jAnane se hotA hai| ataeva jisane sUtra jAna liyA hai, use siddhAnta kA bhalIbhA~ti artha-jJAna nahIM hai, aise AcArya vAstava meM jina-zAsana kI viDambanA karate haiN| / . ba' aariyrhtyaa| 1. va pahANaM bilNbNti| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sammaisutaM jaha jaha bahussuo sammao ya sissagaNasaMparivuDo' y| aviNicchio ya samaye taha taha siddhatapaDiNIo // 66 // yathA yathA bahataH sammatazca ziSyagaNasaMpavitazca / avinizcitazca samaye tathA tathA siddhAntapratyanIkaH // 66 / / zabdAtha-samaye-siddhAnta meM; ANicchio-anizcita (buddhi vAlA koI AghAya); jaha jaha-jaise-jaise; bahussuo-bahuzruta (paNDita); sammao-mAnA jAtA hai; yaaura; sissagaNa-saMparivaDo-ziSyavRnda se ghiratA jAtA hai| taha taha-vaise-vaise; siddhatapaDiNIo- siddhAnta ke pratikUla hotA jAtA hai| para-samaya meM rata AcArya : mAvArtha-jo AcArya sva-samaya rUpa siddhAnta nahIM jAnate haiM, parantu bahuzruta (aneka zAstroM ke jJAtA) hote haiM, ve mUlataH tattva-nirNaya ke abhAva meM ziSya-samUha se ghira jAte haiM aura zanaiH zanaiH unakA jIvana siddhAnta ke pratikUla hotA hai| ataeva aise AcArya ko siddhAnta kA zatru kahA gayA hai| caraNa-karaNappahANA ssmy-prsmymukkdaavaaraa| caraNa-karaNassa sAraM Nicchayasuddha Na yANati // 67 // caraNa-karaNapradhAnAH svsmv-prsmymuktvyaapaaraaH| caraNa-karaNasya sAraM nizcayazuddhaM na jAnanti // 67|| zabdArtha-caraNa-karaNappahANA-(bAhya) AcaraNa kI kriyAoM ko mukhya (samajhane vAle); sasamaya-parasamayamukkavAvArA-sva-samaya (aura) para-samaya (ke) vyApAra (cintana) se mukta; caraNa-karaNassa-AcaraNa pariNAma kA; sAraM-sAra Nicchayasuddha-nizcaya zuddha (AtmA) ko; Na-nahIM; yANAMte-jAnate haiM (anubhava karate hai| AcaraNa kA sAraH parama tattva : bhAvArtha-jo jIva vizuddha jJAna-darzana svabhAva vAle zuddhAtmatattva ke samyak zraddhAna-jJAnacAritra rUpa nizcaya mokSa-mArga se nirapekSa ho kara kevala vrata, niyamAdi zubhAcaraNa rUpa vyavahAra naya ko hI mokSa-mArga mAnate haiM, ve devalokAdi kI kleza-paramparA bhogate hue saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| parantu jo zuddhAtmAnubhUti lakSaNa yukta nizcaya mokSamArga I. ya sosgnnsNpribuho| 2. ayiNicAo a spe| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisuttaM 155 ko mAnate haiM tathA sAdhana-zakti-sampannatA ke abhAva meM nizcaya-sAdhaka zubhAcaraNa karate haiM, to ve sarAga samyagdRSTi-paramparA se mokSa prApta karate haiN| parantu jo jIva kevala nizcayanayAvalambI haiM, ve vyavahAra rUpa kiyA-karmakANDa ko ADambara jAna kara svacchanda hokara na nizcayapada pAte haiM aura na vyavahAra ko hI prApta karate haiN| unako mahAn AlasI kahA gayA hai| AcaraNa kA sAra paramatattva kI upalabdhi karanA hai, paramAtmA bananA hai| kyoMki zuddhAsmA ko jAne binA yaha jIva mokSa-mArga kA pathika nahIM bana sakatA hai| kevala vrata, niyamAdi ke paripAlana se zuddha AtmA kA anubhava nahIM ho sakatA hai| jo zuddha AtmA ko Agama se jAna kara usakA cintana-manana, anubhava tathA abhyAsa karate haiM, ve hI nizcaya zuddha AtmA ko jAna sakate haiN| - - - - NANaM kiriyArahi niriyA taM va do vinA / asamatyA dAeu* jammamaraNadukkha mA bhAI // 68 // jJAnaM kriyArahitaM kriyAmAtraM ca dvaavpyekaantau| asamarthA dApayituM janmamaraNaduHkhAd mA bhaiSIH // 68 // ___-- zabdArtha-kiriyArahivaM-cAritra vihIna; pANaM-jJAna: ca-aura; kiriyAmettaM-jJAna zUnya) mAtra cAritra; do vi-donoM hI; egaMtA-ekAnta (hai); jammamaraNadukkha-janma-maraNa (ke) duHkhoM (se); mA--mata; bhAI-Turo; (paraspara sAtha raha kara jJAna aura cAritra); dAera-(janma-maraNa-duHkha) dilAne meM asamatyA-asamartha haiN)| sApekSa jJAna, cAritra hI kAryakArI : bhAvArtha-binA jJAna ke bAharI dhArmika kriyAoM ke pAlana mAtra se AtmA kA koI hita nahIM hotA hai| isI prakAra jJAna hone para dhArmika kriyAoM kA pAlana evaM vairAgya na ho, to jIva janma-maraNa ke duHkhoM se mukta nahIM ho sktaa| jisa prakAra kisI yane jaMgala meM bhaTake hue andhe aura laMgar3e alaga-alaga prayatna karate hue dAvAgni se apanI rakSA karane meM samartha nahIM hote, vaise hI alaga-alaga jJAna tathA cAritra se janma-maraNa ke duHkhoM se chuTakArA nahIM miltaa| parantu jaise laMgar3A andhe ke kandhe para baiTha kara jaMgala se pAra ho jAtA hai, usI prakAra cAritra bhI jJAna kA Alambana lekara janma-maraNa ke duHkhoM se chuTakArA dilAne meM samartha hotA hai| ataeva sApekSa rUpa se jJAna tathA cAritra kAryakArI haiM; nirapekSa rUpa se nhiiN| !. sa eyNtaa| 2. ba" thaaeuu| 3. da" bhAi: Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 samma sutaM jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivvaDai / tarasa bhuvarNekkaguruNo Namo agaMtavAyassa' // 6 // vena vinA lokasyApi vyavahAraH sarvathA na nivartate / tasya bhuvanaikagurave namo'nekAntavAdAya ||69|| zabdArtha - jeNa viNA - jisake binA logassa - loka kA vabahAro-vyavahAra; vi- bhI; savvahA - sarvathA: Na- nahIM; NivvaDar3a - niSpanna hotA hai; tassa-usa; bhuvaNekkaguruNo-tIna loka (ke) advitIya guruH aNegaMtavAyassa- anekAntavAda ko Namo namaskAra ( hai ) / vyavahAra kA bhI sAdhaka anekAnta : bhAvArtha - anekAntayAda paramArtha tathA vyavahAra donoM kA Azraya sthAna hai| isakA Azraya lie binA paramArtha aura vyavahAra donoM hI nahIM bana skte| yathArtha meM vastu kA satya hI grahaNa karane yogya hai| kyoMki vyavahAra meM vyakti se satya meM vibhinnatA lakSita hotI hai| parantu vastu ke satya meM kisI bhI prakAra kI parilakSita nahIM hotii| loka meM sthiti, sthAna samaya tathA bhAvoM kI vilakSaNatA ke kAraNa eka hI vastu, vyakti yA sthAna kI pratIti alaga-alaga samayoM meM bhinna-bhinna rUpa se anubhava meM AtI hai| parantu sva-saMvedanajanya atilaukika Ananda kI anubhUti saba meM samAna rUpa se anusyUta hotI hai| isa prakAra yaha anekAntavAda paramArtha tathA loka-vyavahAra donoM kA samAna rUpa se sAdhaka hai| ataeva sampUrNa vizva kA yaha eka advitIya guru hai / L. 2. 3. mahaM micchAdaMsaNa' samUhamahayassa amayasArassa' / jiNavayaNassa bhagavaoM saMviggasuhAhigammassa // 7 // bhadraM mithyAdarzanasamUhamathakasyAmRtasArasya / jinavacanasya bhagavataH saMvignasukhAdhigamyasya ||70|| zabdArtha- micchAdaMsaNa - midhyAdarzana ( mithyA matoM ke); samUha - samudAya ( varga kA) : mahayassa - mathana karane vAle amayasArassa-amRta sAra (rUpa) saMvigga mumukSu (ke); suhAhiMgammassa - sukha ( pUrvaka ) samajha meM Ane vAle bhagavao - bhagavAna ke jiNavayaNassa - jina vacana (ke) se bhadaM bhadra ( kalyANa ho) / yaha gAMthA 'kha' aura 'daM' prati meM milatI hai| ba" picchkssnn| a" mayasAyassa daramaDathae / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammaisutaM 157 - maMgala kAmanA : bhAvArtha-AcArya siddhasena isa gAthA meM antya maMgala-kAmanA karate hue kahate haiM ki jinendradeva ke vacana mithyAdarzanoM ke samUha kA mathana karane vAle tathA amRta-sAra se yukta haiN| dahI ko matha kara usa kA sAra grahaNa kiyA jAtA hai| mumukSuoM dvArA upAsita tathA saralatA se samajha meM Ane vAle jinendra bhagavAna ke vacana jagata kA kalyANa kreN| yAstava meM jainadharma ko taTastha vyakti hI samajha sakatA hai| jo pUrvAgrahoM tathA apanI-apanI mAnyatAoM se dhAraNAbaddha hai, yaha isa dharma kA marma nahIM samajha sktaa| - -- - O Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 sampaisutta gAhANukkamaNiyA evaM sattaciyappI vayaNapaho 1-41 evaM sesiMdiyadaMsaNammi 2-24 aNuduaNuehiM davye 3-39 aNNAyaM pAsaMto 2-13 aNNoNANugayANaM 1-47 atyaMtarabhUehi ya 1-36 asthi aviNAsadhammI 15 asthi ti NibiyappaM 1-38 addiSTa aNNAyaM ca 2-12 aha deso sambhAve 1-37 aha puNa pubbapautto 2-39 kamma jogaNimittaM 1-19 kAyamaNavayaNakiriyArUvAigaI 3-12 kAla sAva picAI 33 kuMbho Na jIvadaviyaM jIvo vi 3-31 kei bhaNaMti jaiyA jANai 2-4 kevalaNANamaNataM jaheva 2-14 kevalaNANaM sAI 2-94 kevalaNANAvaraNakkhayajAyaM 2-5 kovaM uppAyaMto puriso 9-7 (A) AiTTho asabhAce 1-39 iharAsamUhasiddho 1-27 gaipariNayaM gaI ceva kei 3-29 guNaNivvattiyasaNNA evaM 3-30 guNasahapatareNAvi taM 3-14 uppajjAta viyaMti ya 1-1 uppajjamANakAlaM uppaNaM 3-37 uppAo duviyappo 3-32 cakkhuacakkhuavahikevalANa 2-20 caraNa-karaNappahANA sasamaya 5-67 e e puNa saMgahao 1-13 egaMta Nivvisesa 8-2 egatapakkhavAo jo 3-16 egaMtAasanbhUyaM 3-59 egadaviyammi je 1-31 egasamayammi egadaviyassa 3-41 evaM ege AyA 1-49 evaM jiNapaNNate 2-32 evaM jIvaddavaM aNAiNihaNa 2-4] laM appuTThA bhAvA ohiNANassa 2-29 jaM appuTTe bhAve 2-30 jaM kAbilaM darimaNaM evaM 3-48 jaM ca puNa arahayA tesu 3-1] jati atyi samaye 3-19 jaM paracakkhaggahaNaM Na eMti 2-28 jaM sAmaNaNaM gahANaM daMsaNa 2.] jai oggahamettaM dasaNaM 2-23 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I mAhAkkamaNiyA jai sabbaM sAyAraM jANai 2-10 jaha ee taha aNNe 1-15 jaha koi sadvivariso 2-40 jaha jaha bahussuo sammao 3-66 jaha roga kakhaguNA !-22 jaha daviyamappiyaM taM taheba 1-42 jaha dasa dasaguNammiya 3-15 jaha puNa te caiva maNI 1-24 jaha saMbaMdhavisiTThI 3 -18 jAikularUvalakkhaNa saNNA 1-45 jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA 3-47 jIvo aNAiNihaNo 2-37 jIvo aNAihiNI jIva tti 2-42 jujjara saMbaMdhavasA 3-21 jeNa magovisayagayANa 2-19 je yayagijjaviyappA 1-53 je saMghayaNAIyA bhavatyakevali 2-35 je saMtavAyadose sakkolUyA 3-50 jo AuMcaNakAlo so 3-96 jo puNa samAsao 1-30 jo heuvAyapakkhammi heuo 5-45 (Na) Natthi Na Nicco Na kuNai 3-54 patthi puDhavIciso 9-52 Naya taio atyi 1-14 Naya davyaTTiyapakkhe 1-17 ga ya bAhirao bhAvo 1-50 Naya hoi jattho vAlo 1-44 vi adhi aNNabAo Na vi 3-26 hu sAsaNabhattIttaeNa 3-63 gANaM appuTTe avisae ya 2-25 gANaM kiriyArahiyaM kiriyA 3-68 NAmaM ThavaNA davie 1-6 niyameNa saddahaMto chakkAe $-28 NiyayavayaNijjasaccA 1 - 28 (ta) tamhA aNNo jIvo 2-38 tamhA ahigayasutteNa 3-65 tumhA ghaubvibhAgo 2-17 tujha savve vi NayA 1- 21 taha NiyayavAyasuviNicchiyA 1-23 taha savve NayavAyA 1 - 25 tiSNavi uppAbAI 3-35 titeeraaNasaMgraha 1-9 te u bhayaNovaNIyA 3-51 terhi aiyANAgayadosaguNa 1-46 (da) 159 daMsaNapuvyaM NANaM NANaNimitaM 2-22 sagaNANAvaraNakkhae samANami 2-9 daMsaNamoraMgahame ghaDo 2-21 davvaM khetaM kAlaM bhAva 3-60 davaM jahA pariNayaM 3-4 davaM pajjavaviuyaM 1-12 davyaMtarasaMjogAhiM ke vi 9-38 davvatyaMtarabhUyA muttAmuttA 9-24 davvayiNayapayaDI 1-4 davyayassa jo ceba kuNai 1-52 davyaTTiyassa AyA 1-51 daDiyo tti tamhA 1-9 daDiyo vi hoUNa 2-2 davvatsa ThiI jampavigamA 9-23 davyaTThiyakttavyaM avatyu 1-10 vyaTTiyavattavyaM savvaM sacceNa 1-29 davyaTThiyavattavyaM sAmaNNaM pajjavassa 3-57 duviho dhammAvAoM aheuvAo 3-49 dUre tA aNNattaM guNasadde 9-9 do uNa NayA bhagavayA 8-10 dohi viNayehi NIyaM 3-49 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sammaisuttaM lavarasagAsa asamANa -8 rUvAipajjavA je dehe 1-48 loiyaparicchayasuho 1-26 pAdu bhAvaM kie 3-3 paccuppaNNammi vi pajjayammi 3-6 pajjavaNissAmaNNaM 1-7 pajjavaNayokkata 1-8 paDipuNNobaNaguNo jaha 1-48 paNNavaNijjA bhASA 2-16 parapajjavehiM asarisa 3-5 paravattajayapakkhA adhisiTThA 2-18 parigamaNaM pajjAyo 3-12 parisuddho payavAo Agama 3-46 parisuddhaM sAyAraM aviyattaM 2-11 pAkkaNayapahamayaM sutaM 9-61 piupusaNatubhavyayabhAUNaM 3-17 purisajjAyaM tu paDucca 1-54 purisammi purisasaddo 1-92 baMjaNapajjAyassa u puriso 1-84 vigamassa vi esa vihi 3-34 baMdhammi apUrate 1-20 bahuyANa egasadde jaha 3-40 (bha) bhaNNai khINAvaraNe jaha 2-5 bhaSaNai jaha cauNANI 2-15 bhaNNai visamapariNayaM kaha 8-22 bhaNNai saMbaMdhavasA jaha 3-20 bhaI micchAdasaNa samUha 5-70 bhavaNA vihu bhaiyacyA 3-27 bhavio sammaiMsaNaNANa 3-44 . saMkhejjamasaMjja arNatakapaM 2-43 saMtammi kevale daMsammi 2-8 sabbhAvAsabbhAve deso 1-40 sambhAve AiTTho deso 1-38 samaNNANe NiyameNa dasaNaM 2-83 sammaiMsaNamiNamo sayala 3-62 samayaparamatyavitthara 1-2 sabbaNayasamUhammi vi tyi 1-16 sabiyappaNivyiyappaM iya 1-35 sAI apajjavasiyaM ti 2-31 sAbhAvio vi samudayakao 3-33 sApaNNammi visesI 3-1 sAhammaU cca atyaM 3-56 siddhaM siddhatthANaM 1-1siddhattaNeNa ya puNo 2-86 sIsamaIviSphAraNapaeNtatthoyaM 3-25 suttaM atyaNimeNaM Na suttamatteNa 3-64 suttammi ceva sAI 2-7 suhadukkhasaMpaogo Na 1-18 bhaisuyaNANaNimitto 2-27 maNapajjavaNANato NANassa 2-3 maNapajjavaNANaM IsaNaM 2-26 mUla NimeNaM pajjavaNayassa 1-5 heuvisaoyaNIyaM jaha 3-58 hojjAhi duguNamahuraM 3-19