Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA puSpa naM. 95. zrI nayacakrasAra. (hindI anuvAda) dravya sahAyaka, zrI saMgha-luNAvA (mAravAr3a) anuvAdaka, zAhA megharAjajI munauta-phalodI. jilA----- -----
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 cu 5 phra 500:56 zrI ratnaprabhAkara jJAna mAlA puSpa na. zrImadratnaprabhavarasadgurubhyo namaH Wan zrImaddevacandrajI mahArAjakRta nayacakrasAra ( hindI anuvAda sahita ) anuvAdaka, zAha lAghUrAmajI tat putra megharAjajI muNota . muH phalodI. prakAzaka. zrI ratnaprabhAkara jJAnapuSpamAlA. Wan bhAvanagara - AnaMda prInTIMga presa meM zAha gulAbacaMda lallubhAine mudrita kiyA. prathamAvRti 1000 vikrama saM0 1986 muH phalodI ( mAravAr3a ) D vI saMvat 2455 osavAla saMvat 2386 kiMmata 0-6-0 AtA. 3503:5804E4= 458634,2XA 344 phra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcIpatra. 54 10 w aw viSaya ....pRSTha viSaya 1 maMgalAcaraNa 1 | 23 nityAnitya khabhAva na mAnane 2 tattva svarUpa ... se dUSaNa ... ... 76 3 lakSaNa svarUpa ... ... 3 | 24 eka aneka svabhAva ... 77 4 dravya svarUpa ... 25 ,, ,, na mAnane se dUSaNa 77 5 guNa lakSaNa ... ... 6 | 26 bhedAbheda svabhAva... ... 6 dravya lakSaNa ... ... 8 | 27 , na mAnane se dUSaNa 76 7 anya darzanIya maMtavya ... 10 | 28 bhavyAbhavya svabhAva ... 80 8 che dravyoM meM sapradezI apradezI.. 12 26 , , na mAnane se 6. saMcAstikAna kA bhinna 2 kharUpa 14 | dUSaNa... ... ... 83 10 jIva kA lakSaNa ... ... 18 | 30 vaktavyAvaktavya svabhAva ... 84 11 kAla kA lakSaNa ... ... 16 | 31 , 12 sAmAnya vizeSa svabhAva lakSaNa 22 se dUSaNa ... 13 cha sAmAnya svabhAva ... 24 | 32 parama svabhAva ... 14 teraha vizeSa svabhAva ... 27 33 vizeSa svabhAva kA svarUpa 15 asti svabhAva kA lakSaNa ... 28 | 34 SaT dravya ke guNaparyAya ... 61 16 nAsti svabhAva kA lakSaNa ... 35 nayAdhikAra ... ... 17 saptabhaMgI , ... 30 | 36 nikSepa svarUpa ... ... 18 saptabhaMgI svarUpa.... / 37 naya svarUpa vizeSAvazyakAnu16 asti nAsti dharma na mAnane se . sAreNa ... 38 naya svarUpa syAvAda ratnAkarAt 20 syAdvAda kA svarUpa ... | 36 pramANa svarUpa ... 25 saptabhaMgI ......... 56 / 40 prantha samApti vhA ... 22 nityAnitya svabhAva .......65/41 , , savaIyA ,, na mAnane
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ // nivedana / zrImad devacandrajI mahArAja ke banAye huve sabhI grantha prAyaH dravyAnuyoga viSayika haiM. tathApi isa nayacakrasAra meM jaisA Sadravya aura syAdvAda ke svarUpa ko pratipAdana kiyA hai vaisA anya granthoM meM nahIM hai. isa choTe se prantha meM nyAyapriyatA ke sAtha anya darzaniyoM kA nigakaraNa karate huve jaina siddhAntoM ke tatvoM kA aisA pratipAdana kiyA hai ki yaha tarkaviSayi sarva sAdhAraNa ke liye apUrva prantha hai| pUrva maharSiyoM ke banAye huve-sammatitarka, nayacakravAla, syAdvAdaratnAkara, tatvArthapramANa vArtika, pramANamimAMsA, nyAyAvatAra, anekAntajayapatAkA, anekAntapraveza, prameyaratnakoSa aura dharmasaMgrahaNI bhAdi tarkazAstra viSayika aneka baDe 2 grantha hai unhI granthoM ko mathana kara ke bAla jIvoM ke hitArtha ukta mahAtmAne isa grantha ko jisa khUbI ke sAtha pratipAdana kiyA hai vaha apane DhaMgapara eka anokhA hI prantha hai. isa kA gujarAtI bhASAntara bhI prantha kartAkA hI kiyA hubhA hai. ___ aise tArkIka dravyAnuyoga viSayika grantha kA eka bhASA se dUsarI bhASA meM parivartana karanA sAmAnyAvabodhavAle kA kAma nahIM hai. jo dravyAnuyoga kA pUrNa jJAtA ho, tarkazAstra paDhA ho vahI isa kI acchI taraha vyAkhyA karake samajhA sakatA hai. isa prantha ko yathArthatayA hindI anuvAda karane ke liye meM asamartha hUM tathApi kevala apanI bodhavRddhi ke liye mana kI ati utkaMThA se prerita hokara yaha anuvAda kiyA hai. saMbhava hai ki alpajJatA ke kAraNa kaI jagaha galatIyAM rahagaI ho isake liye tatvarasika pAThakoMse namra nivedana hai ki ve kSamApradAna karake sudhAra kara paDhane kI kRpA kareMge sujJeSu kiNbhunaa| ___ bhavadIya-megharAja muNota-phalodhI.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9-0-0 jAhera khabara. -* -* kImata. zIghrabodha bhAga 1 se 25 jJAnavilAsa ( 25 pustakeM eka jinda) .... 1-8-0 jaina jAti nirNaya prathama dvitIya aMka .... 0-4-0 zubha muhUrta zakuna svarodaya 0-3-0 posavAla jJAti samaya nirNaya .... . 0-3-0 dharmavIra jinadatta zeTha ( kathA ) .... 0-2-0 upakeza jJAti kA (osavAla) padyamaya itihAsa 0-1-0 sAdar3I ke tapagaccha aura luMpakamata digdarzana.... 0-4-0 mukhavastikAni0 nirIkSaNa .... -1-0 taskaravRtti kA namUnA ...... .... .... 0-1-0 paMca pratikramaNa sUtra pakSA pUMThA .... 0-4-0 samavasaraNa prakaraNa .... .... ... bheTa pAMcoM karmagrantha hindI anuvAda .... 0-4-0 zeSa pustakoM ke liye sUcIpatra maMgavAIye. milane kA pattAzrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA. ... mu0 phalodhI (mAravADa ). ....
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlI zrI saMgha kA ati Agrahase phaisalA denevAle muni zrI jJAnasundarajI mhaaraaj| jaina dIkSA 1672 sthAna. dIkSA 1663 DHDHOROHOROCHOOL janma saM. 1637 vijayAdazamI. AnaMda priM. presa-bhAvanagara.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ reOneNoelesso@newaenelodependencegeears puSpAJjalI. , zrIjJAnasundarajI. karajI mahArAja sAhiba ke zrI 1008 zrIjJA MPORTANDOMo@ANGE karakamaloM meM pUjyapAda muni zrI ApazrI jaise jaina siddhAntoM ke tatvajJa aura dravyAnuyoga / ke jJAtA hai vaise hI ApazrI ke vyAkhyAna meM bhI apUrvatA hai ki cAroM anuyogavAle zrotAgaNa apane 2 rasa ko pAkara / saMtoSita hote haiM. Apa ke tIna cAturmAsa (saM. 1977-78 -76) phalodhI hone se janatA ko siddhAntoM ke zravaNa aura tatvabodha kI prApti kA jo apUrva lAbha milA jisa meM khAsa kara mujha para ApazrI kA jo tatvajJa premabhAva rahA usa ke liye 1 meM sadA kRtajJa hUM. Apane mere hRdaya meM jisa utsAha ke sAtha tattvajJatA ke zrota kA udgama kiyA hai jisa ke pravAha se Aja / paryanta bodhalatA kA sIMcana huvA karatA hai aura usI kA yaha eka puSpa ApazrI ke karakamaloM meM smaraNArtha arpaNa karatA hUM hai jise Apa saharSa svIkAra kareMgeM. hAla mukAma ): ApakA caraNopAsaka dukAna khairAgaDha sI. pI. megharAja muNota ____ tA. 1-4-26 ) phalodhI-(mAravAr3a) Home@Geeeeeewww @@peaceDeATS@pano@across @AR@PAar@@reso@PARATIO@mento@ness)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra. azuddha zuddha puSpa naM. 64 puSpa naM. 65 ko ke 21 22 23 jalpa kahata kahate praveza pradeza praveza pradeza kSetra kSetroM sthityupaTTabha sthityupaSTaMbha dharmAsti adharmAsti astikAyAtva astikAyatva aneka neka kharUpa svarUpa eMTha aiMTha pRSTha paMkti azuddha zuddha pRSTha paMkti 1 1 / pAMcakA pAMcavAM 40 17. 2 1 paMcAstikaye paMcAstikAye ___43 18 6 20 / gara magara 5. 11 6 21 | vidhinibaMdha vidhiniSedha 63 10 17 kA kI 63 12 11 rUponitya rUpo'nitya 65 1 12 16 vyayarUpanitya vyayarUpa anitya 65 13 12 17 parimanAta pariNamanAta 68 5 13 1 karaNasyApi kAraNasyApi 14 14 ghaTA ghaTa 14 15 abhedabhAdhe abhedAbhAve 16 3 utthitAsIt utthitAsIno purUSavat purUSavatta devatva devaca rUdAsavitA rUdAsInA 21 5 niro tiro pariNate pariNamate vaktavyabhAve vaktavyAbhAve 83 10 36 11 avyaktavyabhAve avyaktavyAbhAve 83 16 36 13 / bhava. bhAva 83 20 ghara parapara nAsti akhi parzapara nAstitA nasti
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 / nekagama azuddha zuddha pRSTa paMkti azuddha zuddha pRSTha paMkti namadharma nantadharma 86 15 / sagaha saMgraha 103 4 kAraNa karaNa 86 13 | ppabhae pattae 106 7 kriyAkriya 61 6 kAraNAta kAraNatA 110 1 kriyA .kriya 61 7 sahanA kahanA 112 11 acetanA acetana vaMjaNeNabhayaM vaMjaNeNabhayaM 115 5 gaMdha gandharasa | nekama 117 7 dravyavyaMjana dravya 14 1 jIva jIvagama 116 nikhasesa niravasesa .... | nirAcaraNa nirAcakSANaH 116 ca ukaM caukaM 5 21 / pravarta pravarta . 1235 dvividhaH dvividhaH sahaja niMda niMdra. 125 13 sAMketikazca sthApanA'pi dvividhaH 66 1 zabdatve zabdatvaM . 126 15 kriyAyAH- kriyAyAH samyag- kAmAdi 131 4 darzana jJAna cAritra rahitayAH sarvajha sarvajJa aihikAmuSmikArya pravRttayAH 66 21 136 6 gunai 'nai 67 1 AtmA ko yAste . yAstve . 8 2 milatA AtmaprApti 137 15 sAmAnya sAmAnya tiryak muni zruta 143 14 sAmAnyaM ca tatrordhva sAmAnya dravyameva tiryak sAmAnyaM 100 . kara
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazasti. zrI jina Agama ke viSaya ( 1 ) dravyAnuyoga ( 2 ) caraNa karaNAnuyoga (3) gaNitAnuyoga. (4) dharmakathAnuyoga ye cAra anuyoga kahe haiM. jisa meM che dravya aura nava tattva unake guNa paryAya svabhAva pariNamana ko jAnanA yaha dravyAnuyoga hai. isa taraha paMcAstikAya kA svarupa kathanarupa hai. usa paMcAstikAya meM eka - tmAnAmaka astikAya dravya hai ve AtmA anante haiM. jisa ke mukhya do bheda haiM. ( 1 ) siddha niSpanna sarva karmAvarNa doSa rahita saMpUrNa kevalajJAna kevaladarzanAdi guNa pragaTarUpa akhaMDa, acala, avyAbAdhAnaMdamayI loka ke antameM virAjamAna svarupa bhogI haiM unako siddha jIva kahate haiM. yaha siddhatA AtmA kA mUla dharma hai. usa siddhatA kI ihA karake unakI yathArtha siddhatA ko pahicAne aura jo siddhAvasthA niSpanna hai una siddhoM kA bahumAna karanA aura apanI bhUlase azuddha cetanApane pariNata ho kara jJAnAvarNAdi karma bAMdhe haiM. unako TAla kara sampUrNa siddhatA kI rucI karanI yaha hita zikSA hai. 5 dUsarA bheda saMsArI jIvoM kA hai. jisane Atma pradezoM se svakartApane karma pudgaloM ko grahaNa kiyA hai. tathA karma pugaloM kA lolI bhAva haiM. ve midhyAtvaguNasthAnaka se yAvat ayogI kevalI guNasthAnaka ke carama samaya paryaMta saba saMsArI jIva kahalAte haiM. unake bhI do bheda haiM. eka prayogI dUsarA sayogI. sayogI ke do bheda, eka sayogI kevalI dUsarA chadmastha. chadmastha ke do bheda eka mohI dUsarA samohI. samohI ke do bheda eka anudita mohI dUsarA uditamohI. uditamohI ke do bheda eka sUkSmamohI dUsarA bAdaramohI. bAdaramohI ke do bheda eka zreNI niSpanna dUsarA zreNI rahita zreNi rahita ke do bheda eka saMyamI virati dUsarA avirati avirati ke do bheda eka samyaktvi dUsarA midhyAtvI. mithyAtvI ke do bheda eka granthi bhedI dUsarA granthi abhedI. granthi
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedI ke do bheda eka bhavya dUsarA abhavya, abhavya jIvoMkA dala aisA hai ki ve zrutAbhyAsa karate haiM. dravya se pAMca mahAvratoM ko bhI aMgIkAra karate haiM. parantu Atmadharma kI yathArtha zraddhA vinA prathama guNasthAnakameM hI rahate haiM. ve abhavya jIva siddha padako prApta nahIM kara sakte. unakI saMkhyA cauthe ananta tulya hai. dUsare bhavya haiM ve siddhapane ke yogya haiM. una ko kAraNa yogya milane se palaTana dharma ko prApta hote haiM. aise bhavya jIva abhavya se anaMtaguNe haiM. unameM se kai bhavya jIva sAmagrI pA ke graMthibheda kara samyaktva ko prApta karate hai. aura kitaneka bhavya aise haiM jo sAmagrI ke abhAvase kabhI samyaktva ko prApta nahIM kara sakte. uktaMca-vizeSAvazyake, " sAmaggI abhAvAzro vyavahArarAsi appvesaao| bhavvAvi te aNaMtA, je siddhasuhaM na pAvaMti // 1 // una bhavya jIvoM meM yogyatA dharma kA sadbhAva hai. isa liye bhavya kahalAte haiM. . mithyAtva ko choDa ke zuddha paryAya rupase vyApaka haiM vahI jIva kA svadharma hai aura jisase prAtmasattAgata dharma pragaTa ho usako sAdhana dharma kahate haiM. jisa ke do bheda (1) vAyaNa-pucchaNAdi-vaMdana, namanAdi paDilehana-pramArjanAdi saba yoga pravRtti hai vaha dravya se sAdhana dharma hai. bhAvadharma pragaTa karane ke liye yaha kAraNarupa hai. dravya sAdhana usI ko kahate haiM. jo bhAva kA kAraNa ho-" kAraNa kArayA se davva " iti Agama vacanAt " aura camopazamAdi bhAvase pragaTa huve jo jJAnavIryAdi guNa usako pudgalAnuyAyIpane se haTA ke zuddha guNI jo arihaMta siddhAdika una ke zuddha guNapane anuyAyI karanA athavA AtmasvarUpa anantaguNaparyAyarupa usa ke anuyAyI karanA yaha bhAvase sAdhana dharma hai yahI Atmasiddhi utpanna karane kA upAya hai.. , jaba taka AtmA kA zuddha svarupa cidAnaMdaghana sAdhya nahIM hai aura pudala sukhakI AzA se viSagarala anyoanya anuSThAna karanA yaha saMsAra kA hetu hai. isa liye sAdhya sApekSapane syAdvAdaM zraddhA sahita sAdhana karanA yaha
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttama mArga hai. isI mArga kI rucI ko samyaktva kahate haiM. vaha granthIbheda karane se prApta hotA hai anthIbheda karane ke liye tIna karana karate haiM. (1) yathA pravRttikaraNa (2) apUrvakaraNa (3) anivRttikaraNa ye karaNa sarva saMjJI paMcendri karate haiM. isameM pahilA yathA pravRttikaraNa bhavya abhavya donoM karate haiM. yaha karaNa jIva anantivAra karatA hai isa kA svarupa likhate haiM. ___ sarva karmoM kI utkRSTa sthiti bAMdhanevAle jIva atyaMta saMkleza pariNAmi hone se yathApravRttikaraNa nahIM karate. uktaMca-vizeSAvazyake "ukkosachina lapbhaI bhayaNA eesu puvvaladdhAe / savvajahanachiisuvi, na lapbhajeNa puvvapaDivano // 1 // karma kI utkRSTa sthiti kA bAMdhanevAlA jIva samyaktva ko nahIM pA saklA aura jo jIva sAta karma kI jaghanya sthiti bAMdhatA hai vaha . guNavAna hai. isa vAste jaba eka koDAkoDI sAgaropama palyopama ke asaMkhyAtameM bhAga nyUna sthiti ko bAMdhatA ho usa samaya yathApravRttikaraNa karatA hai. jIvane jo karma kSapaNAdi zakti nahIM prApta kI thI vaha prApta kI usa ko yathApravRttikaraNa kahate haiM. uktaMca bhASye-" yena anAdi saMsiddha prakAreNa pravRttaM karma kSapaNaM kriyate aneniti karaNa jIva pariNAma eva ucyate anAdi kAlAt karmakSapaNa pravRttAdhyavasAya vizeSo yathApravRttikaraNamityarthaH " jo cayopazamI cetanA vIrya saMsAra kI asAratA jAne saMsAra duHkharUpa jAne isa kAraNa zarIra para se parigraha kI mamatA haTe. udvega, udAsInatA pariNAma se sAta karmoM kI sthiti aneka koDAkoDI ke dala asaMkhyAte jo sattA meM the ve sapA ke kiMcit nyUna eka koDAkoDI rakkhe aisA yathApravRttikaraNa AtmA ananti vAra prApta karatA hai, parantu pranthi bheda nahIM kara sakA isa vAste jaise giri nadI ke bIcameM AyA huA pASANa bahAva meM bahatA huvA ghisate ghisate sahaja svabhAva se koI AkAra ko prApta ho jAtA hai isI taraha janma maraNAdi duHkha ke udvega se anA bhogapane bhavavairAga se jIva yathApravRttikaraNa karatA hai. vahI jIva kisI taraha vairAgya se vicAra kare ki bhavabhramaNa yaha dukha hai,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 saMyoga viyogAdi asAra hai isameM jo jJAnAnaMdIpanA hai vahI sAra hai aisI gaveSaNA karanevAlA jIva yathApravRttikaraNa kara ke pUrvakaraNa karatA hai. praznabhavya ko palaTana yogyatA se parantu abhavya kisa yogyatA se ? uttaraabhavya. tIrthaMkara bhakti meM devatAvoM kI mahimA yA loka sanmAnAdi dekhakara punya kI vAMcchA se gyAraha aMga bAhya paMcamahAnnatAdi ko prApta karatA hai parantu usa ko samyaktva nahIM hotA. jo pudgalAbhilASI hai usa ko guNasparza nahIM hotA. uktaM ca mahAbhASye-arhadAdivibhUtizayavatI dRSTvA dharmAdevaMvidhasatkAro devatvarAjyAdayaH prApyante ityevaM sumutpanna buddhairabhavyasyApi devanarendrAdipadehayA nirvANa zraddhArahita kaSTAnuSThAna kiMcidaMgIkurvato jJAna svarupasya zrutasAmAyika mAtralebhepi samyaktvAdilAbhaH zrutasya na bhavatyeveti // isa taraha samajhanA . apUrvakaraNa, anivRtti kA adhikAra jaise zrAgamasArameM likhA hai vaise yahAM bhI samajha lenA. yaha tIna karaNa karake upazama, kSayopazama yA kSAyika sa-myaktva ko prApta kiyA hai aura Atma pradezo meM vartamAna jo samyaktva darzana kA rodhaka aisA mithyAtva mohaprakRti ke vipAkodaya haTAne se samyaktvadarzana guNa kI pravRtti hotI hai isase yathArthapane nirddhAra sahita jAnapane pravRtte usa jIva ko dravyANuyoga se tatvajJAna pragaTa hotA hai usakI rakSA ke liye jo pravRtti usako dharma kara ke zradda hai. vaha syAdvAda pariNAmI paMcAstikAya hai. usa syAdvAdajJAna kA svarupa nayajJAnase hotA hai. isa liye naya sahita jJAna karanA Avazyaka hai. nayajJAna kA viSaya gahana aura ati durlabha hai aura naya anantI hai. uktaM ca-jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nayavAyA // jane pUpara sApekSa na ho usa ko kunaya kahate haiM. aura sarva sApekSa varte vaha sunaya jisa ke mukhya sAta bheda hai. unakA svarupa yat kiMcit likhate haiM. negamanaya jJAnaguNa kA pravartana hai. isa vAste eka dravya meM anante dharma hai ve saba eka samaya zrutopayoga meM nahIM Asakte. kyoM ki zrutakA upayoga hai vaha asaMkhya samaya kA hai aura vastu meM anaMnta dharma kI pariNamatA eka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaye prApta hai isa liye zrutajJAna satya nahIM hotA. vAste nayajJAna kI jarurata hai. yadyapi kevalI kA upayoga eka samaya kA hai isaliye unako jAnane ke vAste nayakI jarurata nahIM paDatI parantu bacana se kahane ke liye kevalI ko naya sahita bolanA paDatA hai kyoMki vacana anukrama se bolA jAtA hai aura vastu dharma eka samaya anaMta haiM. vAste naya sahita bolate haiM. pUjya jinabhadragaNi kSamAzramaNa bhI kahate haiM. ___ jIvAdi dravya meM jo guNa hai vaha ananta svabhAvI hai. guNakI astitA usakA pariNamana, pravRtti aura usameM jisa samaya kAraNatA usI samaya kAryatA ityAdi aneka pariNati sahita hai. una saba kA kisI rItIse bhinna 2 pane jJAna ho to vaha nayase hotA hai vAste saMmyaktva rucI jIva ko naya sahita jJAna karanA cAhiye. aneka dharma saba dravya meM rahe haiM. vAste pahile guru kRpAse dravyaguNa paryAya kI pahicAna karavAte hai ( yaha pIThikA kahI Age mUla sUtra ke arthakI vyAkhyA karate haiM. ) lekhaka. granthakartA. Jii
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke-uce 13 zrI ratnaprabhAkara jnyaanpusspmaalaa| mu. phalodI ( mAravAr3a) se prakAzita pustake kI mAlA (108) . * / pratimA chattIza +31 sukhavipAka mUlasUtra 2 gayavara vilAsa ) | 32 zIghrabodha bhAga 6 ThA *3 dAnachattIsI // +33 dazakAlika mUla sUtra *4 anukampAchattIsI 34 zIghrabodha bhAga 7 vA *5 praznamAlA 35 mejharanAmo ... *6 stavana saMgraha bhAga 1 lA 36 tIna nirnAmaka lekho kA utara bheTa 7 pattIsa bolasaMgraha 37 oziyoM jJAnabhaMDAra kA lIsTa : bheTa 8 dAdAsAhibakI pUjA 38 zIghrabodha bhAga 8 vA -... ) +9 carcA kA pablika noTIza 39 zIghrabodha bhAga 9 vA . . .:. 1) :: *10 devaguruvandanamAlA 40 nandIsUtra mUlapATha. ) *11 stavanasaMgraha bhAga dUjA *41 tIrthayAtrAstavana......... || *12 liMganirNaya bahutarI 42 zIghrabodha bhAga 10 vA *13 stavanasaMgraha bhAga 3 jA 43 ame sAdhu zA mATa thayA / 14 siddhapratimA muktivalI | *44 vinatI zataka +15 battIsasUtra darpaNa 45 dravyAnuyoga prathama pravezikA *16 jaina niyamAvalI 46 zIghrabodha bhAga 11 vA *17 caurAsI azAtanA 47 zIghrabodha bhAga 12 vA +18 DaMkA para coTa | 48 zIghrabodha bhAga 13.vA. +19 Agama nirNaya prathAmAMka 49 zIghrabodha bhAga-14 vA *20 caityavandanAdi x.50 mAnandaghana cauvIsI *21 jinastuti | 51 zIghrabodha bhAga 15 ka .. *22 subodhaniyamAvalI 52 zIghrabodha bhAga 16 vAM *23 jainadIkSA | 53 zIghrabodha bhAga 17 vAM . *24 prabhupUjA )||*54 kakAbattIpI sArtha +25 vyAkhyAvilAsa bhAga 1 la' *55 vyAkhyA vilAsa bhAga 2 jA 26 zIghrabodha bhAga 1 lA *56 vyAkhyA vilAsa bhAga 3 jA 27 zIghrabodha bhAga 2 jA *57 vyAkhyAkliAsa bhAga 4 thA 28 zIghrabodha bhAga 3 jA 1) *58 svayamya saMgraha bhAga 1 lA 29 zIghrabodha bhAga 4 thA *59 rAidevasi pratikramaNa 30 zIghrabodha bhAga 5 vA *60 upakezagaccha laghupaTAvali iishi, SONIC!!!! ririutsutsutsutsutsu
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 61 zIghrabodha bhAga 18 vA 87 prosavAla jJAti samaya nirNaya ) 62 zIghrabodha bhAga 19 vAM 88 mukhavastrikAni-nirIkSaNa ) 63 zIghrabodha bhAga 20 vAM 89 nirAkaraNa nirIkSaNa bheTa 64 zIghrabodha bhAga 21 vAM 90 do vidyArthiyoM kA saMvAda ) 65 varNamAlA 91 prAcIna chanda guNAvali bhAga 2 jAna 66 zIghrabodha bhAga 22 vAM 92 taskaravRti kA namUnA .) 67 zIghrabodha bhAga 23 vAM 93 dhUrtapaMco kI krAntikArI pUjA // 68 zIghrabodha bhAga 24 vAM | 94 osavAla jJAtikA padyamayaitihAsa ) 69 zIghrabodha bhAga 25 vAM 95 nayacakra sAra hindI anuvAda ) 7. tInacaturmAsa kA digdarzana 96 strI svataMtratA aura pazcimameM vyabhi+71 hitazikSApraznottara cAra lIlA. :) 72 vivahAcUlikA0 samAlocanA | 97 stavana saMgraha bhAga 5 vA 73 stavanasaMgraha bhAga 4 thA 98 samavasaraNa prakaraNa bheTa 74 pustako kA sUcIpatra 99 sAdaDI ke tapAgaccha aura lukA mata 75 mahAsatI surasundarI ke matabheda kA digdarzana arthAt +76 paMcapratikramaNa vidhiyukta 350 varSoM kA itihAsa. / ) 77 muni nAmamAlA 100 vAlI ke phesaleM bheTa 78 chai karmagrantha hindI bhASAntara 101 prAcIna chanda guNAvalI bhAga 3 jo-) 79 dAnavIra jagaDUzAhA 102 prAcIna chanda guNAvalI bhAga 4 thA) 8. zubhamuhUrta zukanAvalI 103 jainajAti mahodaya pra0 1 lA 81 jana jAtinirNaya prathamAMka 82 jaina jAtinirNiya dvitIyAMka 104 janajAti mahodaya pra0 2 jA 83 paMcapratikramaNa mUlasUtrAdi 105 janajAti mahodaya pra0 3 jA 84 prAcIna chanda guNAvali bhAga 1 lA) 106 janajAti mahodaya pra. 4 thA 85 dharmavIra zeTha jinadatta ) 107 janajAti mahodaya pra0 5 vA 86 bhosavAla jJAti kA itihAsa sacitra / ) | 108 jainajAti mahodaya pra. 6 ThA | + isa nizAnIvAlI pustakeM khalAsa ho cakI hai. * isa nizAnIvAlI 25 pustakoM kapaDA ko eka jilda meM bandhavA ke tayyAra karavAI hai jisakA nAma 'mAnavikAsa' hai ki0 ru. 1 // )
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jJAnaprakAza maNDala rUNase prakAzita pustake. 1 bhASaNa saMgraha bhAga 1 . 4 nityasmaraNa pAThamAmAlA / ) 2 bhASaNa saMgraha bhAga 2 jA. 1) 5 guNAnukulaka. ( lohAvaTase) a) 3 naupadAnupUrvi ) 6 dravyAnuyoga dvi0 pravezaka (,) a) pustake milane kA pattA- zrI ratnaprabhAkara jJAnapuSpamAlA. _ mu. phalodI (mAravADa ). muni zrI jJAnasundarajI mahArAja ke sadupadeza se sthApita saMsthAno kI nAmAvali... saMkhyA saMsthAoM kA nAma grAma saMvata 1 jaina borDiMga zrozIyoMtIrtha | 1972 jaina pAThazAlA phalodI | 1972 3 zrI ratnaprabhAkara jJAnapuSpamAlA 1972 4 zrI jaina lAyabrerI 1673 zrI ratnaprabhAkara jJAnapuSpamAlA zrozIyotIrtha 1973 | zrI ratnaprabhAkara jJAnabhaNDAra 1976 zrI kakkakrAnti lAyabrerI 1976 zrI jaina navayuvaka prema maNDala phalodI 1977 zrI ratnaprabhAkara prema pustakAlaya zrI jaina navayuvaka mitramaNDala lohAvaTa 1980 | zrI sukhasAgara jJAnapracAra sabhA 1980 zrI vIra maNDala nAgora 1981 zrI mAravAr3a tIrtha prabandhakAraNI kameTI phalodItIrtha 1981 1.14 | zrI jJAnaprakAza maNDala rUNa . / 1981 1079
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 96 17 18 16 zrI jJAnavRddhi jaina vidyAlaya zrI mahAvIra mitra maNDala zrI jJAnodaya jaina pAThazAlA zrI jaina mitramaNDala wo 1681 1681 1981 1681 1982 1682 1982 1983 1683 1683 1983 1984 sAyarA (mevADa ) 1984 sAdar3I 1984 luNAvA 1985 kitane loga yaha kaha baiThate hai ki hama ekele kyA kara sake ? para dekhiye ina ekele mahAtmAne mAravAr3a jaisI bhUmi meM vihAra kara aneka vAdiyoM kITakara khAte hue bhI kitanA kAma kiyA hai agara aise pAMca daza sAdhu kammara kasa mAravAr3a mevAr3a mAlavA DhUMDhAr3a vagairaha pradezo meM vihAra kara jaina samAja ko jAgRta karanI cAhe to zAsana kA kitanA kAma kara sake ? una ke liye yaha eka udAharaNa hai / prArthanA yaha hai ki Apa zrImAna cirakAla taka vihAra kara zAsana kI sevA kara hamAre jaise jIvoM para upakAra karate rahai / zrI ratnodaya jJAna pustakAlaya zrI jaina pAThazAlA 16 20 21 zrI jJAnaprakAza mitra maNDala 22 zrI jaina mitramaNDala 23 zrI jJAnodaya jaina lAyabrerI 24 zrI jaina zvetAmbara sabhA 25 zrI jaina lAyabrerI 26 27 28 26 zrI jaina zvetambara mitramaNDala zrI jaina zvetAmbara jJAna lAyabrerI zrI jaina kanyAzALA zrI jaina kanyAzALA kucerA "2 khajavANA pUrvokta pustake milane kA pattA: "" pIsAMgaNa bIlAr3a "" pIpAr3a "" "" vIsalapura khAriyA zrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA mu0 phalodI ( mAravAr3a ).
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwww zrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlI bhupa-sA , zrI ratnaprabhasUrIzvara sadgurubhyo namaH - zrImad devacandrajI kRta nayacakrasAra hindI anuvAda sahita. tubhyaM namastribhuvanArtiharAya nAtha / tubhyaM namaH kSititalAmalabhUSaNa tubhyaM namastrijagataH paramezvarAya / tubhyaM namo jina ! bhavodadhizoSaNAya / / // maMgalAcaraNa // praNamya paramabrahma, zuddhAnandarasAspadam / vIraM siddhArtha rAjendra-naMdanaM lokanandanam // 1 // natvA sudharmasvAmyAdi, saMgha sadvAcakAnvayam / svagurun dIpacandrAkhya,-pAThakAn zrutapAThakAn // 2 // nayacakrasya zabdArtha kathanaM lokabhASayA / kriyate bAlabodhArtha, samyagmArga vizuddhaye // 3 // artha-logoM ko Ananda denevAle siddhArtha rAjA ke putra,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) nayacakrasAra, hi0 a0 zuddhaAnanda rasa ko sthAna aura paramabrahma aise vIrabhagavAna ko praNAma karake, sudharmasvAmyAdi saMgha zreSTha vAcakoM ke samudAya ko tathA apane gurU dIpacandrAdi zrutapAThakoM ko namaskAra karake alpajJajanoM ke bodhArtha aura samyag mArga kI vizuddhi ke liye nayacakra ke zabdArtha ko meM loka bhASA meM kathana karatA hUM. zrI varddhamAnamAnamya, svaparAnugrahAya ca / kriyate tatvabodhArtha, padArthAnugamo mayA // 1 // artha--zrI mahAvIrasvAmI ko praNAma karake apane aura para jo ziSyAdi unake upakArArtha vastudharma ko jAnane ke liye dharmAstikAyAdi ke svarUpa ko meM kahatA hUM. vivecana-saMsAra meM anyadarzanIya loga dravya ko aneka prakAra se kahate haiM. jaise-naiyAyika solaha padArtha, vaizeSika sAtapadArtha, vaidAntika, sAMkhya eka padArtha aura mImAMsika pAMca padArtha kahate haiM. ve saba mithyA hai. una logoMne padArtha ke svarUpa ko nahIM pahicAnA. zrI arihaMta, sarvajJa pratyakSa jJAnIyoMne che padArtha kahe haiM. " eka jIva aura pAMca ajIva " ( inakA svarUpa Age calake batAveMge ) tathA nau tattva rUpa jo nau padArtha kahe haiM. usameM eka jIva dUsarA ajIva yaha do padArtha mukhya hai. zeSa sAta tattva kevala jIva ajIva ke sAdhaka, bAdhaka, zuddha, azuddha - pariNati kI avasthA bheda ko pahacAnane ke liye kiye haiM. . dravyANAMca guNAMnAM ca paryAyANAM ca lakSaNaM / nikSepa naya saMyuktaM tatva bhedairalaM kRtam //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya kA lakSaNa (3) tatra tatva bhedaparyAyAkhyA tasya jIvAdevastuno bhAvaH svarUpa tatvam artha-dravya, guNa aura paryAyoM ke lakSaNa ko nikSepa nayakara ke yukta tatva bheda sahita kahatA hUM. tatrajinAgama ke viSaya tatvavastusvarUpa kI bheda paryAya se vyAkhyA hai. jIvAdi vastu ke mUla dharma ko svarUpa tattva kahate haiN| .. ..... vivecana-tattva kA lakSaNa kahate haiM. vyAkhyAna karane yogya jo jIvAdi padArtha usake mUla dharma ko svarUpa tattva kahate haiM. jaise-sone kA svarUpa pIlA bhArI snigdhAdi hai. tathA kArya AbharaNAMdi hai phalatayA isase aneka bhoga vastu prApta hotI hai. isI taraha jIva kA svarUpa jJAna, darzana, cAstriAdi ananta guNa aura kArya saba bhAvoM kA jAnapanA ityAdi abhedapane rahA huvA dharma vahI saba vastu kA svarUpa tattva hai. yena sarvatrAvirodhena yathArthatayA vyApya vyApaka bhAvena lakSate vastu svarUpaM tallakSaNaM // artha-jisa cinhase virodharahita vAstavikavastusvarUpa vyApya vyApakarUpa se jAnA jAya use lakSaNa kahate hai. vivecana-lakSaNa kA svarUpa kahate hai-jo guNa svajAtIya saba dravya meM yathArtha bhAva se-avyApti, ativyApti, asaMbhavAdi doSa rahita vyApya, vyApakarUpa se jAnA jAya usako lakSaNa kahate haiM. vaha do prakAra se haiM (1) liMgabAhya-AkArarUpa (2) vastu meM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) . nayacakrasAra, hi0 a0 rahA huvA svarUpa, usameM liMga bAhya yathA - gAya kA lakSaNa "" sA nAdisahitapanA " yaha bAhyAkArarUpa lakSaNa hai, isa bAhyAkAra se medhakaravAnA bAlabuddhi vAloM ke liye hai aura vastu ko vastudharma se jAnanA yaha svarupa lakSaNa hai. yathA - jisameM cetanAdi lakSaNa ho vaha jIva tathA cetanA rahita ho vaha ajIva ityAdi lakSaNa se pahicAnanA yaha svarUpa lakSaNa hai. isI taraha aneka prakAra se samajha lenA. tatra dravyabhedA yathA jIvA anantAH kAryabhedena bhAvabhedA bhavanti kSetrakA bhAva bhedAnAmeka samudAyitvaM dravyatvam artha -- dravya se bheda yathA jIva ananta hai, kArya ke bheda se bhAva bheda hotA hai. kSetra, kAla, bhAvabhedoM kA jo eka samudAya usako dravya kahate haiM. vivecana - aba bhedakA svarUpa kahate hai. - jo vastu kathana kI jAya usake cAra bheda hai ( 1 ) dravya ( 2 ) kSetra ( 3 ) kAla ( 4 ) bhAva. tatra usa meM dravya kA bheda jaise - lakSaNa se eka sarIkhe haiM parantu piMDa rUpase pRthaka 2 ho usako dravyabheda kahate hai. jaise sarva jIva jIvatvarUpa sAmAnyatA se sarIkhe hai. parantu pratyeka jIva svaguNa, paryAya se piMDapane jude jude haiM, koI kisI meM mila nahIM saktA isa liye dravya bhinnatA se jIva anaMte hai. pudgala paramANu bhI jaDatApane sarIkhe hai parantu saba paramANu dravyarUpa se jude rahe
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya kA lakSaNa. (5) haiM ve kisI samaya nyUnAdhika nahIM hote arthAt koI bhI kAla meM ghaTate nahIM. isI taraha naye baDhate bhI nahIM. cetrAMza -kSetra se bheda jo vistIrNa ho to pRthak arthAt judA kSetra zravagAha ke rahe. jaise- jIvAdi dravya ke pradeza avagAhanA dharma se pRthaka hai. parantu dravya se pRthaka nahIM hote saMlagna rahate haiM. guNaparyAya saba pradezoM meM ananta hai. ve strapradeza ko choDa ke anya pradeza meM nahIM jAte, eka paryAya avi bhAga kI aura pradeza kI avagAhanA tulya hai. ve paryAya bhinnapane ananta hai. aura ve ananta paryAya saMmilita hoke eka kArya kare usa kArya ko guNa kahate haiM kAla - - eka bastu meM utpAda vyaya rUpa paryAya ke parivartana kAla ko samaya kahate hai. jitanA utpAda vyaya tathA agurulaghu hAni vRddhi kI pariNamanatA kA bhAna hai usako samaya kahate hai. aura isase dUsarI pariNamanatA huI vaha dUsarA samaya / isa taraha ananta atIta pravRtti huI vaha vartamAna samaya kI paraMparArUpa samajhanI / aura bhaviSya meM hone vAlI hai vaha kAryarUpa se yogyatA rUpa samajhanI atIta anAgatakA koI Dhera arthAt rAsi nahIM hai. yaha paMcAstikAyake vartanA rUpa jo pariNamana usake mAna ko kAla kAla se bheda kahA. kahate hai, yaha tIsarA bhAva - jo paryAya bhinna 2 kArya kare una paryAyo meM kAryabheda se mitratA hotI hai. isa liye yaha cothA bhAva se bheda kahA. aba
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyacakrasAra hi0 a0 dravya kA lakSaNa kahate hai. jo dravya kSetra, kAla, bhAva bheda se samudAI pane rahe usako dravya kahate hai. tatraikasmin dravye prati pradeze svasva ekakArya karaNa sAmarthyarUpA anantA avibhAga rUpa paryAyAsteSAM samudAyo guNaH / bhinna kArya karaNe sAmarthya rUpa bhinnaguNasya pryaayaaH| evaM guNA apyanantAH prati guNaM pratipradezaM paryAyA avibhAga rUpAH anantAstulyAH prAya iti te cAstirUpAH prativastunyanantA stato'nantaguNAH sAmarthya paryAyAH artha--usa eka dravya ke pratipradeza meM sva svakAryakaraNa viSayaka sAmarthyarUpa anantaparyAya hai usa avibhAgarUpa paryAya ke samudAya ko guNa kahate haiM. bhinna kArya karaNe ke liye jo sAmaryarUpa paryAya hai ve bhinnaguNa ke paryAya hai. isa taraha guNa bhI ananta hai pratyeka guNa aura pratyeka pradeza ke viSaya avibhAgarUpa paryAya anante haiM. aura prAyaH tulya hai. ve paryAya pratyeka vastu meM anante astirUpa haiM usa astirUpa paryAya se sAmarthya paryAya ananta guNa hai. vivecana-aba guNa kA lakSaNa kahate haiM. yathA-guNAnAmA zrayo dravyamiti-eka dravya ke viSaya svaviSayika kArya karane kA jisameM sAmarthya hai usa sAmarthyarUpa ananta avibhAga paryAya ke samudAya ko guNa kahate haiM. jaise-so taMtUvoM kI eka rassI banAI ve so taMtuve avibhAgarUpa se asti paryAya haiM. aura usa rassI se
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa lakSaNa. (7) jo bAMdhanAdi aneka kArya hote haiM. vaha sAmarthya paryAya hai. astirUpa paryAya hai vaha vastu svarUpa hai. aura sAmarthya paryAya hai vaha pravartanAtmaka kAryarUpa hai. usa astirUpa paryAya ke samudAya ko guNa kahate haiM. astirupa paryAya ke avibhAga kA varaNana yogasthAna, samayasthAna meM hai. aura bhinna kArya karane kA jisameM sAmarthya hai aise avibhAgarUpa Atmapradeza meM vartate huve jo paryAya ve bhinna guNa ke paryAya samajhane jaise ( 1 avibhAgavIrya sAmarthyarUpa paryAya hai usa ananta paryAyo kA samudAya vaha vIryaguNa (2) jAnanA rUpa sAmarthya hai jisameM aise jo avibhAgarupa paryAya usa ananta paryAya kA samudAya vaha jJAnaguNa. aise guNa eka dravya meM anante haiM. usa eka guNa ke pratyeka pradeza meM avibhAgarUpa paryAya ananta hai. aura saba pradezo meM sarIkhe haiM. tathApi paMcAstikAya meM eka agurulaghu paryAya kA bheda tAratamya yogavAlA hai. aura pudgala paramANu meM kAla bheda se athavA dravya bheda se varNAdi paryAya kA tAratamya yoga hai. ve paryAya astirUpa hai koI paryAya dravyAntara meM nahIM jAtA aura pradezAntara meM bhI nahIM jAtA. astiparyAya se sAmarthyaparyAya ananta guNa hai. aura ve kAryarupa hai. tathAca-mahAbhASye-yAvanto jJeyAstAvantaiva jJAna paryAyAH te cAstirupAH prativastuni anantAstatopyananta guNAH sAmarthyaparyAyAH ... tatra dravyalakSaNaM-utpAda vyaya dhruva yuktaM sallakSaNaM dravyaM, etad dravyAstika paryAyAstikobhayanayApekSayA lakSaNaM, guNaparyAyavat dravyaM etat paryAyanayApekSayA, atha kriyA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ (<) nayacakrasAra hi0 pra0 kArI dravyaM etalakSaNaM sva sva zakti dharmApekSayA / dharmAstikAya -adharmAstikAya - AkAzAstikAya- pudgalAstikAya-jIvAstikAya- kAlazceti. artha -- aba dravya kA lakSaNa kahate haiM utpAda, vyaya, dhruvayukta zAzvatapane ho usako dravya kahate haiM. yaha lakSaNa dravyAsti, paryAyAsti dono nayoM kI apekSA se hai. tathA guNa, paryAyasahita dravya yaha paryAyAsti naya kI apekSA se hai. svakriyA karanevAlA ho vaha dravya. ye lakSaNa apanI 2 zakti dharmApekSA se jAnanA. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kAla iti. vivecana - aba dravya kA lakSaNa kahate haiM. utpAda arthAt naye paryAya kA utpanna honA, vyaya arthAt pUrva paryAya kA vinAza honA aura dhruva arthAt nityapanA. yaha tIno pariNamana sadA parigarne usa ko dravya kahate haiM. arthAt ve guNa kArya kAraNa donoM rupase samakAla hI meM pariNamate haiM. kAraNa vinA kArya nahIM hotA aura jisase kArya na ho usa ko kAraNa bhI nahIM samajhanA jo upAdAna kAraNa hai vahI kArya hotA hai. kAraNatA kA vyaya aura kAryatA kA utpAda samakAla meM hotA hai. kAraNatA pratisamaya nayI nayI hotI hai isI taraha kAryatA bhI nayI 2 hotI hai. kAraNatA kA bhI utpAda, vyaya hai aura kAryatA kA bhI utpAda vyaya hai. tathA guNapiMDarupase aura dravyAdhArarUpase dhruba hai. isa pariNati se
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vya kA lakSaNa. (9) praNameM vaha astirupa dravya samajhanA. yaha lakSaNa dravyAstika, paryAyAstika dono naya ko grahaNa kara ke kahA hai. isameM dhruvapanA hai vaha dravyAstika nayagrAhI hai aura utpAda vyaya hai yaha paryAyAstika nayagrAhI hai. yaha vAkya tattvArtha sUtra kA hai. eka aura dUsarA lakSaNa bhI tattvArtha sUtra meM kahA hai. eka dravya meM svakArya guNapane vartamAna vaha guNa aura paryAya jo guNa kA kAraNabhUta tathA dravya kA bhinna 2 kAryapane pariNamana. una dravyaguNa donoM . ko svAzrayI pariNamanapane ye dono hai jisameM usa ko dravya kahate hai. arthAt guNa tathA paryAya sahita ko dravya kahanA, jisa dravya kA do bhAga naho vaha dravya kA mukhya lakSaNa hai bahuta se paramANuvoM ke skaMdha ko dravya mAnA hai vaha upacAra mAtra hai parantu jisa kI pariNati trikAla meM bhI sva svabhAva kA tyAga na kare aura jo dravya apanI mUla jAti ko na choDe, jisakA agurulaghu SaD gunahAni vRddhirupa cakra ikaThThA phire vaha eka dravya hai. aura jisakA pRthaka-judA ho usako bhinna dravya kahanA. dharma, adharma, AkAza ye ekaeka dravya hai. aura asaMkhyAta pradezI jIva eka akhaMDa dravya hai. aise jIva saba loka meM ananta hai ve jIva siddha meM bar3hate haiM, aura saMsArIpane meM nyUna hote haiM. parantu saMba jIva saMkhyA meM nyUnAdhika nahIM hote. pudgala paramANu eka AkAza pradeza pramANa eka dravya hai aise paramANu saba jIvoM se tathA saba jIvoM ke pradezoM se bhI ananta guNe dravya hai. skadhaM pane tathA chUTA paramANupane nyUnAdhika hote haiM. parantu pudgala paramANupane jo saMkhyA hai usa meM nyUnAdhika nahIM hote. yaha nizcayanaya se lakSaNa kahA. . .
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) nayacakrasAra hi0 a0 - aba vyavahAra naya se lakSaNa kahate hai. svakriyA-pravRtti kA kartA ho usako dravya kahate hai. jaise jIva kI zuddha kriyA hai vaha jJAnAdi guNa kI pravRtti, samasta jJeya padArtha jAnane ke liye jJAna kI pravRtti vaise hI saba guNa kA kArya yathA-jJAnaguNakA kArya vizeSa dharma kA jAnanA, darzanaguNa kA kArya samasta sAmAnya bhAvoM kA bodha honA, cAritra guNa kA kArya hai svarUpa ramaNatA ityAdi tathA dharmAstikAya kA kArya hai gatiguNa prApta huve jIva, pudgala ko calana sahakArI honA isI taraha saba dravyoM kA bhI svaguNApekSAse kArya samajha lenA yaha lakSaNa saba dravyoM ke jo guNa unakI sva kAryAnuyAyI pravRtti ko artha kriyA kahate hai. dravya che hai.-(1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya ( 3) AkAzAstikAya ( 4 ) pudgalAstikAya (5) jIvAstikAya ( 6 ) kAla inase adhika koI padArtha nahIM hai. jo naiyAyikAdi solaha padArtha mAnate hai (1) prasANa (2) prameya (3) saMzaya (4) prayojana (5) dRSTAnta (6) siddhAnta (7) avayava (8) tarka (9) nirNaya (10) vAda (11) jalpa (12) vitaMDA (13) hetvAbhAsa (14) jalpa (12) jAti aura (16) nigraha ve mithyA hai kyoM ki ve pramANa ko bhinna padArtha kahate hai. vaha to jJAna hai aura prameya AtmA kA guNa hai. vaha guNa Atma meM rahA huvA hai. usako bhinna padArtha kyo kahanA ? dUsarA jo prayojana siddhAntAdika vaha saba jIva dravya kI pravRtti hai isa liye bhinna padArtha nahIM kaha sakte.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya darzaniyoM ki mAnyatA. (11) baizeSika ( 1 ) dravya ( 2 ) guNa ( 3 ) karma ( 4 ) sAmAnya ( 5 ) vizeSa ( 6 ) samavAya ( 7 ) abhAva yaha sAta padArtha kahate hai. parantu usame jo guNa padArtha kahA hai vaha to dravya meM hI hai usako bhinna padArtha kahanA anucita hai. karma dravya kA kArya hai. aura sAmAnya tathA vizeSa yaha dono pariNamana svabhAva hai. samavAya to kAraNatA rupa dravya kA parivartana hai aura abhAva asatya ko kahate haiM / asatya ko padArtha kahanA aghaTita hai aura ve no padArtha bhI kahate hai. (1) pRthvI ( 2 ) apa ( 3 ) teja ( 4 ) vAyu ( 5 ) AkAza ( 6 ) kAla ( 7 ) dika ( 8 ) AtmA ( C ) mana | uttara - pRthvI, apa, vAyu, teja ye AtmA hai, parantu karma yoga zarIra bheda se ye bhinna hai. dizA AkAza se bhinna nahIM hai aura mana AtmA ke saMsArIpane upayoga pravartana dvArA hotA hai. isa liye bhinna dravya kahanA mithyA hai. vaidAntika, sAMkhya eka AtmA advaitayAne - eka hI padArtha mAnate hai. unakI bhI yaha bhUla hai. kyoM ki jo zarIra hai vaha rupI hai aura pudgala dravya kA skaMdha hai. isa liye eka padArtha kaise siddha ho saktA hai. AtmA aura zarIra kA AdhAra AkAza hai aura vaha pratyakSa siddha hai. isa liye mAnanA hI paDegA vAste advaitapanA bhI niSedha huvA. bauddharzana samaya 2 navAnavA (1) AkAza ( 2 ) kAla (3) jIva (4) pudgala ye cAra padArtha mAnate hai. unase pUchA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 pra0 jAya ki jIva aura pudgala eka sthAna me nahIM rahate kintu calanAdi bhAva ko prApta hote hai. to usakI apekSA kAraNa 1 dharmAsti kAya 2 adharmAstikAya ye do dravya bhI mAnane cAhiye. kitaneka saMsAra sthiti kA kartA izvara ko mAnate haiM. ve bhI anabhijJa haiM. jo nirmala rAgadveSa rahita aise paramezvara parake sukha duHkha kA kartA kaise ho sakatA hai ! koI paramezvara kI icchA kahate haiM. so icchA to adhUre ko hotI hai. paripUrNa ko nahIM hotI aura koI lIlA mAtra kahate hai. so lIlA to ajANa yA adhUrA yA apanA Ananda apane pAsa na ho vaha kartA hai parantu jo saMpUrNa cidAnandaghana hai usa ko lIlA kaise ghaTa saktI hai ? mImAMsAdi pAMca bhUta kahata hai. usameM bhI cAra bhUta to jIva pudgala ke saMbaMdha se utpanna huve hai. aura AkAza dravya hai vaha lokAloka bhinna padArtha hai isa taraha asatyapane kA nirAkaraNa kara ke Agama pramANa se aura kAryAdi ke anumAna se dravya che mAnanA yuktiyukta hai. / tatra pazcAnAm pravezapiMDatvAt astikAyatvaM / kAlasya pravezAbhAvAt astikAyatA nAsti, tatra kAla upacArata evaM dravyaM na tu vastu vRtyA / / artha-una che dravyoM me pAMca sapradezI hone se astikAya hai aura kAla dravya ko pradeza ke abhAva se astikAya nahIM kahA hai. vaha upacAra mAtra se dravya hai vastuvRtti se nahIM.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sada dravya me kAla dravya. . (13) vivecana-yuktidvArA che dravya mAnanA siddha huvA isa liye aba inakI prarupaNA karate haiM. ina che dravyoM meM pAMca sapradezI hai. ina ke pradeza kA piMDapanA honese pAMca dravyoM ko astikAya panA hai, aura chaThThA kAla dravya apradezI hai. isa liye astikAya panA nahIM kahA. kAla meM jo dravya kA vyavahAra hotA hai vaha gauNa hai. jaise vastugata dharmAstikAyAdi dravya hai vaise kAla nahIM hai. agara kAla ko piMDarUpa se dravya mAna liyA jAya to isakA mAna kahAM hai ? jo manuSya kSetra meM kAla dravya kA mAna hai - do bAhira ke kSetra meM navA purANAdi tathA utpAda, vyaya kauna karatA hai ? agara jo caudaha rAjaloka vyApI mAnate haiM to asaMkhyAta pradezI mAnanA cAhiye aura pradeza mAnane se asti kAyapanA hotA hai. aba jo asaMkhyAta pradeza mAnate haiM to ve loka pradeza pramANa hoveMge aura asaMkhyAta kAla dravya kI prApti hogI. parantu kAla dravya ko to ananta mAnA hai. isa vAste isako paMcAstikAyika vartanA rupa paryAyapane Aropa karake dravya mAnanA cAhiye kyoM kI astikAyatA nahIM hai. aura saba meM isakI vartanA hai yaha pakSa bhI satya hai yathA sthAnAMgasUtre," ki bhaMte addhA samayeti vuJcati ? goyamA.! jIvA ceva ajIvA ceva // " arthAt kAla jIva ajIva kI vartanA paryAya hai. unakI utpAda vyaya rupa vartanA hI kAla hai. parantu isako ajIva dravyameM gaveSaNA karanekA kAraNa yaha hai ki jIva vartanA se ajIva vartanA anantaguNI hai. isa bahulatA ke kAraNa kAla ko ajIva dravya mAnA hai yathA-vizeSAvazyaka bhASye-na pazyati kSetra kAlAvasau
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) nayacakrasAra hi0 pra0 tayoramUrttatvAt avadhezca mUrti viSayatvAt vartamAna rupaM tu kAlaM pazyati dravya paryAyatvAttasyeti / tathA bAvIsa hajArI meM bhI kahA haikAlasya vartamAnAdi rupatvAt dravyopakramaH upacArAt // aura bhagavatIsUtra ke terahaveM zataka meM pudgala vartanA kI apekSA se kAla ko rupI kahA haiM. aba paMcAstikAya kA bhinna 2 lakSaNa kahate haiM. tatra gati pariNatAnAM jIva pudgalAnAM gatyupaSTaMbhahetu dharmAstikAyaH sa cAsaMkhyapradeza lokapradeza parimANaH / artha-jinameM gati pariNAmI jIva pudgaloM kA jo gatyAlaMbana hetu hai usako dharmAstikAya kahate haiM. vaha dharmAstikAya asaMkhya pradezI lokavyApI lokamAna hai saba lokake ekaeka pradeza meM dharmAstikAya kA ekaeka pradeza ananta saMbaMdha se haiM. ye dharmAdi tIna dravya acala, avasthita aura akriya hai. sthiti pariNatAnAM jIva pudgalAnAM sthityupadvaMbhahetu, dharmAstikAyaH sa cAsaMkhyeyapradeza loka parimANaH - artha--jo jIva aura pudgala sthitipane ko prApta huve haiM. unakI sthiti kA AlaMbana hetu adharmAstikAya hai vaha asaMkhyAta pradezI lokake pramANa haiM. sarva dravyANAM AdhArabhUtaH avagAhaka svabhAvAnAM jIva pudgalAnAM avagAhopaSTaMbhakaH AkAzAstikAyA, scaanntprdeshHlokaalokprimaannH| tatra jIvAdayo vartante sa lokaH
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Savya meM paramANuvya. (15) asakhyapradeza parimANaH tataH paramalokaH kevala AkAza pradezavyUharupA sa cAnantapradeza parimANaH __ artha-sarva dravyoM kA AdhArabhUta, avagAhaka svabhAvI jIva pudgaloM ko avagAhana dene meM jo AlaMbana hetu vaha AkAzAstikAya hai. vaha lokAloka parimANa ananta pradezI hai. jisameM jIvAdi dravyoM kI vartanA hai vaha loka asaMkhya pradeza parimANa vAlA hai usake Age kevala AkAza pradeza vyUha rupa ananta pradezI jIvAdi pAMca dravyoM se rahita jo AkAza dravya hai usIko alokAkAza kahate hai. kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH eka rasa varNagaMdho dvisparzaH kAryaliMgIca // pUraNaM galana svabhAva pudgalAstikAyaH sa ca paramANurupaH te ca loke anantAH, ekarupAH paramANavaH anantA dvayaNukA apyanantAH, vyaNukA apyanantAH, evaM saMkhyAtANukaskaMdhA apyanantAH, asaMkhyAtANuka skaMdhA apyanantAH, anantANukaskaMghA apyanantAH, ekaikasmin AkAzapradeze evaM sarva loke'pi jJeyaM evaM catvAro'stikAyAH acetnaaH|| artha-dveNukAdiskaMdhoMkA antyam arthAt mUla kAraNa hI kevala paramANu. hai vaha sUkSma hai aura nitya hai usameM ekarasa eka varNa, eka gaMdha aura do sparza hote haiM. aura vaha kAryaliMgI hai pUraNa galana svabhAva vAlA paramANu hai. eka rupavAle paramANu
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 loka ke viSaya ananta haiM isI taraha do aNuvAle skaMdha ananta haiM, tIna aNuvAle skaMdha ananta haiM, evaM yAvat saMkhyAte aNuvAle skaMdha anante haiM. asaMkhyAte aNuvAle skaMdha anante haiM. aura anante aNuvAle skaMdha bhI anante haiM. isa taraha ekaika AkAza pradeza meM tathA sarva loka meM bhI anante 2 samajhanA. ye cAroM astikAya aceta-cetanA rahita arthAt jar3a hai. vivecana-ava pudgala dravya kA svarupa likhate haiM. jo pUraNa arthAt varNAdi guNa kI vRddhi aura galana arthAt varSAdi guNa kI hAni esA jisameM svabhAva ho usako pudgalAstikAya kahate haiM. usakA mUla dravya paramANu rupa haiM. aba paramANu kA lakSaNa batalAte haiM. ghaNukAdi jitane skaMdha haiM una saba kA mUla kAraNa paramANu hai parantu paramANu kA kAraNa koI nahIM haiM. na isa ko kisIne paidA kiyA hai aura na kisI ke milAvaTa arthAt mizratA se utpanna huvA hai. vaha paramANu atyanta sUkSma eka AkAza pradeza kI avagAhanA ke tulya hai parantu eka AkAza pradeza kI avagAhanA meM anante paramANu samAye huve haiM yadyapi eka paramANu meM dUsarA koi dravya nahIM samA saktA. isa liye paramANu saba se sUkSma aura nitya hai. jitane paramANu haiM ve saba skaMdhAdi anekapane pariNamate haiM. parantu ve kabhI vinAza ko prApta nahIM hote. jo eka paramANu hai usa ke viSaya eka rasa, eka varNa, eka gaMdha aura do sparza ( sUkSma skaMdha meM samuccaya cAra sparza hote haiM. rUkSa, snigdha, zIta, uSNa inameM se do pratipakSi choDa ke zeSa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pula dravya. (17) do sparza, ) ho vaha paramANu dravya samajhanA. yahAM koi zaMkA kare ki paramANu dravya dRzya nahIM hai usa ko kaise mAnanA ? uttarajo ghaTa paTa zarIrAdi kArya dRzya hai, prAya hai, aura rUpI hai isa liye isake saMbaMdhakA kAraNa paramANu hai vaha ati sUkSma hai indriyoMdvArA aA hai parantu rupI hai. kyoMki arupasei rupI kArya nahIM hotA. paramANu rupI hai isaliye isakA skaMdha bhI rUpI hotA hai aura AkAzapradeza arupI hai to usakA skaMdha bhI arupI hai. vAste paramANu mAnanA caahiye| paramANuke do pradezIskaMdha, ananta haiM, aura chUTe paramANu bhI ananta haiM. ve skaMdhameM saMmilita hote haiM. ora skaMdhameM mile huve paramANurUpameM chUTe bhI hote haiM. inakI vargaNA aThThAIsa prakAra se haiM. jisakA svarupa " karma prakRti grantha " se dekha lenA. isa taraha kevala eka paramANu bhI ananta haiM. do milake skaMdhapane ko prApta huve bhI anante hai, evaM saMkhyAta aNuke skaMdha bhI anante haiM. asaMkhyAta aNuke skaMdha bhI anante haiM aura anante aNuke skaMdha bhI anante haiM. ye jo skaMdha haiM ve eka AkAza pradeza ko avagAha karake rahate hai aura yAvat asaMkhyAte AkAza pradeza bhI avagAha karake rahate haiM. parantu eka vargaNA kI avagAhanA aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga hai isase jAdA nahIM aura ananta vargaNA milanese aMgula, hAtha, gAu aura yojanAdi kI avagAhanA bhI hotI hai. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura phuTlAstikAya ye cAra dravya acetana, ajIva, aura jJAnarahita hai. -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) nayacakrasAra hi0 pra0 . cetanA lakSaNo jIvaH, cetanA ca jJAnadarzanopayogI ... anantaparyAya pAriNAmika kartRtva bhoktRtvAdi lakSaNo jIvAstikAyaH artha-cetanAlakSaNa hai jisakA vaha jIva hai aura jJAnadarzana kI upayogItA ho usako cetanA kahate haiM. punaH ananta paryAya. pariNAmI, kartA, bhoktAdi ananta zakti kA pAtra aisA lakSaNa ho usako jIvAstikAya kahate haiM. . . vivecana-aba jIva dravya kA svarupa kahate haiM. cetanA bodha zakti hai jisameM usako jIva kahate haiM. svapariNamana aura parapariNamana saba ko jAne vaha jIva tathA sarva dravya haiM.ve ananta sAmAnya svabhAva aura ananta vizeSa svabhAva vAle haiM. usameM sarva dravya ke vizeSa svabhAva ke avabodha ko jJAna kahate haiM aura sAmAnya svabhAva ke avabodha ko darzana kahate haiM aise jJAna darzana kA upayogI aura jo ananta paryAya usakA pariNAmika kartA, bhoktAdi ananta zaktikA pAtra haiM usako jIva kahate haiM. uktaM ca-nANaM ca daMsaNaM ceva caritaM ca tavo tahA; vIriyaM uvogo a evaM jIvassa lakkhaNaM ( uttarAdhyayana vacanAt ) cetanA lakSaNa, jJAna, darzana cAritra sukha vIryAdi anantaguNa kA pAtra, svasvarupa bhogI aura anavacchinna jo svAvasthA usakA bhoktA, ananta svaguNa jo sva sva kArya zakti usakA kartA, parabhAva kA akartA, abhoktA, svakSetravyApI, ananta, AtmasattA prAhaka, vyApaka aura Anandarupa ho usako jIva samajhanA.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTdravya meM kAla kA lakSaNa. (19) paMcAstikAyAnAM paratvAparatve navapurANAdi lina vyaktavRtti vartanA rupaparyAyaH kAlaH, asya cApradezikatvena AstikA yAtvAbhAvaH / pazcAstikAyAntarbhUtaparyAyarupataivAsya / ete paJzcAstikAyAH, tatra dharmAdharmau lokamamANAsaMkhyapradeziko, lokapramANa pradeza eva ekajIvaH / ete jIvApyanantAH, AkAzohi ananta pradeza pramANaH, pudgala paramANu svayaM eko'pya aneka pradeza baMdha hetubhUta dravyayuktatvAt astikAyaH, kAlasya upacAreNa bhinna dravyatA UktA sAca vyavahAra nayApekSayA Adityagati pariccheda pariNAmaH kAlaH samaya kSetra eva eSa vyavahArakAlaH samayAvalikAdirUpa iti / / artha - paMcAstikAyoM meM pUrvatva paratva - pahalA pIche tathA pugala skaMdhakI nava purAnarUpa sthiti lakSaNa vartanA paryAya ko kAla kahate haiM. pradezoM ke abhAva honese isako astikAya nahIM kahA. yaha kAla dravya paMcAstikAya meM antarbhUta paryAyarUpa hai. aura zeSa ye pAMca astikAya haiM - ( 1 ) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya loka pramANa asaMkhya pradezI haiM. (3) lokAkAzapramANa pradezavAlA eka jIva hai. ese jIva ananta haiM. (4) AkAza ananta pradeza pramANa hai. (5) pudgalaparamANu svayam eka honepara bhI aneka pradeza bandha hetubhUta dravyayogyatA honese astikAya kahA hai. kAlako upa cAra mAtra se hI bhinna dravya kahA hai. vyavahAra nayakI apekSA se sUryakI gati ke parijJAna se jo zrAvalikAdikA mAna hai usakA vyavahAra kevala manuSya kSetrameM hI hai.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) mayacakrasAra, hi0 a. vivecana--aba kAlakA lakSaNa kahate haiM. jo paMcAstikAya meM paratva, aparatva-jaise pudgala dravya meM pahalA, pichalA rupa vyavahArakA hetu tathA navInatA, jIrNatA karane meM pragaTa hai vRtti jisakI usa vartanArupa paryAyako kAla kahate haiM. apradezI hone se isako astikAya nahIM kahA. isakA paMcAstikAyameM anta rabhUta paryAyarupa pariNamana hai, tattvArtha vRtti meM isako dharmAstikAyAdi kA paryAya kahA hai. ......pAMca astikAya hai. (1) dharmAstikAya eka dravya hai asaM khyAta pradezI hai aura lokAkAza pradeza pramANa haiM. (2) evaM adhAmAstikAya (3) jIva dravya bhI loka pramANa asaMkhyAta pradezI hai 'parantu apanI avagAhanA pane vyApaka hai. ve jIva ananta haiM aura akRta, zAsvataM, akhaMDa dravya hai. sat cidAnaMdamaya hai parantu parapariNAmika, pudgalagrAhI aura pudgalabhogI hone se prati samaya naye karma bAMdhatA huvA saMsArI ho gayA. vahI jisa samaya svarUpa grAhI, svarUpa bhogI hogA usa samaya saba kamoMse rahita hokara paramajJAna mayI, parama darzanamayI, paramAnandamayI, siddha, buddha, anAhArI, azarIrI, ayogI, alesI, ekAntika, niHprayAsI, avinAzI, kharupa sukhakA bhogI zuddha siddha hogA isa vAste he cetana ! ! ! yaha parabhAva, abhogya, saba jagatakI ucchiSTa eMTha tere tAjya hai. tUM svabhAvabhogItAkA rasika hokara sva svarupa prakAza aura apane Ananda ko pragaTa karane ke liye nirmalatA ko prApta kara. (4) AkAza lokAloka pramANa eka dravya hai. ananta
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlavya kA lakSaNa. (23) pradezI hai. (5) pudgala paramANurUpa hai ve paramANu anante haiM isa bArate pudgala dravya ananta haiM. pradezake saMbaMdha binA paramANu dravyako astikAya kyoM kahA ? uttara-paramANu to eka pradezI hai. parantu ananta paramANuvoM se milanekI sattAyukta yogyatAke kAraNa pudgala dravyako astikAya kahA hai. aura kAla dravyako kevala upacAra sa bhinna dravya kahA hai| vyavahAranayakI apekSAse sUryakI gati parijJAna jo samaya AvalikAdi kA mAna hai usakA vyavahAra manuSya kSetra meM hai. aura manuSyakSetrase bAhira jo jIva haiM. unake AyuSya kA mAna sarvajJoMne isI manuSya kSetrake parimANase kahA hai. isaliye kAla piMDarupase bhinna dravya siddha nahIM hotA. kintu upacAra se hI siddha hai. jo pratyeka dravyameM aneka paryAya hai usameM kisI mI paryAyako dravyarUpa nahIM kahA. to eka vartanA paryAyameM dravyAropa kisa vAste kiyA ? uttara-vartanA pariNati saba paryAyako sahakArI hai. aura saba dravyakoM sahakArI hai isaliye yaha mukhyapAya hai. vAste isa vartanA paryAyameM dravyAropa kiyA hai. aura anAdi kAlase isI taraha kI vyAkhyA hai. ete paMcAstikAyAH sAmAnya vizeSa dharmamayA eva tatra sAmAnyataH svabhAva lakSaNaM dravyavyApyaguNaparyAya vyApaka tvena pariNAmika lakSaNaM svabhAvaH, tatra ekaM nityaM niravayavaM prakriyaM sarvagataM ca, sAmAnyaM / nityAnitya niravayava sArayavaH, sakriyatAhetuH deza gataH sarvagataM ca vizeSa padArthaguNa, pravRttikAraNaM vizeSaH / na sAmAnyaM vizeSa rahitaM navizeSa: sAmAnya rahitaH //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 artha - yaha paMcAstikAya sAmAnya vizeSa dharmamaya hai. usa meM sAmAnya svabhAvakA lakSaNa kahate haiM. dravyameM vyApya ho aura guNaparyAyameM vyApakarupase sadA pariNata hotA ho usako sAmAnyasvabhAva kahate haiM. vaha eka hai, nitya arthAt avinAzI hai, nirabhavayava hai, akriya aura sarvagata hai. aba vizeSasvabhAva kahate haiM. nityAnitya, niravayava sA avayava, saMkriyatA hetu aura dezagata sarvagata ho usako vizeSasvabhAva kahate haiM. vaha jAnane yogya vizeSa padArtha ke guNoMkI jo pravRtti usakA kAraNa hai. parantu sAmAnya vizeSase rahita nahIM hai aura na vizeSa sAmAnya se rahita hai. (22) dravya vivecana - aba sAmAnya aura vizeSasvabhAva kA lakSaNa kahate haiM. jo paMcAstikAya hai. vaha sAmAnya aura vizeSa dharmI hai. sAmAnya svabhAva kA lakSaNa vizeSAvazyaka meM isa taraha kahA hai jo meM vyApya ho tathA guNa paryAya meM vyApaka rUpa se sadA pari gamatA ho usako sAmAnya svabhAva kahate haiM. sAmAnya svabhAva hotA hai vaha eka nitya arthAt avinAzI, niravayava vibhAvarupa avayava se rahita, aura sarvagata arthAt sarvameM vyApaka hotA haiM. jaise- jIvAdi dravya meM jo ekatva hai vaha piMDarUpa se hai vaha piMDapanA saba dravya meM hai. saba guNa, paryAya svasva rupase aneka hai. parantu ve samudAya piMDako choDa kara alaga nahIM hote vaha sAmAnya svabhAva usa sAmAnya svabhAva ke do bheda haiM. ( 1 ) astitAdi jo sarva padArtha meM hai usako mahAsAmAnya kahate haiM. isakI pratIti zrutajJAna se hotI hai pratyakSa avadhidarzana, kevaladarzanavAle dekha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya vizeSa svabhAva lakSaNa. sakke haiM tathA (2) vRkSa, Amra, nimba, jaMbU pramukha aneka haiM. parantu vRkSatva sabameM hai isako avAntara sAmAnya kahate haiM. yaha paca darzana tathA acakSu darzana se grAhya haiM. aura astitva, vastutvAdi sAmAnyasvabhAva avadhi darzana tathA kevaladarzana se grAhya hai. vizeSa dharma jJAnaguNa se hI grAhya hotA hai. aba vizeSa dharma kA lakSaNa kahate haiM. jaise-kisI apekSA se nitya evaM anitya, kisI rItise avayava sahita aura avayava rahita (avibhAga paryAya se sAvayava, sAmartha paryAya se niravayava) aura sakriya hetu dezagata jo guNa hai vaha guNantara meM vyApaka nahIM hotA aura jo guNa samasta dravya meM vyApaka ho usako sarvagata kahate haiM. aisA jo dharma ve sava vizeSa svabhAva hai. isa taraha vizeSa jAnane yogya padArtha ke guNa kI pravRtti kA kAraNa vizeSa svabhAva hai. aura jo kArya kare usa guNako bhI vizeSa dharma samajhanA parantu vizeSa sAmAnya se rahita nahIM hai. aura na sAmAnya vizeSase rahita hai| te mUla sAmAnyasvabhAvAH pada / te cAmI (1) a: stitvaM, (2) vastutvaM, (3) dravyatvaM, (4) prameyatvaM, (5.) satvaM, (6) agurulaghutvaM / tatra 1 nityatvAdinAM uttara sAmAnyAnAM pariNAmikatvAdinAM niHzeSasvabhAvAnAmAdhArabhUta dharmatvamastitvaM (2) guNaparyAyAdhAratvaM vastutvaM (3) arthakriyAkAritvaM, dravyatvaM athavA utpAdavyayormadhye utpAdaparyAyANAM janakatva prasavasya AvirbhAva lakSaNavyayIbhUta paryAyANAM tirobhAvyabhAva rUpasyA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) nayacakrasAra hi0 a0 (rUpAyAH) / zakterAdhAratvaM dravyatvaM (4) svapara vyavasAyizAnaM pramANaM, pramIyate aneneti pramANaM tena pramANena pramAtuM yogyaM prameyaM jJAnena jJAyate tayayogyaMtAtvaM prameyatvaM (5) utpAda vyayadhruvayuktaM sattvaM (6) SaDguNa hAni vRddhi khabhAvA agurUlaghuparyAyAstadAdhAratvaM agurulaghulaM eteSaTsvabhAvAH sarve dravyeSu pariNamaMti tena sAmAnya svabhAvAH arthaH-usa sAmAnya svabhAva ke mukhya che bheda haiM. aura ve ye haiM. (1) astitva ( 2 ) vastutva ( 3 ) dravyatva ( 4 ) prameyatva (5) sattva (6) agurulaghutva. tatra (1) nityatvAdi uttara sAmAnya svabhAvoM ke, pariNAmikatvAdi vizeSa svabhAvoMke AdhArabhUta dharmako astisvabhAva kahate haiM. (2) guNaparyAya ke AdhArabhUta padArthako vastusvabhAva kahate hai. ( 3 ) arthakriyAke AdhAra ko dravyatva svabhAva kahate haiM. athavA-utpAda, vyaya meM utpAda paryAyoM kA prasava-AvirbhAva lakSaNa jo zakti tathA vyayIbhUta paryAyoMkI tirobhAva-abhAvarUpa zakti usake AdhArako dravyatva svabhAva kahate haiM. ( 4 ) svapara grAhaka jJAnavahI pramANa hai, jisase pramANita kiyA jAya vahI pramANa zabdakA vAcya haiM jJAnase avabodha karanevAlI zakti ko prameyatva svabhAva kahate haiM ( 5 ) utpAdavyaya dhruvayukta ho usako sattva kahate haiM ( 6 ) SaDguNa hAni vRddhirupa agurUlaghu paryAya hai usake AdhAratva ko agurUlaghu svabhAva kahate haiM. ye che svabhAva saba dravyoM meM pariNata hote haiM. isavAste sAmAnya svabhAva hai.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya svabhAba. (25) vivecana - usa sAmAnya svabhAva ke mukhya che bheda haiM. ve savadravyoM meM vyApakapane haiM. ( 1 ) astitva ( 2 ) vattutva ( 3 ) dravyatva (4) prameyatva (5) sattva (6) agurulaghutva. ye pariNAmika rupase pariNata hai. parantu kisI kI sahAyatA se nahIM hai. ( 1 ) saba dravyoM meM uttara sAmAnya svabhAva nitya anityAdi tathA vizeSa svabhAva pariNAmikAdike AdhArabhUta dharma ko astisvabhAva kahate haiM. ( 2 ) guNaparyAya ke AdhArabhUta padArtha ko vastu svabhAva kahate haiM. ( 3 ) artha jo dravyakI kriyA. jaise- dharmAstikAya kI. calana sahAyaka kriyA, adharmAstikAya kI sthira sahAyaka kriyA, AkAzadravya kI avagAhanarUpa kriyA, jIvakI upayoga lakSaNa kriyA aura puloM kI milana vikharanarUpa kriyA ko prApta karanekA. jo dharma arthAt paryAya kI pravRtti ko artha kriyA kahate haiM. usa artha kriyA ke AdhAra dharmako dravyatva svabhAva kahate haiM. prakArAntara lakSaNa kahate haiM. utpAdavyaya kI prasava zakti arthAt AvirbhAvazakti tathA vyayIbhUta paryAya kI tirobhAva - abhAvarupa jo zakti usakA jo AdhArabhUta dharma usako dravyatva svabhAva, kahate haiM. ( 4 ) sva AtmA aura para arthAt pudgalAdi anya yoM ko yathArthapane jAne usako jJAna kahate haiM. vaha jJAna pAMca prakArakA haiM. usa jJAnake upayoga meM AnevAlI zakti ko prameyatva kahate haiM vaha prameyatva saba dravyoM kA mukhya dharma haiM, pramANase prApta huI jo vastu usako prameya kahate haiM. guNaparyAya saba prameya hai.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) nayacakrasAra hi0 pra0 AtmAke jJAnaguNa meM pramANapanA aura prameyapanA donoM dharma hai. vaha apane pramANa kA Apa hI kartA hai. darzanaguNakA pramANa jJAnaguNa karatA hai kyoM ki darzanaguNa sAmAnya hai. jo sAvayava hotA hai vaha vizeSa hI hotA hai aura vizeSa hotA hai vaha jJAnase jAnA jAtA hai. darzana hai vaha sAmAnya dharmagrAhI hai. usako bhI pramANa kahate haiM, parantu pramANa ke jahAM bheda kiye haiM. vahAM jJAna ko hI grahaNa kiyA hai isakA kAraNa yaha hai ki darzana upayoga vyakta-pragaTa nahIM hai. isa vAste pramANa meM gaveSaNA nahIM kI. pramANa ke mukhya do bheda haiM. ( 1 ) pratyakSa (2) parokSa " spaSTaM pratyakSa parokSamanyat " iti syAdvAda ratnAkara vAkyAt. (5) utpAda, vyaya, dhruvatva ye tInoM pariNAma prati samaya pratyeka vastu meM pariNameM usako sat kahate haiM, usa sat bhAvako satatva svabhAva kahate haiM (6) anantabhAga hAni, asaMkhyAtabhAga hAni 2, saMkhyAtabhAga hAni 3, saMkhyAtaguNahAni 4, asaMkhyAtaguNa hAni 5, anantaguNahAni 6 yaha che prakAra kI hAni tathA-anantabhAga vRddhi 1, asaMkhyAtabhAgavRddhi 2, saMkhyAta bhAgavRddhi3, saMkhyAtaguNavRddhi4,asaMkhyAtguNavRddhi 5,anaMtaguNavRddhi isa taraha ke prakAra kI hAni aura che prakArakI vRddhi yaha agurUlaghu paryAya kI hai vaha saba dravyoM ke pratyeka pradeza meM pariNamatI hai. prati samaya prati pradeza meM pUrvokta prakArase nyUnAdhika huvA karatI haiM. isataraha bAraha prakArakI pariNamana zakti ko agurulaghutva svabhAva kahate haiM. tattvArtha TIkA ke pAMcaveM adhyayanameM. alokAkAza ke adhikAra meM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya svabhAva (27) kahA hai. isa taraha ye cha svabhAva saba dravyoM meM pariNamate haiM. yaha dravyakA mukhya svabhAva hai. pradeza kA bhinnapanA aura dravyakA bhinnapanA yaha agurulaghu ke medase hotA hai isa liye ye ke sAmAnya svabhAva hai, yaha dravyAstika dharma hai aura isakA jo pariNamana hai vaha paryAyAstika dharma hai kisIkA kahanA hai paryAyakA piMDa hai vaha dravya hai parantu dravyapanA bhinna nahIM hai. jaise-dhurI, cakra, DAr3I juhA pramukha samudAyako gAr3I kahate hai vaha gAr3I una avayavoM se bhinna nahIM hai isI taraha jJAnAdi guNase AtmA bhinna nahIM hai ? uttara-jo jJAnAdi guNameM samudAya rupase sthita ho. dravyameM saMmilita na ho usako paryAya kahate haiM. aura artha kriyAtmaka samudAya rupa vastuko dravya kahate hai. arthAt dravyAstika paryAyAstika donoM milanese dravya kahalAtA hai. uktaMca-" saMmato davvA pajavarahiA na pajjavAdavvaovi utpatti e / iti sAmAnya svabhAvAH tatra astitvaM uttara sAmAnya svabhAvagamyaM te cottara sAmAnya svabhAvA anantA api vaktavyena trayodaza / (1) astisvabhAvaH (2) nAsti svabhAvaH (3) nityasvabhAvaH (4) anityasvabhAvaH (5) ekasvabhAvaH (6) anekasvabhAvaH (7) bhedasvabhAvaH (8) abhedasvabhAvaH (6) bhavyasvabhAvaH (10) abhavyasvabhAvaH (11) vaktavyasvabhAvaH (12) avaktavyasvabhAvaH (13) paramasvabhAvaH ityevaM rupaM vastu sAmAnyAnantamayam / / artha-vaha astitva uttarasAmAnya svabhAva gamya hai. aura
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28) nayacakrasAra hi0 a0 ve uttara sAmAnya svabhAva ananta hai. tathApi anekAMta jayapatAkAdi anthoM meM teraha kahe haiM. unake nAma mUla pAThameM sugama hai isaliye yahAM nahIM likhate aura inakI vizeSa vyAkhyA bhI Age likheMge. isa taraha vastu ananta sAmAnya svabhAvamayI hai. . svadravyAdicatuSTayena vyApyavyApakAdisambandhasthitAnAM svapariNAmAt pariNAmAntarAgamanahetuH vastunaH sadrUpatA pariNatiH astisvabhAvaH . artha--svadravyAdi cAradharmoke sAtha vyApya vyApakAdi saMbaMdhase sthita hai tathA svapariNAmase parapariNAmameM nahIM jAtA aisI jo vastukI sadrUpatA pariNati usako astisvabhAva kahate haiM.. vivecana-aba yathAkramase prathama asti svabhAvakA lakSaNa kahate hai. svadravyAdi cAradharmoMkA jisameM vyApakatva hai. ve cAra dharma (1) dravya-jo guNaparyAyake samudAyakA prAdhAra ho (2) kSetrajo pradeza sarvaguNaparyAya kI avasthAkA avagAha sthAna (3) kAlajo utpAda vyaya dhruva pariNAmI (4) bhAva-jo sarva guNa paryAyakA kArya dharma. jaise-(1) jIvakA svadravya, guNakA samudAya hai usa guNa paryAyakA jo utpAdaka ho vahI svadravya hai (2) jIva ke asaMkhyAte pradeza haiM. ve svakSetra paryAya haiM. jaise dekhanAdi guNake paryAyakA jo kSetra vaha sva kSetra hai (3) paryAyameM kAraNa kAryAdikA utpAda vyaya vahI svakAla hai (4) atIta anAgata vartamAnakA pariNamana vaha svabhAva hai aura vahI kAryAdi dharma hai. jaise-jJAnaguNakA paryAya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmakAsamA joya guNa astasvabhAva lakSaNa. (29) bodhatva, vettApana, paricchedakattva, vivecakatva ityAdi svabhAva astirUpa hai isavAste isako asti svabhAva kahate hai. sarva dravya svadharma, catuSTayena astisvabhAvamaya hai. svadharmako choDakara anya dharma meM pariNamana nahIM hotA. yaha asti svabhAva saba dravyoM meM apane 2 guNa paryAyakA samajhanA. vaha sadrUpatAkI pariNati sabadravyoM meM svadharmase hI pariNamatI hai jaise- jIva hai vaha ajIva rupase, eka jIva hai vaha dUsare jIva rUpase aura eka guNa hai vaha anya guNarupase pariNata nahIM hotA tathA jJAnaguNameM darzanAdi guNakI nAstitA hai aura jJAnaguNakI astitA hai. tathA ekaguNake paryAya ananta haiM. ve saba paryAya dharmatva rupase sarIkhe haiM. parantu eka paryAyakA dharma dUsare paryAya meM nahIM haiM aura dUsare paryAyakA dharma pahile paryAya meM nahIM hai. saba apane 2 dharma meM asti haiM. isa taraha astinAstikA jJAna saba jagaha kara lenA. ityastisvabhAvaH . . ___ anyajAtIyadravyAdinAM svIyadravyAdicatuSTayatayA vyavasthitAnAM vivakSite paradravyAdike sarvadaivA bhAvAvicchinAnAM anyadharmANAM vyAvRttirUpo bhAvaH nAstisvabhAva: yathA jIve svIyAH jJAnadarza nAdayo bhAvAH astitve, paradravye sthitAH acetanAdayo bhAvAnAstitve sAca nAstitA dravye astitvena vartate, ghaTe ghaTa dharmANAM astitvaM paTAdi sarvapara dravya vRtti dharmANAM nAsti tvaM evaM sarvatrajJeyam / artha--vijAtIya jo dravyaguNa paryAya haiM. ve svadravya, svakSetra svakAla, svabhAva cAroM apane dravyaguNaparyAyameM avasthita hai.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30) nayacakrasAra, hi0 a0 vivakSita dravyAdimeM usa para dravyAdikA sarvadA abhAva hai isa abhAvako nAsti svabhAva kahate haiM. jaise-jIvameM apane jJAnadarzanAdi bhAvoM kI astitA hai aura para dravyAdimeM rahe huve acetanatvAdi bhAvoMkI nAstitA hai. parantu vaha nAstitA usa dravyameM asti rupase vartatI hai jaise--gharameM ghaTatvAdi dharmakA astitva hai. parantu paTatvAdi paradharmokI nAstitA hai. isa taraha saba jagaha samajha lenA. vivecana-pUrvokta astitAbhAvako nAsti svabhAva kahate haiM. zrIbhagavatIsUtra meM kahA hai-" he gotama ? atthitaM atthite pariNamai natthitaM natthite pariNamai" tathA ThANAMgasUtrameM-" 1 siyaatthi 2 siyanatthi 3 siyaatthinatthi 4 siyaavattavvaM " yaha cobhaMgI kahI hai aura vizeSAvazyaka sUtrameM kahA hai ki jo vastukA astitva nAstitva jAne vaha samyagjJAnI aura jo na jAne yA ayathArtha jAne vaha mithyAtvI. uktaM ca- sadasad vizeSaNAo bhavaheujahaththiovalaMbhAonANaphalAbhAvAo micchAdiThisaannANaM // 1 // isa gAthAkI TIkA syAdvAdopalakSita vastu syAdvAdazca saptabhaMgI pariNAmaH ekaikasmin dravye guNeparyAyeca saptasaptabhaMgA bhavantyeva ataH anantaparyAyapariNate vastunianantaH saptabhaMgA bhavanti.iti ratnAkarAvatArikAyAM ve sAto bhAMge dravya, guNa, paryAyoM meM svarUpa bhedase hote haiM. ina sAta bhAgoM ke pariNAmako syAdvAda kahate haiM. // sapta bhaMgImAha // tathAhi svaparyAyaH paraparyAyairubhayaparyAyaiH sadbhAvenAsadbhAvenobhavena vArpito, vizeSataH kuMbhaH akuMbha: kuMbhAkuMbho vA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI. - (31) ayaktavyobhayarUpAdibhedo bhavati saptabhaMgI pratipAdyate ityarthaH oSTagrIvA kapolakukSivudhnAdibhiH svaparyAyaiH sadbhAvenArpitaH vizeSataH kuMbha kuMbho bharAyate san ghaTa iti prathamabhaMgo bhavati evaM jIvaH straparyAyaiH jJAnAdibhiH - rpitaH san jIvaH artha - jaise - svaparyAya se sadbhAva para paryAya se asadbhAva, ubhaya paryAya se sadsadbhAva isa rUpako syAdupadapUrvaka sthApanA karane se kuMbha, akuMbha, kuMbhAkuMbha, avaktavya, kuMbha avaktavya, akuMbhayavaktavya, kuMbhAkuMbha avaktavya isa taraha saptabhaMgI hotI hai. prathama bhaMga lakSaNaM- jaise- opagrIvAdi straparyAya se astitvena arpita jo kuMbha hai vaha astikuMbha isI taraha jJAnAdi svaparyAya sahita ko syAt asti jIva kahe yaha prathama bhaMga. vivecana - - yaha saptabhaMgI svadravyakI apekSA se hai parakI apekSA se nahIM. jaise- svadharma viSayI pariNamana yaha asti dharma hai aura para dharma kA jo asadbhAva yaha nAsti dharma hai. usako sthAt padapUrvaka prarUpaNA karane se saptabhaMgI hotI hai. (1) syAt asti ghaTaH (2) syAt nAsti ghaTaH (3) syAt avaktavya ghaTa : ( 4 ) syAta asti nAsti ghaTaH (5) syAt asti avaktavya ghaTaH (6) syAt nAsti vaktavya ghaTaH (7) syAt astinAsti vaktavya ghaTaH ina sAta bhAgoM meM prathama ke tIna bhaMga sakalAdezI kahalAte haiM aura zeSa cAra bhAMge vikalAdezI haiM. aba pratyeka bhaMgako dRSTAMtadvArA samajhAte hai. yathA - grIvA kapola kutti Adi khaparyAyoM se ghaTa hai
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) nayacakrasAra hi0 pra0 usa meM svaparyAyakI astitA arpaNa karane se vaha ghaTa ghaTa dharma se asti hai parantu nAsti dharmakI asti sApekSatA ke liye syAt pada pUrvakatva kahanA isa liye syAt asti ghaTaH yaha prathama bhaMga isI taraha jIvake jJAnAdi guNa paryAya nityatvAdi svabhAvamayI hone se syAt asti jIvaH evaM " sarvatra bhAvanIyam " yadyapi jIva aura ajIva dravyakI nityatA sarIkhI bhAsamAna hotI hai. parantu ve dono eka nahIM hai aura jIva saba ekajAtIya dravya hai. parantu eka jIva meM jaisA jJAnAdi guNa hai vaisA dUsare meM nahIM hai. saba dravyatva dharma se asti hai, evaM syAt asti jIvaH iti prathama maMgaH / ___ tathA paTAdigataistvaktrANAdibhiH paraparyAyairasadbhAvenApi ta: avizeSataH akuMbho bhavati sarvasyApi ghaTasya paraparyAyai rasatva vivakSAyAmasan ghaTaH evaM jIvo'pi mUrtatvAdi paryAyaiH asan jIvaH iti dvitiyo bhaGgaH / artha--tvak trANAdi jo paTakI paryAya hai usa paraparyAya kI apekSA se ghaTa asat hai-akuMbha hai. jaise-paraparyAyakI apekSA se ghaTa asat hai vaise hI jIva bhI mUrttatvAdi paryAyakI apekSA se asat hai iti syAt nAsti jIvaH / yaha dvitIya bhNg| - vivecana--paTa meM sthita jo tvak carma, trANAdi-rakSaNAdi paryAya haiM ve ghaTa meM nahIM hai. kintu paTa meM hai. ghaTa meM ina paryAyoM kI nAsti hai arthAt ghaTa meM una paryAyoM kA asadbhAva hai isa liye paraparyAyakI apekSA se ghaTa nAsti hai. isI taraha jIva meM bhI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI sakalAdezaH mUrtItva, acetanatvAdi paryAyoM kI nAsti hai. isa liye jIva bhI paraparyAya se nAsti hai. kyoM ki paraparyAyakI nAstitA pariNamana dravya meM hai. yaha syAt nAsti nAmaka dUsarA bhaMga kahA, tathA sarvoghaTaH svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM satvAsatvAbhyAmarpito yugapadvaktamiSTo'vaktavyo bhavati svaparaparyAyasatvAsatvAbhyAM ekaikenApyasAMketikena zabdena sarvasyApi tasya vaktumazakyatvAditi, evaM jIvasyApi satvAsatvAbhyAMmekasamayena vaktupazakyatvAt syAdavaktavyo jIvaH iti tRtIyo bhaGgaH / ete trayaH zakalAdezAH sakalaM jIvA dikaM vastugrahaNaparatvAt / ___ artha--ghaTAdi saba vastu kI sadbhAva rupa svaparyAya se a. stitA hai aura paraparyAya se nAstitA hai. ataH svaparyAya kI astitA aura paraparyAya kI nAstitA ye dono dharma samakAlika hai parantu eka samaya meM kahe nahIM jAte. kyoMki ina donoM dharmoM ke uccArArtha koi esA sAMketika zabda nahIM ki jo eka samaya meM kahane ke liye samartha ho. isa liye vastu svabhAva ke donoM dharmoM kA jJAna karAne ke liye syAt pravaktavya aisA vacana kahA. kisI ko aisA bodha na hojAya kI vacana se sarvathA agocara hai. isa doSa ko nivAraNa karane ke liye syAt zabda kA prayoga kiyA. iti syAt avaktavya ghaTaH isI taraha jIvakA bhI asti nAsti dharma hai vaha eka samaya nahIM kahA jAtA isa liye syAt pravaktavya jIvaH ye
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ (34) nagacakrasAra hi0 a0 tIno bhaMga sakalAdezI hai. sarva vastU ko saMmpUNa rupa se grahaNa karatA hai. atha catvAro vikalAdezAH tatrA ekasmin deze svaparyAya satvena anyatra tu paraparyAyAsatvena saMzca asaMzca bhavati ghaTo'ghaTazca evaM jIvo'pi svaparyAyaiH san paraparyAyaiH asan iti caturtho bhaMgaH / artha--aba cAra vikalAdezI bhaMga kahate hai. jo vastusvarupa kA eka deza grAhI ho usako vikalAdezI kahate haiM. jaise-ekadeza meM svaparyAya kI satyatA paraparyAya kI asatyatA vivikSita ho usa samaya vastu satya, asatyarupa hai. arthAt ghaTa hai aura ghaTa nahIM bhI hai. isI taraha jIva bhI svaparyAya se sat paraparyAya se asat. eka samaya asti nAstirupa hai. parantu kahane ke liye asaMkhyAtA samaya cAhiye vAste syAt pUrvakaM-syAt asti nAsti yaha cothA bhaMga kahA. __ tathA ekasmin deze svaparyAyaiH sadbhAvena vivakSitaH anyatra tu deze svaparobhayaparyAyaiH satvAsatvAbhyAM yugapadasAM ketikena zabdena vaktuM vivakSitaH san avaktavyarUpaH paMcamo bhaGgo bhavati evaM jIvo'pi cetanatvAdiparyAyaiH san zeSairavaktavya iti / artha-eka dezameM svaparyAya se sadbhAva-astitA. vivakSita kahane kI icchA ho aura anya deza meM svapara donoM paryAyoM se satvAsatva yugapat asAMketika zabda se vivakSita ho vaha asti
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI sakalAdezaH avaktavya nAmaka pAMcavAM bhaMga hotA hai. aise jIva bhI cetanatvAdi paryAya se asti aura zeSa paryAyoM se avaktavya hai. iti syAt asti avaktavya rUpa pAMcavAM bhaMga kahA. tathA ekadeze para paryAyaira sadbhAvenArpito vizeSataH anyaistu svapara paryAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM satvAsatvAbhyAM yugapadasAMketikena zabdena vaktuM vivakSitakuMbho'san avaktavyazca bhavati / akuMbho'vaktavyazca bhavatItyarthaH deze tasyAkuMbhatvAt deze vaktavyatvAditi SaSTho bhagaH / artha - eka dezameM paraparyAya se asadbhAva arpita - sthApita kiyA jAya aura anya deza meM svaparyAya se astitA aura para paryAya se nAstitA ko yugapat - eka samaya asAMketika zabda se kahane ke liye icchA ho kyoMki vinA kahe zrotA ko jJAna nahIM ho saktA isa vAste syAt padase anya bhAMgoM kA apekSA rakhate huve tathA saba dharma kI samakAlatA janAne ke liye syAt nAsti vaktavya yaha chaThThA bhaMga kahA / evaM jIva paraparyAya se nAsti aura svapara - ubhaya paryAya se vaktavya purvavat samajha lenA iti syAt ktavya rUpa chaThThA bhaMga kahA. nAsti ava * tathA ekadeze svaparyAyaiH sadbhAvenArpitaH ekasmin deze paraparyAyairasadbhAvenArpitaH anyasmiMstu deze svaparobhaya paryAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM yugapadekena zabdenavaktuM vivakSitaH san asan vaktavyazca bhavati iti saptamo bhaGgaH / aitena ekasmin vastunyarpitAnarpitena saptabhaMgI uktA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) nayacakrasAra hi0 a0 artha-eka deza meM svaparyAya se astitA arpita kI jAya aura eka deza meM paraparyAya kI nAstitA. ye donoM paryAya samakAla-eka samaya meM eka sAtha rahe huve haiM. parantu vacane se nahI kahe jAte. isa apekSA se syAt asti nAsti avaktavya yaha sAtavAM bhaMga kahA. yaha saptabhaMgI arpita, anarpita arthAt Aropa, anAropa se kahI haiM. . __ tatra jIvaH svadharme jJAnAdibhiH astitvena vartamAnaH tena syAt astirUpaH prathama bhaGga, atra svadharmA astipadagRhItAH zeSanAstitvAdayo dharmAH avaktavyadharmAzca syAt padena sNgRhiitaaH| artha-jIva svadharma viSaya jJAnAdi paryAyoM se astipane hai isa vAste syAtastirUpa prathama bhaMga huvA. yahAM svadharma se astipada kA grahaNa, zeSanAstitvAdi dharma aura avaktavya dharma kA syAt pada se grahaNa hotA hai. vivecana-aba saptabhaMgI kA svarUpa kahate haiM. jo eka dravya meM, eka guNa meM, eka paryAya meM aura eka svabhAva meM sAta 2 bhaMga sadA pariNata hai. syAdvAda ratnAkarAvatAri kA meM bhI kahA hai.-" eka smin jIvAdau anantadharmApekSayA saptabhaMgInAmAnantyaM" isa kcana se tathA * atthijIve' ityAdi sUyagaDAMga sUtra kI gAthA se jAna lenA / aba pahilA bhaMga likhate haiM,-jIva ke guNaparyAyI samudAya kA jo AdhAra vaha jIva kA svadravya hai, zAnAdi guNa kA avasthAna asaMkhyAtapradezarUpa vakSetra hai, aguru
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvapara saptabhaMgI. (37) laghutA - hAnivRddhi kA mAna yaha svakAla hai aura utpAdavyaya kA bhinna svabhAva pariNamana tathA anantajJAna, anantadarzana, anantacAritra, anantadAna, anantalAbha, anantabhoga, anantaupabhoga, anantavIrya, ananta avyAbAdha, arUpI, azarIrI, paramakSamA, paramamArdava, paramaArjava, svarupabhogI pramukha sva0 svabhAva se anantajJeya - jJAyakapane jIvadravya asti hai / isa taraha jIva kA svadharma jJAnAdi guNa samasta jJeya jJAyakarUpa svadharmazakti se ananta avibhAgarUpa arthAt ekaika paryAya vibhAga meM saba abhilApya anabhilApya svabhAvakA jJAyakapanA hai. usako vistAra se likhate hai - mati, zruti, avadhi aura manaH paryava pratyekajJAna ke vibhAga paryAya jude jur3e haiM. aura kevalajJAnake paryAya jur3e haiM. vizeSAvazyaka meM gaNadharavAda ke anta meM kahA hai ki jo pravarNa yogya vastu bhinna hai to usakA AvaraNa bhI bhinna hai. usako kSayopazamAdi bhedase parokSa athavA deza se jAne aura sampUrNa AvarNa ke kSaya hone se pratyakSa rUpase jAnate haiM. parantu kevalajJAna sarvabhAvoM ko pratyakSadAyaka hai. usake pragaTa hone se dUsare jJAnakI pravRtti hai parantu bhinnapane prakAzita nahIM hotI; kintu kevalajJAnakA hI jAnapanA kahA jAtA hai. kisI AcArya kA mata hai ki jJAnake avibhAga paryAya saba eka jAti ke haiM, una avibhAgoM meM varNAdi jAnane kI zakti aneka prakArakI hai. usImeMkI jo zakti pragaTa hotI hai usake. matijJAnAdi bhinna 2 nAma hai aura saba zravaNoM ke kSaya honese. eka kevalajJAna rahatA hai. chadmasthako jJAnakA bhAsa hai isa taraha kI vyAkhyA bhI hai /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 jIva apane jJAnAdi svaguNa paryAyoMse jJAyakatva, paricchedakatva, vetRtvAdi rUpase asti hai. isataraha saba guNoMmeM svadharma kI astitA hai. aura avibhAga paryAya ke samuha kI eka pravRtti ko guNa kahate haiM. vaha svakArya kAraNa dharmapane asti hai. evaM che dravyo meM svasvarUpapane astitA hai. aura nAsti Adi che bhAMgoMkI sApekSatA rakhaneke liye syAt pada pUrvaka bolanA cAhiye isaliye syAt asti nAmaka prathama bhaMga kahA. astidharma hai vaha nAsti sahita hai. syAt zabda asti dharmameM nAsti Adi dharmokI satyatA pragaTakartA hai. tathA svajAtyanyadravyANAM taddharmANAM ca vijAtiparadravyANAM taddharmANAM ca jIve sarvathaiva abhAvAt nAstitvaM tena syAt nAstirUpo dvitIyo bhaMGgaH atra paradharmANAM nAstittvaM nAstipadena gRhItaM zeSA astittvAdayaH syAt padena gRhItA iti / artha-svajAtIya anyadravyoMkA tathA unameM rahe huve dharmoM kA aura vijAtIya paradravyoMkA tathA unameM rahe hue dharmokA jIvameM abhAva honese nAstitva dharma huA. isa kAraNase syAt nAstirUpa dUsarA bhaMga hotA hai. yahAM paradharma kI nAstitA nAstipadase grahaNa karake zeSa asti Adi dharmako syAt padase grahaNa kiyA iti dvitIya bhaMGgaH vivecana-anya jo siddha, saMsArI jIva haiM. unake guNaparyAya aura astitvAdi pramukha sarva dharmoMkI vivakSita jIva meM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvapara saptabhaMgI.. (39) nAstitA hai. jaise abhI meM aura usake kaNIyeM meM dAhakatva dharmatulya hai. parantu agni aura kaNIyekI dAhakatA parApara bhinna hai. arthAt jo dAhakatA abhikI hai vaha kaNIyeM meM nahIM hai. aura karaNIyekI agni meM nahIM hai. isItaraha eka jIvake jJAnAdi guNa anya dUsare jIvameM nahIM haiM. zeSa cetanatva, jJAyakatva kArya dharma tulya hote huve bhI sabameM jo guNa hai vaha apanA 2 hai. ekakA guNa dUsare meM nahIM jAtA AtA. isaliye vijAtIya anya dravya, guNa, paryAya aura dharma kI vivakSita jIvameM nAsti hai. isItaraha guNa meM bhI anya dravyakI nAsti hai aura paryAya avibhAgameM bhI svajAtIya avibhAga kArya kAraNatA kI nAsti hai. isatiraha paradravya, kSetra, kAla, bhAvapane kI nAsti rahI huI hai. usameM asatyAdi ananta dharmakI sApekSatA bhAsa karAneke liye syAt pada pUrvaka yaha dvitIya syAt astinAmaka bhaMga kahA. keSAMciddharmANAM vacana agocaratvena tena syAt avaktavya iti tRtIyobhaGgaH vaktavyaH dharmasApekSArtha syAtpadagrahaNa m artha -- aba tIsarA bhaMga kahate haiM. pratyeka vastumeM kitaneka dharma aise haiM, jinakA vacanadvArA uccAraNa nahIM ho saktA usako avaktavya kahate haiM. una saba dharmoM ko kevalI kevalajJAnase jAnate haiM. tathApi vacanase kahane ke liye ve bhI asamartha haiM. aise dharma kI apekSA se vastu avaktavya hai parantu kevala avaktavya kahane se vaktavya dharma kI nAstitA pragaTa hotI hai aura vastumeM vaktavya dharma hai. isakI sApekSatA ke liye syAt pada grahaNa karake syAta avaktavya nAmaka tasirA bhaMga kahA.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (40) nayacanasAra hi0 0 atra astikathane asaMkhyeyAH nAstikathanepyasaMkhyeyAH samayAH vastuni, ekasamaye asti nAsti svabhAvau samakavartamAnau tena syAt asti nAstirUpazcaturtho bhaGgaH artha-aba cothA bhaMga kahate haiM, asti zabdako uccArNa karane ke liye asaMkhyAtA samaya cAhiye isI taraha nAsti zabdako bhI asaMkhyAtA samaya cAhiye aura vastumeM asti nAsti donoM dharma eka samaya hai. ina donoMkA eka sAtha jJAna karAneke liye aura jo asti hai vaha nAsti na ho aura nAsti hai vaha bhasti na ho isakI sApekSatAke liye, syAt pUrvaka syAt asti nAsti nAmaka cothA bhaMga kahA. tatra asti nAsti bhAvAH sarve vaktavyA eva na avaktavyA iti zaGkAnivAraNAya syAt asti avaktavya iti paJcamo bhaGgaH syAt nAsti avaktavya iti SaSThaH atra vaktavyA bhAvAH syAt pade gRhiitaaH| artha-asti nAsti sarva bhASa vaktavya hI hai ? kintu avaktavya nahIM hai ? aisI zaMkA nivAraNa karaneke liye syAt asti avaktavya pAMcakA bhaMga kahA aura syAt nAsti avaktavya chATTha bhaMga kahA / yahAM vaktavya bhAva syAt padase grahaNa kiyA hai.. atra astibhAvA vaktavyAstathA avaktavyAstathA nAsti bhAvA baktavyA vaktavyA ekasmin vastuni, guNo, paryAye, eka samaye, pariNamamAnA iti jJApanArtha syAt asti nAsti
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (51) jIvapara saptabhaMgI. pravaktavya iti saptamo bhaGgaH / atra kktavyA bhAvAste syAtpadena saMgRhItA iti astitvena astidharmA nAstitvena nAstidharmA yugapadubhayasvabhAvatvena vaktumazakyatvAt ava. ktavya: syAtpade ca astyAdInAmeva nityAnityAdyanekAnta saMgrAhakam / artha-asti svabhAva vaktavya tathA pravaktavya hai aura nAsti svabhAva bhI vaktavya tathA avaktavya hai. isa saba dharmoMkA eka vastumeM, eka guNameM, eka paryAyameM eka samaya pariNamana hai isako jAnaneke vAste syAt asti nAsti avaktavya nAmaka sAtavAM bhaMga kahA. yahAM vaktavyAdi bhAvako syAt padase grahaNa kiyA hai. astipanese asti dharma ora nAsti panese nAstidharma donoM eka samaya ubhayarUpa kahaneke liye azakya honese avaktavya hai. aura syAt pada asti tathA nityAnityAdi anekAnta saMgrAhaka hai. / vivecana- aba sAtavAM bhaMga kahate haiM. asti nAsti svabhAva vaktavya, avaktavya rupase eka samaya eka vastumeM, eka guNameM, eka paryAyameM samakAla arthAt ekasAtha pariNamana hote haiM. isako jAnaneke liye syAt asti nAsti vaktavya yaha sAtavAM bhaMga khaa| aba asti dharma hai vaha nAsti na ho aura nAstidharma hai vaha asti na ho isItaraha vaktavya hai vaha avaktavya na ho aura avaktavya, vaktavya na ho aisA jJAna karAneke liye syAt pada grahaNa kiyA hai. ava asti bhAva hai vaha astidharma ora nAsta bhAva hai vaha nAsti dharma hai tathA donoM dharma eka samaya ubhayarUpa kahaneke liye azakya hai. isaliye
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) nayacakrasAra hi0 a0 avaktavya hai / syAtpada asti, nAsti, nityAnitya pramukha anekAnta saMgrAhaka hai jaise-astidharma hai vaha nityarUpa hai. anityarUpa hai. ekarUpa hai. anekarUpa hai bhedarUpa hai. abhedarUpa hai. ityAdi anekAnta prAhI hai. kyoMki vastuke eka guNameM astitA, nAstitA, nityatA, anityatA, bhedatA, abhedatA, vaktavyatA, avaktavyatA, bhavyatA, abhavyatA rUpa anekAntapanA hai isIko syAvAda kahate haiM. isakI sApekSatA bhAsa karAneke liye syAt pada kahA hai. AtmAmeM svadharmakI astitA hai aura paradharmakI nAstitA haiM. svaguNakA pariNamana anitya hai aura vahI guNa rUpase nitya hai| dravyapiMDarUpase eka hai aura guNa, paryAya rUpase aneka hai. tathA AtmA kAraNa kAryarUpase pratisamaya navInatA 2 ko prApta karatA hai yaha bhavana dharma hai. tathApi mUla dharmase nahIM palaTatA usako abhavana dharma kahate haiM. ityAdi aneka pariNati yukta hai / isatiraha SaT dravyake svarUpakA jJAna prApta karake heya upAdeya rUpase zraddhA, bhAsa pragaTa ho vahI samyak jJAna, samyak darzana haiM. isIse jIvakI azuddhatA arthAt parakartA, parabhoktA, paragrAhakatA dUra hotI hai isI sAdhanase AtmA AtmasvarUpapane rahatA hai. syAt asti, syAtnAsti, syAt avaktavya rUpAstrayAH sakalAdezAH saMpUrNa vastudharma grAhakatvAt , mUlataH asti bhAvA astitvena santi, nAstitvena na santi evaM sapta bhaMgA: evaM nityatva saptabhaGgI anityatva saptabhaGgI evaM sAmAnya dharmArNI, vizeSa dharmArNI, guNAnAM, paryAyANAM pratyekam saptabhaGgI tadyathA.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI. (53) artha-syAt asti, syAt nAsti, syAt avaktavya ye tIno bhaMga vastuke sampUrNa dharmagrAhI honese sakalAdezI kahe jAte haiM. mukhyatAse astibhAva astirUpa hai. nAstirUpa nahIM hai. isItaraha sAtobhaMga samajanA. evaM nityapane saptabhaMgI, anityapane saptabhaMgI aura sAmAnya dharma, vizeSa dharma, guNa, paryAya pratyeka meM saptabhaMgI khnaa| vivecana-syAtasti, syAtnAsti aura syAt avaktavya ya tIno bhAMge sakaladezI haiM. zeSa cAra bhaMga vikalAdezI kahalAte haiM. ye cAroM bhAMge vastuke eka dezagrAhI haiM. tathA asti dharma meM jo astitA hai vaha nAstipane nahIM hai kintu nAstibhAva nAstirUpa hai usa meM astitA nahIM hai / zaMkA-vastu meM jo nAstipanA hai usako astipane kahate ho to nAstipane meM astitAkI nAM kyoM kahate ho ? uttara-jo nAstitA hai vaha astirUpa hai aura astidhameM hai vaha nAstirUpa meM nahIM hai / isI taraha nityatA, anityatA, sAmAnyadharma, vizeSadharma, guNa, paryAyAdi meM bhI saptabhaMgI lagAlenA jaise. jJAnaM jJAnatvena asti darzanAdibhiH svajAti dharmaH a. cetanAdibhiH vijAtidharmaiH nAsti, evaM paMJcAstikeye pratyastikAyamanantA saptamaMgyo bhavanti astitvAbhAve guNAbhAvAt padArthe zunyatApattiH nAstitAbhAve kadAcit parabhAvatvena pariNamanAt sarvasaGkaratApattiH vyaMjaka yoge sattA sphurati tathA asattAyA api sphuraNAt padArthAnAmaniyatApratipattiH tatvArthe-tadbhAvAvyayaM nityam / /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 artha-aba guNakI saptabhaMgI kahate haiM jaise-jJAna guNa hai vaha jJAnaguNarUpa se asti hai aura darzanAdi svajAti eka dravyavyApI guNa tathA svajAtiya bhinna jIva vyApI jJAnAdi guNa aura para dravya meM rahA huvA acetanAdi dharmakI nAstitA hai. isa taraha paMcAstikAya ke pratyeka astikAya meM ananta saptabhaMgI prApta hotI hai. syAdvAda pariNAma ko saptabhaMgI kahate haiM. _agara vastu meM astitva dharma yA nAstitva dharma ko na mAne to kaunasA doSa utpanna hotA hai ? vastu meM astipanA na mAnane se guNaparyAya kA abhAva hotA hai aura guNa ke abhAva se padArtha zUnya bhAvako prApta hotA hai / aura nAstitva dharma na mAnane se kisI samaya vastu paravastupane. athavA paraguNapane yA jIva ajIvapane, ajIva jIvapane prApta ho yaha zaMkaratA doSa utpanna hotA hai / vyaMjakatA arthAt pragaTatA yoga se asti dharma sphurAyamAna hotA hai parantu jisa dharmakI sattA asti nahIM hai vaha sphurAyamAna bhI nahIM hotA aura jo nAstipanA na mAne to asattApane sphurAyamAna hotA hai aura jaba asattA sphurAyamAna hojAya taba dravya anizcayAtmaka hojAya isa vAste saba bhAva asti, nAstimayI hai. aba vyaMjakatA kA dRSTAnta kahate hai. jaise-naye arthAt kore kuMbha meM sugandhatAkI sattA hai tabhI pAnI ke yoga se vAsanA pragaTa hotI hai. vastrAdi meM usa dharmakI sattA nahIM hai to usakI pragaTatA bhI nahIM haiM. evaM sarvatrApi.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyatIrtha muni nyAyavijayajI kRta jainadarzana se syAdvAda. syAdvAdakA artha hai-vastukA bhinna bhinna dRSTi-biMduoMse vicAra karanA, dekhanA yA kahanA / eka hI vastumeM amuka amuka apekSAse bhinna bhinna dharmoko svIkAra karanekA nAma ' syAdvAda' hai / jaise eka hI puruSameM pitA, putra, cacA, bhatIjA, mAmA, bhAneja Adi vyavahAra mAnA jAtA hai, vaise hI eka hI vastumeM aneka dharma mAne jAte haiM / eka hI ghaTameM nityatva aura anityatva Adi viruddha rUpase dikhAI dete hue dharmoko apekSA dRSTise svIkAra karanekA nAma ' syAdvAda darzana ' hai| ___ eka hI puruSa apane pitAkI apekSA putra, apane putrakI apekSA pitA, apane bhatIje aura bhAnajekI apekSA cacA aura mAmA evaM apane cacA aura mAmAkI apekSA bhatIjA aura bhAnA hotA hai / pratyeka manuSya jAnatA hai ki isa prakAra paraspara viruddha dikhAI denevAlI bAteM bhI bhinna bhinna apekSAoMse, eka hI manuSya meM sthita rahatI haiN| isI taraha nityatva Adi paraspara virodhI dharma bhI eka hI ghaTameM bhinna bhinna apekSAoMse kyoM nahIM mAne jA sakate haiN| pahile isa bAtakA vicAra karanA cAhie ki 'ghaTa ' kyA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 padArtha hai ? hama dekhate haiM ki eka hI miTTImeMse ghaDA, pha~DA, sikorA Adi padArtha banate haiN| ghar3A phor3a do aura usI miTTIse bane hue ka~Deko dikhaao| koI usako ghaDA nahIM kahegA / kyoM? kyoM miTTI to vahI hai; paraMtu kAraNa yaha hai ki usakI sUrata badala gaI / aba vaha ghaDA nahIM kahA jA sakatA hai / isase siddha hotA hai ki 'ghaDA' miTTIkA eka AkAra-vizeSa hai| magara yaha bAta dhyAnameM rakhanI cAhie ki-AkAra vizeSa miTTIse sarvathA bhinna nahIM hotA hai / AkArameM parivartita. miTTI hI jaba 'ghaDA' kU~DA Adi nAmoMse vyavahRta hotI hai, taba yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki ghaDekA AkAra aura miTTI sarvathA bhinna hai ! isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki ghaDekA AkAra aura miTTI ye donoM ghaDeke svarUpa haiM / aba yaha vicAranA cAhie ki ubhaya svarUpoMmeM vinAzI svarUpa kaunasA hai aura dhruva kaunasA ? yaha pratyakSa dikhAI detA hai ki ghar3ekA AkAra-svarUpa vinAzI hai / kyoMki ghaDA phUTa jAtA hai / ghar3ekA dUsarA svarUpa jo miTTI hai, vaha avinAzI hai / kyoM ki miTTIke kaI padArtha banate haiM aura TUTa jAte haiM; parantu miTTI to vaha hI rahatI hai / ye bAteM anubhavasiddha hai| hama dekha gaye haiM ki ghar3ekA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA dhruva / isase sahajahImeM yaha samajhA jA sakatA haiM ki vi. nAzI rUpase ghar3A anitya hai aura dhruva rUpase ghar3A nitya hai / isa taraha eka hI vastumeM nityatA aura anityatAkI mAnyatAko rakhanecAle siddhAnta ko ' syAdvAda' kahA gayA hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana se syAdvAda. (47) syAdvAdakA kSetra ukta nitya aura anitya ina dohI bAtoMmeM paryApta nahIM hotA hai / * sattva aura asattva Adi dUsarI, viruddharUpameM dikhAi denevAlI bAteM bhI syAdvAdameM A jAtI haiM / ghar3A A~khoMse pratyakSa dikhAI detA hai, isase yaha to anAyAsa hI siddha ho jAtA hai ki vaha 'sat' hai / magara nyAya kahatA hai ki amuka dRSTise vaha 'asat ' bhI hai| ___ yaha bAta khAsa vicAraNIya hai ki, pratyeka padArtha jo 'sat' kahalAtA hai kisa lie ? rUpa, rasa, AkAra Adi apane hI guNoMse-apane hI dharmoMse-pratyeka padArtha ' sat ' hotA hai / dUsareke guNoMse koI padArtha ' sat ' nahIM ho sakatA hai / jo bApa kahAtA hai, vaha apane putrase, kisI dUsareke putrase nhiiN| yAnI khAsa putra hI puruSako bApa kahatA hai; dUsarekA putra usako bApa nahIM kaha sakatA / isa taraha jaise svaputrakI apekSA jo pitA hotA hai vahI para-putrakI apekSA apitA hotA hai; vaise hI apane guNoMse apane dharmoMse-apane svarUpase jo padArtha ' sat ' hai, vahI padArtha dUsareke dharmose-dUsaroMmeM rahe hue guNoMse-dUsaroMke svarUpase 'sat' nahIM ho sakatA hai / jaba -- sat ' nahIM ho sakatA hai, taba yaha bAta svataH siddha ho jAtI hai ki vaha 'asat ' hotA hai| isa taraha bhinna bhinna apekSAoMse 'sat' ko ' asat ' kahane meM vicArazIla vidvAnoMko koI bAdhA dikhAI nahIM degii| * astitva aura naastitv|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) nayacakrasAra hi0 a0 " " " sat ' ko bhI ' sat ' panekA jo niSedha kiyA jAtA hai, vaha Upara kahe anusAra apane meM nahIM rahI huI vizeSa dharmakI sattAkI apekSAse / jisameM lekhanazakti yA vaktRtvazakti nahIM hai, vaha kahatA hai ki - " maiM lekhaka nahIM hU~ / yA " maiM vaktA nahIM hU~ / ina zabdaprayogoM meM 'maiM' aura sAtha hI ' nahIM ' kA uccAraNa kiyA gayA hai, vaha ThIka hai / kAraNa, hareka samajha sakatA hai ki yadyapi 'maiM' svayaM ' sat ' hU~, tathApi mujhameM lekhana yA vaktRtvazakti nahIM hai isalie usa zaktirUpase " maiM nahIM hU~ " / isa taraha anusaMdhAna karanese sarvatra eka hI vyaktimeM 'sattva ' aura 'asattva ' kA syAdvAda barAbara samajhameM A jAtA hai / syAdvAdake siddhAntako hama aura bhI thoDA spaSTa kareMgesAre padArtha utpatti, sthiti aura vinAza, aise tIna dharmavAle haiM / udAharaNArtha - eka suvarNakI kaMThI lo / usako tor3akara DorA banA DAlA / isa bAtako hareka samajha sakatA hai ki kaMThI naSTa huI aura DorA utpanna huA | magara yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki, kaMThI sarvathA naSTa hI ho gaI hai aura DorA bilakula hI navIna utpanna huA hai| DorekA vilakula hI navIna utpanna honA to usa samaya mAnA jA sakatA hai, jaba ki usameM kaMThIkI koi cIja AI hI na ho / magara jaba ki kaMThIkA sArA suvarNa DoremeM A gayA hai; kaMThIkA AkAramAtra hI badalA hai; taba yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki DorA bilakula nayA utpanna huA hai / isI taraha "" 1 utpAda - vyaya - dhrauvyayuktaM sat / " - tavArthasUtra, 'umAsvAtivAcaka |
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sthAdvAda svarUpa... yaha mAnanA hogA ki kaMThI bhI sarvathA naSTa nahIM huI hai| kaMThIkA sarvathA naSTa honA taba hI mAnA jA sakatA hai jaba ki kaMThIkI koI cIja bAkI na bacI ho / parantu jaba kaMThIkA sArA suvarNa hI DoremeM A gayA hai taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki kaMThI sarvathA naSTa ho gaI hai| isase yaha spaSTa ho gayA ki,-kaMThIkA nAza usake AkArakA nAza mAtra hai aura DorekI utpatti usake AkArakI utpatti mAtra hai aura kaMThI aura DorekA suvarNa eka hI hai| kaMThI aura DorA eka hI suvarNake AkArabhedake sivA dUsarA kucha nahIM hai| - isa udAharaNase yaha bhalI prakAra samajhameM A gayA ki kaMThIko tor3a kara DorA banAnemeM kaMThIke AkArakA nAza, Doreke AkArakI utpatti aura suvarNakI sthiti isa prakAra utpAda, nAza aura dhrauvya, (sthiti ) tIno dharma barAbara haiN| isI taraha ghar3eko phor3akara pha~DA banAye hue udAharaNako bhI samajha lenA cAhie / ghara jaba gira jAtA hai taba jina padArthoMse ghara banA hotA hai ve cIjeM kabhI sarvathA vilIna nahIM hotI haiN| ve saba cIjeM sthUla rUpase athavA antataH paramANu rUpase to avazyameva jagatmeM rahatI hI haiN| ataH tattvadRSTi se yaha kahanA aghaTita hai ki ghara sarvathA naSTa ho gayA hai / jaba koI sthUla vastu naSTa ho jAtI hai taba usake paramANu dUsarI vastuke sAtha milakara navIna parivartana khaDA karate haiM; saMsArake padArtha saMsArahI meM idhara udhara vicaraNa karate haiM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) nayacakrasAra hi0 a0 jisase nani navIna rUpoMkA prAdurbhAva hotA hai| dIpaka bujha gayA, isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki vaha sarvathA naSTa ho gayA hai| dIpakakA paramANu-samUha vaisAkA vaisA hI maujUda hai / jisa paramANu-saMghAtase dapika utpanna huA thA, vahI paramANu-saMghAta, dUsarA rUpa pA jAnese, dIpakarUpameM na dIkhakara, aMdhakAra-rUpameM dIkhatA hai; andhakAra rUpameM usakA anubhava hotA hai / sUryakI kiraNoMse pAnIko sUkhA huA dekhakara, yaha nahIM samajha lenA cA. hie ki pAnIkA atyaMta prabhAva ho gayA hai / pAnI, cAhe kisI rUpameM kyoM na ho, barAbara sthita hai / yaha ho sakatA hai ki, kisI vastukA sthUlarUpa naSTa ho jAne para usakA sUkSmarUpa dikhAI na de magara yaha nahIM ho sakatA ki usakA sarvathA abhAva hI ho jAya yaha siddhAnta aTala hai ki na koI mUla vastu navIna utpanna hotI hai aura na kisI mUla vastukA sarvathA nAza hI hotA hai / dUdhase banA huA dahI, navIna utpanna nahIM huA / yaha dUdhahIkA pariNAma hai| isa bAtako saba jAnate haiM ki dugdharUpase naSTa hokara dahI rUpameM AnevAlA padArtha bhI dugdhahIkI taraha 'gorasa' kahavAtA hai | ava eva gorasakA tyAgI dugdha aura dahI donoM cIjeM nahIM khA sakatA hai / isase dUdha aura dahImeM jo sAmya hai vaha acchI taraha anubhavameM A sakatA hai| * isIprakAra saba jagaha samajhanA cAhie ki, .... * "payoto na dadhyatti na payo'tti ddhivttH| . pragorasakto nobhe tasmAd vastu prayAtmakam // -zAstravArtAsabhuccaya, haribhadrasUri / /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAi svarUpa. (51) mUlatattva sadA sthira rahate haiM; aura isameM jo aneka parivartana hote rahate haiM; yAnI pUrvapariNAmakA nAza aura navIna pariNAmakA prAdurbhAva hotA rahatA hai, vaha vinAza aura utpAda hai isase sAre padArtha utpatti vinAza aura sthiti (dhauvya) svabhAvavAle pramANita hote haiN| jisakA utpAda, vinAza hotA hai usako jainazAstra ' paryAya ' kahate hai / jo mUla vastu sadA sthAyI hai, vaha ' dravya ' ke nAmase pukArI jAtI hai / dravyase ( mUla vasturUpa se) pratyeka padArtha nitya hai, aura paryAyase anitya hai / isa taraha pratyeka padArthako na ekAnta nitya aura na ekAnta nitya, balke nityAnityarUpase mAnanA hI 'syAdvAda' hai / isake sivA eka vastuke prati 'asti' 'nAsti' kA saMbaMdha bhI - jaisA ki Upara kahA gayA hai - yAnameM rakhanA cAhie / ghaTa ( pratyeka padArtha ) apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvase 'sat' hai aura dUsareke dravya, kSetra, kAla aura bhAvase 'asat ' hai / jaisevarSARtu meM, kAzImeM, jo miTTIkA kAlA ghaDA banA hai vaha dravyase miTTIkA hai, mRttikArUpa hai; jalAdirUpa nahIM hai; kSetra se banArasakA hai, dUsare kSetroMkA nahIM hai; kAlase varSA RtukA hai dUsarI RtuoMkA "utpannaM dadhibhAvena naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAnan syAdvAdadvida jano'pi kaH ? // " - adhyAtmopaniSad, yazovijayajI / + vijJAnazAstra bhI kahatA hai ki, mUlaprakRti dhruva - sthira hai aura usase . - utpanna honevAle padArtha usake rUpAntara - pariNAmAntara haiN| isa taraha utpAda, vinAza aura dhrauvyake jaina siddhAntakA, vijJAna (Scince ) bhI pUrNatayA samarthana karatA hai /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52) nayacakrasAra hi0 a0 nahIM hai aura bhAvase kAle varNavAlA hai anya varNakA nahIM hai / saMkSepameM yaha hai, ki prasyeka vastu apane svarUpahIse 'asti ' kahI jA sakatI hai dUsareke svarUpase nahIM / jaba vastu dUsareke svarUpase 'asti' nahIM kahalAtI hai taba usake viparIta kahalAyagI; yAnI ' nAsti ' / syAdvAdakA eka udAharaNa aura deMge / vastumAtrameM sAmAnya aura vizeSa aise do dharma hote haiN| sau 'ghaDe ' hote haiM unameM 'ghaDA' ghaDA, aisI eka prakArakI jo buddhi utpanna hotI hai, vaha yaha batAtI hai ki tamAma ghaDoMmeM sAmAnyadharma - ekarUpatA hai magara loga unameM se apane bhinna bhinna ghaDe jaba pahicAna kara uThA lete haiM taba yaha mAlUma hotA hai ki pratyeka ghaDe meM kucha na kucha pahicAnakA cinha hai, yAnI bhinnatA hai / yaha bhinnatA hI unakA vizeSa dharma hai| isa taraha sAre padArthoM meM sAmAnya aura vizeSa dharma haiN| ye donoM dharma sApekSa haiM; vastuse abhinna haiM / ataH pratyeka vastuko sAmAnya aura vizeSa dharmavAlI samajhanA hI syAdvAdadarzana hai* / - syAdvAdake saMbaMdhameM kucha loga kahate haiM ki, yaha saMzayavAda hai nizcayavAda nahIM / eka padArthako nitya bhI samajhanA aura anitya bhI, athavA eka hai vAstukA 'sat' bhI mAnanA aura 'asat ' bhI mAnanA saMzayavAda nahIM hai to aura kyA hai ? magara vicAraka x * syAdva'dake viSayame tArkikoMkI tarkaNAe~ atiprabala hai / haribhadrasUrine 'anekAntajayapatAkA' meM isa viSayakA prauDhatAke sAtha vivecana kiyA hai / x gujarAta prasiddha vidvAn pro0 AnaMdazaMkara dhruvane apane aika vyAkhyAnameM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda svarUpa. (53) logoMko yaha kathana-yaha prazna ayukta jAna paDatA hai / jo saMzayake svarUpako acchI taraha samajhate haiM, ve syAdvAdako saMzayavAda kahanekA kabhI sAhasa nahIM karate / kaI vAra rAtameM, kAlI rassIko dekhakara saMdeha hotA hai ki-" yaha sarpa hai yA rassI ?" dUrase vRkSake dU~Thako dekhakara saMdeha hotA hai ki-" yaha manuSya hai yA vRkSa ?" aisI saMzayakI aneka bAteM hai, jinakA hama kaI vAra anubhava karate haiM / isa saMzayameM sarpa aura rassI athavA vRkSa aura manuSya donoM se eka bhI vastu nizcita nahIM hotI hai| padArthakA ThIka tarahase samajhameM na AnA ho saMzaya hai / kyA koI syAdvAdameM isa tarahakA saMzaya batA sakatA hai ? syAdbAda kahatA hai ki, eka hI vastukA bhinna bhinna apekSAse; aneka tarahase syAdvAdake saMbaMdhameM kahA thAH-" syAdvAdakA siddhAnta aneka siddhAntoMko dekhakara unakA samanbaya karaneke lie prakaTa kiyA gayA hai / syAdvAda hamAre sAmane ekI bhAvakA dRSTibindu upasthita karatA haiM / zaMkarAcAyane syAdvAdake Upara jo AkSepa kiyA hai, usA, mUla rahasyake sAtha koI saMbaMdha nahIM hai / yaha nizcaya haiM ki vividhadRSTibinduoM dvArA nirIkSaNa kiye vinA kisI vastukA saMpUrNa svarUpa samajhameM nahIM A sakatA haiM / isa lie syAdvAda upayogI aura sArthaka haiN| mahAvIrake siddhAntomeM batAye gaye syAdvadako kaI saMzayavAda batAte haiM / magara maiM yaha bAta nahIM maantaa| syAdvAda saMzayavAda nahIM hai| yaha hamako eka mArga battAtA hai-yaha hameM sikhAtA haiM ki vizvakA avalokana kisa taraha karanA caahie| kAzIke svargIya mahAmahopAdhyAya rAmamiprazAbone syAddhAdake lie apanA jo uttama abhiprAya diyA thA usake lie unakA. 'sujanasammelana ' zIrSaka vyAkhyAna dekhanA caahie| -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54) nayacakrasAra hi0 a0 dekho / eka hI vastu amuka apekSAse 'asti ' hai yaha nizcita bAta hai; aura amuka apekSAse ' nAsti' hai, yaha bhI bAta nizcita hai / isI taraha, eka vastu amukaM dRSTise nityasvarUpa bhI nizcita hai aura amuka dRSTise anityasvarUpa bhI nizcita hai| isa taraha eka hI padArthako parasparameM viruddha* mAlUma honevAle do dharmIsahita honekA jo nizcaya karanA hai, vahI syAvAda hai| isa syAdvAdakA 'saMzayavAda' kahanA mAno prakAzako aMdhakAra batAnA hai / " syAd astyeva ghaTa: " syAd nAstyeva ghaTaH / " " syAd nitya eva ghaTaH" syAd anitya eva ghaTaH / 5 . ___ syAdvAdake 'eva'kAra yukta ina vAkyoMmeM-amukara apekSAse ghaTa 'sat' hI hai aura amuka apekSAse ghaTa 'asat' hI hai / amuka apekSAse ghaTa * nitya ' hI hai aura amuka apekSAse ghaTa 'bhanitya' hI hai-isa prakAra nizcayAtmaka artha samajhanA cAhie / ' syAt ' zabdakA artha 'kadAcit ' 'zAyada' yA isI prakArake dUsare saMzayAtmaka zabdoMse nahIM karanA cAhie / nizcayavAdameM saMzayAtmaka * vAstavameM viruddha nahIM / x 'syAt ' zabdakA artha hotA hai-amuka apekSAse / ( saptabhaGgImeM, Age IsakA vizeSa vivecana hai )...vizAla dRSTise darzanazAstroMkA avalokana karanevAle bhalI prakArase samajha sakate haiM ki, pratyeka darzanakArako 'syAdvAda siddhAnta ' svIkAranA par3A hai / satva, raja aura tama, ina tIna paraspara
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda svarUpa. samajhanA jitanA yathArtha - nizcayarUpa, zabdakA kyA kAma ? ghaTako ghaTarUpase yathArtha hai - nizcayarUpa hai, utanA hI ghaTako amuka amuka dRSTise anitya aura nitya dono rUpase, samajhanA hai / isase syAdvAda avyavasthita yA sthira siddhAnta bhI nahIM kahA jA sakatA hai / aba vastuke pratyeka dharma meM syAdvAda kI vivecanA, jisako 'saptabhaGgI ' kahate haiM, kI jAtI hai / viruddha guNavAlI prakRtiko mAnanevAlA sAMkhyadarzana; x pRthvIko paramANurupase nitya aura sthUlarUpase anitya mAnanevAlA tathA dravyatva, pRthvItva pra aat sAmAnya aura vizeSarupa se svIkAra karanevAlA x naiyAyika vaizeSika darzana; aneka varNayukta vastuke bhanekavarNAkAravAle eka citrajJAnako, jisameM aneka viruddha varNa pratibhAsita hote hai- mAnanevAlA* bauddhadarzana pramAtA, *" icchan pradhAna saccAyorviruddhairgumphita guNaiH / sAMkhya: saMkhyAtAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet " // -- hemacandrAcAryakRta gotarAgastotra | + " citramekamanekaM ca rupaM prAmANikaM vadan / yogA vaizeSiko vAyi nAnekAntaM pratikSipet - hemacandrAcAryakRta vItarAgastotra / bhAvArtha- naiyAyika aura vaizeSika eka citra rupa mAnate haiM / jisameM aneka varNa hote haiM use citra - rupa kahate haiM / isako ekarUpa aura anekarUpa kahanA yaha syAdvAdako sImA haiM / d 5 SS " vijJAnasyaikamA kAraM nAnASSkArakarambitam // icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet "i - hemacandrAcAryakRta vItarAgastotra /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (56) nayacakrasAra hi0 a0 sptbhNgii| ... . Upara kahA jA cukA hai ki ' syAdvAda' bhinna bhinna apekSAse astitva-nAstitva, nityatva-anityatva Adi aneka dharmokA eka hI vastumeM honA batAtA hai / isase yaha samajhameM A jAtA hai ki, vastusvarUpa jisa prakArakA ho, usI rItise usakI vivecanA karanI cAhie / vastusvarUpakI jijJAsAvAle kisIne pUchA ki-" ghaDA kyA anitya hai ? " uttaradAtA yadi isakA yaha uttara pramiti aura prameya AkAravAle eka jJAnako, jo una tIna padArthoMkA prati bhAsarUpa hai, maMz2ara karanevAlA mImAMsaka darzana aura anya prakAra se dUsare bhI syAdvAdako arthataH svIkAra karate haiM / antameM cArvAkako bhI syAdvAdakI AhAme baMdhanA paDA hai| jaise-pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra tasvoMke sivA pAMcavAM tava cArvAka nahIM mAnatA / isalie cAra takhoMse utpanna honevAle caitanyako cArvAka cAra takhoMse alaga nahIM mAna sakatA haiN| * " jAtivyaktyAtmakaM vastu vadannanubhavocitam / bhaTTo vApi murAri nAnekAntaM pratikSipet " ! " prabaddhaM paramArthena baddhaM ca vyvhaartH| bravANo brahmavedAntI nAnekAntaM pratikSipet // " bravANA bhinnabhinnArthAn nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyunoM vedAH syadvA daM sArvattAntrikam // . . -yazovijayajIkRta adhyAtmopaniSad / bhAvArtha--" jAti aura vyakti ina do rUpoMse vastuko batAnevAle maha aura murAri syAdvAdakI upekSA nahIM kara sakate haiN| " "mAtmAko vyava
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI. de ki ghaDA anitya hI hai, to usakA yaha uttara yA to adhUrA hai yA ayathArtha hai| yadi yaha uttara amuka dRSTibinduse kahA gayA hai to vaha adhUrA hai / kyoMki usameM aisA koI zabda nahIM hai jisase yaha samajhameM Ave ki yaha kathana amuka apekSAse kahA gayA hai / ataH vaha uttara pUrNa honeke lie kisI anya zabdakI apekSA rakhatA hai / agara vaha saMpUrNa dRSTibinduoMke vicArakA hArase baddha aura paramArthase abaddha mAnanevAle brahmavAdI svAdvAdakA tiraskAra nahIM kara sakate haiM / "" bhinna bhinna nayoMkI vivakSAse bhinna bhinna arthoMkA pratipAdana karanevAle veda sarvatantrasiddha syAdvAdako dhikkAra nahIM de sakate haiN| cArvAka yaha bhI jAnatA hai ki, catanyako pRthivyAdipratyekattasvarupa mAnA jAya to ghaTAdi padArthoke cetana bana jAnekA doSa A jAtA hai| ataeva cArvAkakA yaha kathana hai yA cArvAkako yaha kahanA cAhie ki--caitanya, pRthivyAdi aneka tasvarUpa hai ! isa eka caitanyako anekavasturupa-pranekatatvAtmaka mAnanA x yaha syAdvAdahIkI mudrA hai| -~x yaha dhyAna rakhanA cAhie ki isa taraha : mAnanemeM bhI AtmAkI garaja pUrI nahIM hotI hai / aura isalie Atmasiddhike pa~tha dekhane caahieN| syAdvAdake saMbaMdhameM cArvAkakI sammatti lenI cAhie yA nahIM, isa viSayame hemacandrAcArya vItarAgastotrameM likhate haiM ki: "sammativimatirbApi cArvAkasya na mRgyate / ... paralokA''tmamokSeSu yasya muhyati zemuSI" // . bhAvArtha-syAdvAdake saMbaMdha cArvAkakI, jisakI buddhi paraloka, AtmA aura mokSake saMbaMdha mUDha ho gaI haiM, sammati yA vimati ( pasaMdagI yA nApasaMdagI ) dekhanekI jarurata nahIM hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 pariNAma hai to ayathArtha hai| kyoMki ghaDA (pratyeka padArtha) saMpUrNa dRSTibinduoMse vicAra karane para anityake sAtha hI nitya bhI pramANita hotA hai / isase vicArazIla samajha sakate haiM ki-vastukA koI dharma batAnA ho taba isa taraha batAnA cAhie ki jisase usake pratipakSI dharmakA usameMse lopa na ho jAya / arthAt kisI bhI vastuko nitya batAte samaya, usa kathanameM koI aisA zabda bhI jarUra AnA cAhie ki jisase usa vastuke aMdara rahe hue anityatva dharmakA prabhAva mAlUma na ho / isI taraha kisI vastuko anitya batAne meM bhI aisI zabda. aMdara rakhanA cAhie ki jisase usa vastugata nityatvakA abhAva sUcita na ho* / saMskRta bhASAmeM aisA zabda 'syAt ' hai / ' syAt ' zabdakA artha hotA hai 'amuka apekSAse / ' ' syAt ' zabda athavA isIkA arthavAcI 'kathaMcit ' zabda yA 'amuka apekSAse' vAkya joDakara+ 'syAdanitya eva ghaTa: '-"ghaTa amuka apekSAse anitya hI haiM" isa taraha vivecana karanese, ghaTameM amuka anya apekSAse jo nityatvadharma rahA huA hai, usameM bAdhA nahIM pahuMcatI hai| * isI taraha 'astitva' Adi dharmomeM bhI samajha lenA caahie| + 'sthAva' zabda yA usIkA arthavAcI dusarA zabda joDe vinA bhI vacana-vyavahAra hotA hai; magara ghyutpanna puruSako sarvatra anekAnta-raSTikA anusaMdhAna rahA karatA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI sakalAdeza. isase yaha samajhameM A jAtA hai ki vastusvarUpake anusAra zabdoMkA prayoga kaise karanA cAhie / jainazAstrakAra kahate haiM ki vastuke pratyeka dharmake vidhAna aura niSedhase saMbaMdha rakhanevAle zabda prayoga sAta prakArake haiN| udAharaNArtha hama 'ghaTa ko lekara isake anitya dharmakA vicAra kreNge| prathama zabdaprayoga-." yaha nizcita hai ki. ghaTa anitya hai / magara vaha amuka apekSAse / " isa vAkyase amuka dRSTise ghATameM mukhyatayA anityadharmakA vidhAna hotA hai| ..... - dusarA zabdaprayoga-" yaha niHsandeha hai ki ghaTa anitya dharmarahita hai, magara amuka apekSAse / " isa vAkyadvArA ghaTameM - amuka apekSAse, anityadharmakA mukhyatayA niSedha kiyA gayA hai| tIsarA zabdaprayoga-kisIne pUchA ki-" ghaTa kyA anitya aura nitya donoM dharmavAlA hai ?" usake uttarameM kahanA ki "ho, ghaTa amuka apekSAse, avazyameva nitya aura anitya hai| yaha tIsarA vacana-prakAra hai| isa vAkyase mukhyatayA anitya dharmakA vidhAna aura usakA niSedha, kramazaH kiyA jAtA hai| caturya zabdaprayoga-" ghaTa kisI apekSAse avaktavya hai|" ghaTa anitya aura nitya donoM tarahase kramazaH batAyA jA sakatA hai, jaisA ki tIsare zabdaprayogameM kahA gayA hai / magara yadi krama vinA-yugapat ( eka hI sAtha ) ghaTako anitya aura
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) nayacakrasAra hi0 a0 nitya batAnA ho to, usake lie jainazAstrakAroMne, 'anitya' 'nitya ' yA dUsarA koI zabda upayogameM nahIM A sakatA isa lie ' pravaktavya ' zabdakA vyavahAra kiyA hai / yaha hai bhI ThIka / ghaTa jaise anitya rUpase anubhavameM AtA hai usI taraha nitya rUpase bhI anubhavameM AtA hai / isase ghaTa jaise kevala anitya rUpameM nahIM ThaharatA vaise hI kevala nitya rUpameM bhI ghaTita nahIM hotA hai balke vaha nityAnityarUpa vilakSaNa jAtivAlA ThaharatA hai / aisI hAlatameM yadi yathArtha rUpameM nitya aura bhanitya donoM kramazaH nahIM kintu eka hI sAtha-batAnA ho to zAstrakAra kahate haiM ki isa taraha batAneke lie koi zabda nahIM hai| "* ataH ghaTa pravaktavya hai| * zabda eka bhI aisA nahIM hai ki jo nitya aura anitya donoM dharmoko eka hI sAthameM, mukhyatayA pratipAdana kara sake / isa prakArase pratipAdana karanakI zabdoMmeM zakti nahIM hai / 'nityAnitya' yaha samAsavAkaya bhI kramahIse nitya aura anitya dharmoMkA pratipAdana karatA hai / eka sAtha nahIM / "saduzcaritaM padaM sakadevArtha gamayati" arthAt ekaM padamekadaika dharmAvacchinnamevArtha bodhayati" isa nyAyase, "eka zabda, aikavAra eka hI dharmako-eka hI dharmase yukta arthako prakaTa karatA hai " aisA artha nikalatA hai / aura Isase yaha samajhanA cAhie ki-sUrya aura candra ina dornokA vAcaka puSpadaMta zabda ( aise hI aneka-artha vAle dUsare zabda bhI ) sUrya aura candrako kramaza: bodha karAtA hai, eka sAtha nahIM / Isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki yadi bhanitya-nitya dharmoko eka sAtha battalAneke lie koI navIna sakitika zabda gaDhA jAyagA to usase bhI kAma nahIM clegaa| - yahA~ yaha bAta dhyAnameM rakhanI . cAhie ki eka hI sAthameM, mukhyatAse
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI vikalodazaH (11) cAra vacana-prakAra batAye gye| unameM mUla to prAraMbhake do hI haiN| pichale do vacana-prakAra prAraMbhake do vacana-prakArake saMyogase utpanna hue haiM / "kathaMcit-amuka apekSAse ghaTa anitya hI hai|" " kathaMcita-amuka apekSAse ghaTa nitya hI hai|" ye prAraMbhake do vAkya jo artha batAte haiM vahI artha tIsarA vacanaprakAra kramazaH batAtA hai; aura usI arthako cauthA vAkya yugapataeka sAtha batAtA hai| isa. cauthe vAkya para vicAra karanese yaha samajhameM A sakatA hai ki, ghaTa kisI apekSAse pravaktavya bhI hai| arthAt kisI apekSAse ghaTameM 'avaktavya' dharma bhI hai; parantu ghaTako kamI ekAnta avaktavya nahIM mAnanA cAhie / yadi aisA mAneMge to ghaTa jo amuka apekSAse anitya aura amuka apekSAse nitya rUpase anubhavameM AtA hai, usameM bAdhA A jAyagI / ataeva uparake cAroM vacana-prayogoMko ' syAt ' zabdase yukta, arthAt kathaMcit-amuka apekSAse, samajhanA cAhie / ---ina cAra vacanaprakAroMse anya tIna vacana-prayoga bhI utpanna kiye jA sakate haiN| pAMcavA vacanaprakAra--" amuka apekSAse ghaTa anitya honeke sAtha hI pravaktavya bhI haiN|" nahIM kahe jA sakeM aise anityatva-nityatva dharmoko 'avaktavya' zabhase bhI kathana nahIM ho sakatA hai / kintu ve, dharbha mukhyatayA eka hI sAtha nahIM kahe jA sakate haiM, isalie vastumeM 'bhavaktavya' nAmakA dharbha prApta hotA hai, ki jo 'avatavya' dharma pravaktavya' zabdase kahA jAtA hai| .
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (62) chaThA vacana-pracAra sAtha hI avaktavya bhI hai / nayacakrasAra, hi0 a0 sAtavAM vacana - pracAra - " amuka apekSAse ghaTa nitya, nitya hone ke sAtha hI avaktavya bhI hai / 59. * " sAmAnyatayA, ghaTakA tIna tarahase - nitya, anitya aura avaktavyarUpase - vicAra kiyA jA cukA hai| ina tIna vacanaprakArauMko ukta cAra vacana - prakAroMke sAtha milA dene se sAta vacana - prakAra hote haiM / ina sAta vacana - prakAroMko jaina ' saptabhaMgI' kahate haiM / 'sapta' yAnI sAta, aura 'bhaMga' yAnI vacanaprakAra | arthAt sAta vacana - prakArake samUhako saptabhaMgI kahate hai / ina sAtoM vacana-prayogoMko bhinna bhinna apekSAse - bhinna bhinna dRSTise samajhanA caahiai| kisI bhI vacanaprakArako ekAnta dRSTise nahIM mAnanA cAhie / yaha bAta to saralatAse samajhameM A sakatI hai| ki, yadi eka vacana - prakArako ekAntadRSTise mAneMge to dUsare vacanaprakAra asatya ho jAya~ge / "C 16 amuka apekSA se ghaTa nitya honeke saptabhaGgI. " sarvatro''yaM dhvanirvidhipratiSadhAbhyAM svArthamabhidadhAnaH manugacchati / ekatra vastuni ekaikadharmaparyanuyogavazAd avirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaGgI " " syAdastyeva sarvam iti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH / nAstyeva sarvam iti niSedhakalpanayA dvitiyaH / 6" 79 syAha 19 syAdastyeva syAhanAstyeva, itti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / ' 66 "" dd "
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... saptabhaMgI...: ___ yaha saptabhaMgI ( sAta vacanaprayoga ) do bhAmoMmeM vibhakta kI jAtI hai / ekako kahate hai ' sakalAdeza' aura dUsareko : viklaadesh'|" amuka apekSAse ghaTa anitya hI hai / " isa vAkyase anitya dharmake sAtha rahate hue ghaTake dUsare dharmokA bodha karAnekA kArya 'sakalAdeza' karatA hai| 'sakala' yAnI tamAma dharmoko 'Adeza' yAnI kahanevAlA / yaha 'pramANavAkya ' bhI kahA jAtA hai / kyoMki pramANa vastuke tamAma dharmoko viSaya karanevAlA mAnA jAtA hai / "amuka apekSAse ghaTa anitya hI hai|" isa vAkyase dhaTake kevala 'anitya' dharmako batAnekA kArya 'vikalAdeza' kA hai| 'vikala ' yAnI apUrNa / arthAt amuka vastudharmako 'Adeza' yAnI kahanevAlA -- vikalAdeza' hai / vikalAdeza 'naya'-vAkya mAnA gayA hai| ' naya' pramANakA aMza hai| pramANa sampUrNa vastuko grahaNa karatA hai; aura naya usake aMzako / isa bAtako to hareka samajhatA hai ki, zabda yA vAkyakA kArya arthabodha karAne kA hotA hai / vastuke sampUrNa jJAnako 'pramANa' " syAipravaktavyameva, iti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH / " " syArastyeva syAdavaktavyameva iti vidhikalpanayA yugapadda vidhiniSedhakalpA nayA ca paJcamaH / - " syAt nAstyeva syAdavaktavyameva iti niSedhakalpanayA yugapat vidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / " syAdastyeva syAd nAstyeva syAdevaktavyameva, iti kramato vidhimivedhakalpanayA yugapata vidhiniSedhakalpanayo ca saptamaH / " --pramANanayatatvAlokAlaMkAra /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ (64) nayacakrasAra hi0 a0 kahate haiM aura usa jJAnako prakAzita karanevAlA vAkya ' pramANavAkya' kahalAtA hai / bastuke amuka aMzake jJAnako 'naya' kahate haiM aura usa amuka aMzake jJAnako prakAzita karanevAlA vAkya 'nayavAkya' kahalAtA hai / ina pramANavAkyoM aura nayavAkyoMko sAta vibhAgoMmeM bAMTanehIkA nAma ' saptabhaMgI' hai* ...* yaha viSaya atyaMta gahana hai; vistRta hai / 'saptabhaMgItaraMgINI' nAmA jaina tarkagraMthameM isa viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai / sammatiprakaraNa' Adi jaina nyAyazAstromeM isa viSayakA bahuta gaMbhIratAse vicAra kiyA gayA haiN| .. le.' ( anuvAdaka)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ " nityatvAdi svabhAvamAha" " tattvArthe-tadbhAvAvyayaM nityam " tatvArthasUtrase nitya svabhAva kahate haiM. vastumeM jisa dharmakA palaTana svabhAva nahIM hai. arthAt yathArtha rUpase rahe usako nitya svabhAva kahate haiM. nitya svabhAvake do bheda haiM. yathAekA apracyuti nityatA dvitIyA pAraM parya nitytaa.|| ... tathA dravyANAM Urbapracaya tiryagpracayatvena tadeva dravyamiti dhruvatvena nityasvabhAvaH navanavaparyAyapariNamanAdibhiH utpativyayarUpo nityasvabhAvaH utpattivyayasvarUpamanityam / .... artha--eka pracyutinityatA aura dUsarI pAraMparya nityatA. jo dravya urdhvapracaya, tiryag pracayatvarUpase svadravyapane dhruva ho| usako apracyuti nityasvabhAva kahate haiN| navanavA paryAya pariNamanAdi utpatti vyayarUpa nitya svabhAva hai. tathA utpatti vinAsa svarUpa anitya svabhAva hai. ...vivecana-nityasvabhAvake do bheda hai. (1) agnacyuti nityatA (2) pAraMparya nityatA. apracyuti nityatA usako kahate haiM jo dravya urdhvapracaya, tiryagapracayapane pariNata hote huve bhI yaha dravyavahI hai aisI dhruvatArUpa jJAna ho arthAt tInoM kAlameM svasva
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 rUpapane rahe. yAne mUlasvabhAvako na palaTe vaha apracyuti nityatA haiN| jo pahale samaya dravyakI pariNatI thI vaha dUsare samaya naye paryAyake utpanna honese aura pUrva paryAyake vyayase saba paryAyoMkA parivartana honepara bhI yaha dravyavahI hai aisA jo dhruvAtmaka jJAna ho usako urbapracaya kahate haiM yaha urdhva samayagrAhI hai| tathA-savanIva ananta hai aura jIvatva sattAse sava tulya hai tathApi bhinna jIva sattArUpa jJAnako tiryag pracaya kahate haiN| kAraNase kArya utpanna ho yaha nitya svabhAvakA dharma hai. tathA jisa kAraNase jo kArya utpanna huvA. phira dUsare kAraNase dUsarA kArya isa taraha pUrvApara naye naye kAryake utpanna honepara bhI jIva vahI hai aisA jo jJAna ho aura paraMparA rUpa saMtati calatI rahe usako pAraMpara nityatA kahate haiM. jaise prathama zarIrake kAraNase rAga thA. vaha rAga dhana vasrAdike kAraNase tat pratyayi rAga arthAt kAraNakI navInatAse rAgakI navInatA huI. parantu rAgarahita AtmA nahIM huvA aisI jo paraMparA usako pAraMparya nityatA kahate hai. isakA dUsarA nAma saMtati nityatA bhI hai / tathA kAraNa yoga. yA. nimitase utpanna huve navIna 2 paryAyoMkI pariNamanatAse arthAt pUrvaparyAyake vyaya, abhinava paryAyake utpAdako anitya svabhAva kahate haiM. athavA utpati, vinAsa svabhAvako anitya svabhAva kahate haiN| tatra nityatvaM dvividhaM kUTasthapradezAdinAM, pariNAmitvaM, zAnAdi guNAnAM, tatrotpAdavyayAvanekapakArau tathApi kizi
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitya svabhAva. (64) llikhyate vistrasApayogajabhedAd dvibhedo sarvadravyANaM calana sahakArAdi padArtha kriyAkAraNaM bhavatyeva / artha--nitya svabhAvake do bheda hai. (1) kUTastha-pradezAdibheda se (2) pariNAmika-jJAnAdi guNoM ke bhedase. ye dono bheda utpAda vyaya rUpase aneka prakArake haiM. tathApi kiMcitalikhate haiMvisrasA, prayogaja bheda se do prakAra ke haiM / saba dravyoM meM calana sahakArAdi rUpa kriyA ke kAraNase hote haiN| .. vivecana-anya pranthoM meM nityapanA do prakArase kahA hai. (1) kUTastha nityatA (2) pariNAmI nityatA / jIvake asaMkhyAte pradeza saMkhyApane tathA AkAzapradezakA kSetrAvagAha aura guNa ke a. vibhAga paryAya nahIM palaTate yaha kUTastha nityayatA hai. .. . jJAnAdiguNa saba pariNAmika nityatArUpa hai. kyoki guNakA dharma hI aisA hai jo samaya samaya kAryarUpase pariNata hotA hai. isa liye jJAnAdiguNa pariNAmika nityatApane hai. agara inako kUTastha nityatApane mAna leMto 1 pahale samaya jo jJAnase jAnA vahIM jAnapanA sarvadA rahegA parantu aisA nahIM hotA. aura kSeya (jAnane yogya vastu jJeya hai) navIna bhAvase nitya pariNata hotA hai usa navIna avasthAko zAna nahIM jAna zaktA isase jJAnaguNakI ayathArthatA pratIta hotI hai. aura jJeya jo ghaTa paTAdi jaise palaTate haiM. usako yathAvat jAne vahI yathArtha jJAna hai. vAste jJAnaguNa una navIna 2 zeyako jAne yaha pariNAmika nitya svabhAva hai / isa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra, hi0 a0 taraha nityAnitya svabhAvI sabaguNa hai. vaha sava dravyoMmeM apanI 2 kriyAkA kAraNa hotA hai. tatra calanasahakAritvaM kArya dharmAstikAyaM dravyasyapratipradezasthacalanasahakAriguNA vibhAgAH upAdAnakAraNaM kAryasyaiva kAryaparimanAt tena kAraNatvaparyAyavyayaH kAryatvapariNAmasyotpAdaH guNevaM dhruvatvaM pratisamayaM karaNasyApi utpAdavyayau kAyasyApyutpAdavyayAvityanekAntajayapatAkAgranthe evaM sarvadravyeSu sarveSAM guNAnAM svasvakAryakAraNAt jJeyA iti prathamavyAkhyAnam // artha-jaise-dharmAstikAyakA calanasahakArIpanA mukhya kArya hai. adharmAstikAyakA sthirasahAyipanA mukha kArya hai. AkAzadravya kA avagAhadAna mukhya kArya hai. jIvakA jAnapanA, dekhanA rUpa upayoga mukhya kArya hai aura pudgala kA varNa gaMdha rasa sparza mukhya kArya hai ityAdi svakAryakA utpanna honA hI bhavana dharma hai aura jo bhavana dharma hai vahI utpAda hai aura utpAda. vyaya sahita hotA hai. isa taraha bhavana dharmakA svarUpa tatvArtha sUtra meM kahA hai / utpAda, vyaya do prakAra se hotA hai (1) prayogasA (2) vizrasA yaha pariNAmika aura svAbhAvika dharmase hotA haiM. svAbhAvika utpAda vyaya kA svarupa kahate hai. dharmAstikAyAdi che dravyoM meM apane 2 calana sahakArAdi guNeMkI pravRttirUpa artha kriyA hotI hai. aura calanasahakAritva dharma dharmAstikAya ke pratipradezameM rahA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAda svarUpa. . (69) huvA hai. vahI calana sahakArAdi guNavibhAga upAdAna kAraNa hai aura vahI kAryarUpase pariNamana hotA hai. isI liye kAraNatAkA vyaya kAryatA kA utpAda aura calanasahakArItva dharma dhruva hai. isI taraha adharmAstikAyameM sthira sahAya guNa kI pravartanA, AkAzAstikAya meM avagAha, guNakI pravartanA, pudgalAstikAyameM pUraNa galanAdi guNakI pravartanA aura jIva dravyameM jJAnAdi guNa kI pravartanA hotI hai / anekAntajayapatAkA granthameM aisA bhI likhA hai ki guNameM pratisamaya kAraNapanA nayA nayA utpanna hotA hai. arthAt kAraNapanekA utpAda vyaya hai. aura kAraNavat kAryatA kA bhI utpAda vyaya hotA hai. isI taraha sava dravyoM ke pratyeka guNameM kArya kAraNatA kA utpAda vyaya hotA hai yaha utpAda vyaya kI prathama vyAkhyA khii| tathAca sarveSAM dravyAgAM pariNAmikatvaM pUrvaparyAyavyayaH navaparyAyotpAdaH evamapyutpAdavyayau dravyatvena dhruvatvaM iti dvitiiyH| artha--sarva dravyoM meM pariNAmikabhAvase pUrvaparyAya kA vyaya aura navIna paryAya kA utpAda aisA utpAda vyaya samaya 2 hotA hai tathA dravyapane dhruva hai yaha dUsarA bheda kahA / pratidravyaM svakAryakAraNapariNamanaparAvRttiguNapravRttirUpApariNatiH anantA atItA ekA vartamAnA anyA anAmatA yogyatArUpAstA vartamAnA atItA bhavanti anAgatA vartamAnA bhavanti zeSA anAgatA kAryayogyatAsanatA labhante ityevaMrUpA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (70) nayacakrasAra hi0 ma0 vutpAdavyayau guNatvena dhruvatvaM iti tRtIyaH / atra kecit kAlApekSayA parapratyayatvaM vadanti tadasat kAlasya pazcAstikAyaparyAyatvanaivA''game uktatvAdiyaM pariNatiH svakAlatvena vartanAt sa pratyakSa evaM tathA kAlasya bhinnadravyatvepi kAlasya kAraNatA atItA anAgata vartamAna bhavanaM tu jIvAdidravyasyaiva pariNatiriti // artha-pratyeka dravya meM svakArya kAraNarupa pariNamana hai vaha parAvRtti-palaTanaguNa pravRttirupa hai. aisI pariNati atIta kAla meM anaMtI ho gaI, vartamAna kAla meM eka hai aura dUsarI anAgata yogyatArupa anantI hai| vartamAna pariNati atIta hotI hai arthAt usa pariNati meM vartamAnatA kA vyaya, atItapane kA utpAda aura pariNatirUpa se dhruva hai. aura anAgata pariNati jo vartamAna hotI hai vahAM anAgatapane kA vyaya, vartamAnatA kA utpAda aura Astirupa se dhruva hai. zeSa anAgata kArya kI yogyatA jo dUra thI vaha samIpatA ko prApta hotI hai, arthAt dUratA kA vyaya aura samIpatA kA utpAda tathA atIta meM saMmilita huI vahAM dUratA kA utpAda aura samIpatA kA vyaya isI taraha saba dravyoM meM atIta, anAgata, vartamAna rupa pariNati hamezAM hotI hai. yaha guNapane utpAda, vyaya aura dravyarupa se dhruva isa taraha utpAda vyaya kA tIsarA bheda khaa| - kitanekA cArya isako kAla kI apekSA grahaNa karake para pratyayi kahate hai. yaha ayukta haiM. kyo ki kAla dravya paMcAstikAya
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya dhruva sva0 kI paryAya hai. aura pariNati dravya kA svadharma hai. aura svakAlarUpa vastu kA pariNAma bheda vahI svarupa kAla hai. agara kAla ko bhinna dravya mAnate hai to bhI kAla hai vaha kAraNarupa hai aura anIta, anAgata vartamAnarupa pariNati hai vaha jIvAdi dravya kA dharma hai. isa vAste yaha utpAda vyayabhI svAbhAvika hai| / tathA ca siddhAtmAni kevalajJAnasya yathArtha jJeyanAyakatvAt yathA jJeyA dharmAdi padArthAH tathA ghaTapaTAdirUpA vA pariNamanti tathaiva jJAne bhAsanAd yasmin samaye ghaTasya pratibhAsA samayAntare ghaTadhvaMse kapAlAdi prati bhAsaH tadA jJAne ghaTA pratibhAsadhvaMsaH kapAla prati bhAsasyotpAdaH jJAnarupatvena dhruvatvamiti tathA dharmAstikAye yasmin samaye saMkhyeyaparamANunAM calanasahakAritA anya samaye asaMkhyeyAnAM evaM saMkhyeyatvasaha kAritAvyayaH asaMkhyeyAnantasahakAritA utpAdaH calana saha, kAritve dhuvatvaM evama dharmAdiSvapi jJeyaM evaM sarvaguNapattiSu iti cturthH|| . artha-siddhAtmA meM kevalajJAna guNa sampUrNarupa se pragaTa hai. ve jisa samaya jo zeya jisa bhAvase pariNata hotA hai / usI samaya yathA rupa se jAnate hai. jaise dharmAdi dravya tathA ghaTapaTAdi zeyapadArtha jisa prakAra se praNamana karate hai usIrupa meM kevalajJAna jAnatA hai. jisa samaya ghaTa jJAna thA vaha samayAntara ghaTa dhvaMsa honepara kapAlajJAna huvA usa samaya ghaTa pratibhAsa kA dhvaMsa, kapAla
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (72) nayacakrasAra hiM0 a0 pratimAsa kA utpAda aura jJAnarupa se dhruva isI taraha darzanAdi saba guNoM kA pravartana samajha lenA / jisa samaya dharmAstikAya saMkhyAtapradeza paramANu kA calanasahakArI thA vaha phira samayAntara asaMkhyAta paramANu ko calanasahakArI hai. taba saMkhyAta paramANu ke calanasahakArIpane kA vyaya aura asaMkhyAta, ananta paramANu ke calanasahakArapane kA utpAda hai tathA calanasahakArI guNarupa se dhruva hai. . isI taraha adharmAsti kAyAdi meM saba guNoM kI pravRtti hotI hai isa rIti se dravya meM ananta guNa kI pravRtti hai / prazna-dharmAstikAya ke calanasahakAra guNa meM ananta jIva aura ananta pudgala paramANu kI calanasahakArItA haiM. aura jaba baha saMkhyAta, asaMkhyAta. jIva, paramANuoM ko calanasahakAritA pane pravartamAna hai usa samaya vaha konasA guNa hai jo apravartamAna rupa se rahA huvA hai| uttara-jo nirAvarNa dravya hai usake guNa apravartana nahIM rahate. kintu-calana sahakArI guNa ke saba paryAya jisa samaya jitane jIva, pudgala paramANu Ave usa saba ko calana sahakArItA pane hote hai. kyoM ki alokAkAza meM jo avagAhaka jIva, pudrala nahIM hai to bhI avagAhaka dAnaguNa to pravartamAna hI hai. isI baraha dharmAstikAyAdi meM bhI nyUnAdhika jIva, pudgala ke prApta hone
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya dhruva sva. para guNa ke saba paryAya pravartamAna hote hai| yaha guNaparyAya ke utpAda, vyAya, dhruva kA cothA svarupa kahA. tathA sarve padArthAH astinAstitvena pariNAminaH tatrAsti bhAvAnAM svadharmANAM pariNAmikatvena utpAdavyayau staH nAsti bhAvAnAM paradravyAdinAM parAvRto nAstibhAvAnAM parAvRttitvenApyutpAdavyayau dhruvatvaM ca astinAsti dvayau iti paJcamaH / artha-saba dravya AstinAstirupa do svabhAva pariNAmI hai. svadravyAdi prAhI astisvabhAva hai. jisa samaya jJAnaguNa ghaTa jAnatA hai usa samaya ghaTa jJAna kI astitA hai. aura ghaTa dhvaMsa hone para kapAlajJAna huvA usa samaya ghaTa jJAna ke astitA kA vyaya aura kapAlajJAna ke astitA kA utpAda yaha astitA kA utpAda vyaya kahA / isI taraha nAstitAkA kA bhI utpAda vyaya samajha lenA / / para dravya ke palaTane se nAstitA palaTatI hai aura svaguNa pariNAmika kArya ke palaTane se astitA palaTatI hai. jahAM palaTana-parivartana bhAva hai vahAM utpAda vyaya hotA hai. isa taraha saba dravyoM meM sAmAnya bhAva se saba dharma hai. jisa padArtha meM jaisA saMbhava ho vaisA jina bhAgama ko AbAdhita pane upayoga pUrvaka utpAda, vyaya kA svarupa kahanA. AstinAstipane dhruva hai yaha pAMcavAM adhikAra khaa| tathA punaH agurulaghuparyAyANAM SaDaguSahAniddhirupANAM pratidravyaM pariNamanAt nAnAhAnivyayevRddhamutpAdaH vRddhivyAye
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) nayacakrasAra hi0 pra0 hAnyutpAdaH dhruvatvaM cAgurulaghuparyANAM evaM sarva dravyeSu jJeya " tatvArthavRtau" AkAzAdhikAre yatrApyavagAhakajIvapudgalAdinAsti tatrApyagurulaghuparyAyavartanayAvazyatve cAnityatAbhyupeyA te ca anye anye ca bhavanti anyathA tatra navotpAdravyayau nApekSikAviti nyunaevaM sallakSaNaMsyAt iti SaSThaH // artha-sarva dravya aura paryAya agurulaghu dharma saMyukta hote hai. pratyeka dravya ke pratipradeza meM agurulaghu dharma ananta hai. vaha pradeza yA paryAya meM kisI samaya hAni aura kisa samayavRddhi ko prApta hotA hai. hAni, vRddhi ke che che bheda hai. jisakA svarupa Age likha cuke hai. jaise-paramANu meM varNAdi kI hAni, vRddhi hotI hai usI taraha agurulaghu kI bhI hAnivRddhi hotI haiM. jaba hAnikA vyaya hai taba vRddhi kA utpAda hai. yA vRddhi kA vyaya hai to hAni kA utpAda hai. parantu aguru laghutA dhruva hai. isI taraha saba dravyoM meM samajha lenaa| : tatvArtha kI TIkA meM AkAza dravya ke adhikAra meM likhA hai ki alokAkAza meM avagAhaka jIva pudgalAdi dravya nahIM hai parantu vahAM bhI agurUlaghu paryAya avazya hai. aura anityatA bhI aMgIkAra karate hai. vaha agurUlaghu paryAya tathA pradeza meM bhinna bhinna rUpa se hai pUrva samaya agurUlaghu kA vyaya aura dUsare samaya naye agurUlaghu kA utpAda hai. agara isa taraha utpAda vyaya kI gaveSaNA na kI jAya to aloka meM satlakSaNa kI nyUnatA hotI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya dhruva sva0 hai. " utpAda vyaya dhrava yuktaMsat " dravya sat lakSaNa yukta mAnA hai isa liye agurUlaghu kA pariNamana saba dravya, pradeza aura paryAyoM meM hai. yaha agurUlaghu kA utpAda vyaya kahA iti chaTThA adhikAra / _tathA bhagavatI TIkAyAM tathA ca astiparyAyataH sAmarthyarUpAvizeSa paryAyAste cAnantaguNAste pratisamayaMnimittabhede napa. rAvRttirUpAH tatra pUrvavizeSaparyAyANAM nAzaH abhinava vizeSa paryAyANAmutpAdaH paryAyatve - dhruvatvaM ityAdi sarvatra jJeyaM iti sptmH|| artha-bhagavatIsUtra kI TIkA meM kahA hai ki astiparyAya se vizeSarUpa sAmarthaparyAya anantaguNa hai. astiparyAya jJAnAdi guNa kA avibhAgarUpa paryAya hai. jo usa pratyeka paryAya meM sarva zeya jAnane kA sAmartha hai vaha vizeSa paryAya haiM. tathA ca mahAbhASye " yAvanto jJeyAstAvanto jJAnaparyAyAH " isI ko sAmartha paryAya kahate haiM. sAmartha paryAya zeya kI nimitatA se hai. jJeya aneka prakAra se utpanna hotA hai aura aneka prakAra se vinAza hotA hai usI taraha paryAya bhI palaTatA hai. vaha prati samaya nimita bheda kI parAvRtti hone se pUrva vizeSa paryAya kA vinAsa aura abhinava vizeSa paryAya kA utpAda huA karatA hai aura paryAyarUya se bha. stitA dhruva hai isa taraha guNa paryAya kA utpAda vyaya dhravapanA kahA. iti saptamadhikAraH yaha asti nAsti svabhAva kA svarUpa vistAra pUrvaka khaa|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (76) nayacakrasAra hi0 a0 nityatAsbhAve niranvayatA kAryasya bhavati kAraNAbhAvatA ca bhavati anityatAyA bhAve jJAyakatAdi zakterabhAvaH arthakri: yA'saMbhavaH tathA samastasvabhAva paryAyAdhArabhUtabhavyadezAnAM svasvakSetrabhedarUpANAmekatvapiMDI rUpAparatyAgaH ekasvabhAvaH // kSetrakAlabhAvAnAM bhinnakAryapariNAmAnAM bhinnaprabhAvarUpo'nekasvabhAvaH ekatvAbhAve sAmAnyAbhAvaH / anekatvAbhAve vizeSa dharmAbhAvaH svasvAmitva vyApyavyApakatApyabhAvaH artha - jaise asti nAstipanA kahA vaise hI nityatA, anityatA bhI sava dravyoM meM hai. nityatA, anityatA vinA koI dravya nahIM hai. agara dravyameM nityatA na ho to kArya kA anvaya kisako ho ? arthAt yaha kArya isa dravyakA hai aisA nahIM kahA jA zaktA. dravya meM nityatA mAnane seMhIM kArya kA anvaya hotA hai, ava jo dravyako kevala nityapane hIM mAnate haiM to guNakA kArya hai vaha bhI dravya kA kahAvegA aura guNa hai vaha dravya nahIM hai. phira dravyameM nityatA ke abhAva se kAraNapane kA abhAva hotA hai. isa liye nityatA mAnanI cAhiye. aura dravya meM anityatA kA abhAva mAnane se jJAyakatAdi guNarUpa zaktikA dravya meM abhAva ho jAyagA arthakriyA bhI saMbhava nahIM hotI. kyoMki kisI bhI aMsameM anityatA mAnane se hI artha kriyA hotI hai. navIna kAraNa se kArya utpanna hotA hai. vaha pUrva paryAya ke dhvaMsa se hI hotA hai. ekakA dhvaMsa aura dUsare navIna kA utpAda yahI dravya kA nityAnityapanA hai. yaha nityAnitya svabhAva kahA /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___eka aneka svA0 (77) - aba eka aura aneka svabhAva kahate haiM. astitva, prameyatva aura agurulaghutvAdi samasta svabhAva tathA guNavibhAgAdi sava payAyoM kA AdhArabhUta kSetra pradeza hai (pradeza usa avibhAga ko kahate hai jo dravyase pRthak na ho) vaha svakSetra bhedarUpa se bhinna 2 haiM. parantu eka piMDIbhUta rahate haiM. una pradezoM meM kSetrAntara kabhI nahIM hotA jo ananta svabhAvI, anantaparyAyI asaMkhyAta pradezarUpa hai. unakA pramANa nahIM palaTatA isa taraha dravya meM samudAyi piMDapanA rahatA hai usako eka svabhAva kahate haiM. jaise-paMcAstikAya meM (1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya ye tIna dravya ekeka haiM jIvadraya ananta hai aura pudgagala paramANu isase bhI ananta haiM. eka jIva naye 2 aneka rUpa dhAraNa karatA hai parantu jIvatvapane meM antara nahIM hai. yaha dravya kA eka svabhAva khaa| kSetra se asaMkhyAta pradeza, kAlase utpAda vyaya aura bhAva se guNake avibhAga paryAya. ve svakArya bhinna pariNAmI hai. arthAt una savakA pravAha bhinna 2 hai aura kAryapanA sava kA bhinna hai isa liye paryAya bhedase vivakSA karane para dravya aneka svabhAvI haiM. vastu meM ekapane kA abhAva mAnane se sAmAnyapanA nahIM rahatA tathA guNa, paryAya kA AdhAra kauna ? aura AdhAra binA guNa, paryAya jo Adheya hai vaha kisa meM rahe ? isa liye dravya meM ekapanA mAnanA cAhiye. aba jo anekapanA nahIM mAnate haiM to dravya vizeSa svabhAvase rahita ho jAyagA aura vizeSa svabhAva se rahita hone para guNakI anekatA kA dravya meM abhAva hogA aura
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (78) nayacakrasAra hi0 a0 dravyameM guNakA anekapanA sva, svAmitva aura vyApya, vyApaka bhAva se hai, jaise- guNaparyAya sva-dhana hai aura dravya usakA svAmI haiM athavA dravya vyApya hai tathA guNa paryAya usame vyApaka rUpase haiM. isa liye dravya aneka svabhAvI hai / yaha eka aneka svabhAva kahA / svasva kArya bhedena svabhAvabhedena gurulaghuparyAyabhedena bhedasvabhAvaH avasthAnAdharatAdyabhedena abhedasvabhAvaH bhedAbhAve sarvaguNaparyAyANAM saGkaradoSaH guNaguNI lakSyaHlakSaNaH kAryakAraNatAnAzaH zramedabhAve sthAnadhvaMsaH kasyaite guNAH ko vA guNI ityAdyabhAvaH / laghu artha - apane 2 kArya bhedase, svabhAva bhedase aura aguruparyAya medase bhedasvabhAva hai. jaise- jIvakA svakArya bheda. jJAna guNase jAnapanA, cAritra guNase sthiratA ramaNatA aura pudrala dravya kA kAryabheda varNa gaMdha rasa sparza rUpa bhinnatA tathA svabhAva bhedajaise - asti svabhAva sadbhAva saMbodhaka hai. nitya svabhAva - avinAsIpanA, anityasvabhAva - parivartanarUpa, ekapanA-piMDarUpa aura anekapanA- pradezAdikA bodhaka hai ityAdi svabhAva bheda hai. tathA agurulaghuparyAyabheda jaise- pradeza meM muNavibhAga meM pRthak pRthaka hai. paraspara tulya nahIM hai kintu hAni vRddhirUpa pariNamana hai ityAdi. isa saraha vastumeM bheda svabhAtra rahA huA hai / abheda svabhAva kahate haiM, sava dharmakA avasthAna arthAt *
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ (79) sAmAnya vizeSa svabhAva lakSaNa. rahanekI jagaha aura usakA AdhArapanA kabhI bhinna nahIM hotA isa vAste dravya meM abheda svabhAva hai / dravya, guNa, paryAyameM bheda svabhAva nahIM mAnanese saMkaratA doSakI prApti hotI hai guNa guNI, lakSa lakSaNa, kArya kAraNatA kA nAza hotA hai aura kArya bheda nahIM ho zaktA isa bAste dravya, guNa, paryAya bheda svabhAvI hai. cetanA lakSaNa sahita jIva aura majIva cetanA rahita ve abhedapane hai. parantu ajIva meM dhamAstikAya dravya calana sahakArI hai. dUsare ajIva dravyo meM yaha guNa nahIM hai. isI taraha adharmAstikAya sthira sahAyaguNI hai. AkAza meM avagAhana guNa hai. aura pudgala rUpI skaMdhAdi pariNAmI hai. isa taraha sava dravya bheda rUpase bhinna dravya kahejAte hai. anante jIva sava sarISe haiM. una saba jIvoM ko eka dravya kyoM nahIM kahate ? uttara-jaise-rUpiyA cAMdI rUpameM, ujvalatA ora taulapane sahasa hai parantu vasturUpa piMDapane bhinna hai. isaliye ve bhinna kahejAte hai isI taraha jIvakI bhI bhinnatA samajha lenI. utpAda vyayakA cakra pUrvavata hai parantu parivartana savakA eka samAna nahIM haiM. aura bhagurulaghukI hAni vRddhi kA cakra saba dravyoM meM apanA 2 hai. isaliye savajIva aura sava paramANu bhinna 2 hai. vAste bheda svabhAvamAya dravya hai| * vastu meM abheda svabhAva nahIM mAnane se sthAnabhvaMsa hotA hai arthAt sthAna kauna sthAna meM rahanevAlA kauna ityAdikA prabhAva hotA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (80) nayacakrasAra hi0 pra0 hai. isItaraha sarvathA ekapanA mAnane se muNI guNakI pahacAna nahIM hotI isavAste bhedAbheda svabhAvamayI vastu hai. pariNAmikatve uttarottara paryAyapariNamanarUpo bhavyasvabhAvaH tathA tatvArthavRtau iha tuha bhAve dravyaM bhavyaM bhavanamiti guNaparyAyazca bhavanasamayasthAnamAtrakA eva utthitAsIt kUTakajAgRtazayitapuruSavatadevatva vRtyaMtaravyaktirUpeNopadizyate, jAyate asti vipariNamate, varddhate, apakSIyate, vinazyatIti piNDAtirikta vRtyaMtarAvasthAprakAzatayAM tu jAyate ityucyate savyAraizca bhavanavRttiH asti ityanena nirvyApArAtmasatA''khyAyate bhava navRttirUdAsInatA astizabdasya nipAtatvAt vipariNamate i. . tyanena nirobhUtAtmarUpasyAnucchinnatathAttikasya rUpAntareNa bhavanaM yathA kSIraM dadhImAvena pariNate vikarAntaravRtyA bhavanaka tiSThate vRtyantaravaktihetubhAvavRttiA vipariNAmaH varddhata ityanena tUpacayarUpA pravartate pathAGkuro varddhate upacayavat pariNAmarUpeNa bhavanavRttiya'jyatai apakSIyate ityanena tu tasyeva pariNAmasyApacayattirAkhyAyate durbalIbhavat puruSavat puruSadapacayarUma bhavanavRttintaravyaktirucyate vinazyati ityenanAvirbhUtabhavanavRttistirobhavanamucyate tathA vinaSTo ghaTaH prativiziSTasamavasthAnAtmikAbhavanavRttistirobhUtA natvAbhAvasyaivajAtA kapAlAdhuttara bhavanavRtyantarakramAvicchinnarUpatvAdityevamAdibhirAkArairdravyAgayeva bhavanalakSaNAnyapadizyante, trikAlamUlAvasthAyA apari
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyAbhavya svabhAva. tyAgarUpo'bhavyasvabhAvaH abhavyatvAbhAve dravyAntarApattiH // (81) bhavyatvAbhAvavizeSaguNAnAmapravRttiH artha - bhavya tathA abhavya svabhAva kahate haiM. jIvAjIvAdi saba dravya pariNAma hai. ve pratisamaya navIna 2 bhAva ko prApta hote haiM. jahAM pUrva paryAya kA vyaya aura uttara paryAya kA utpAda aisI jo pariNatI usa kA mukhya kAraNa bhavya svabhAva hai. tatvArtha TIkA meM kahA hai dravyAnuyoga bhAvadharma se arthAt dravya meM - guNaparyAya haiM. ve bhavya svabhAvI haiM. yaha bhavana dharma huvA ( savyApAraizcabhavanavRtti ) vyApAra sahita kriyAko bhavana dharma kahate haiM. vastu ke guNaparyAya hai ve bhavana samayavasthAna rUpa hai arthAt navInatA samaprAptarUpa haiM. jaise- vivakSita puruSa uThatA haiM. phira vahI baiThatA hai. jAgatA hai sotA hai ityAdi paryAya prakriyA purUSa pratyayi hotI hai. isItaraha vRttyantara arthAt pUrvaparyAya kA nAza uttaraparyAya kA utpanna honA usako vRtyantara kahate haiM. vRttyantara vyaktirUpapane upadezaka hai. usako bhavana dharmakI pravRtti kahate haiM. navIna utpanna honA, astipane rahanA, viparItarUpa se parigamana honA. yA samartha dharmase vRddhi honA, apakSiyate = ghaTanA, vinazyati = vinAza honA, piMDa samudAya, isase atirikta guNakI pravRtyantara avasthA ke pragaTa honese bhavana dharma hotA hai. bhavanavRtti savyApAra hai kintu nirvyApAra nahIM hai| *
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (82) nayacakrasAra hi0pra0 asti yaha vacana nirvyApAra Atmazakti kA avabodhaka hai yaha bhavana vRtti se udAsIna hai. arthAt-bhavana vRtti ko grahaNa nahIM karatA. vipariNamate isa vAkya se nahIM pragaTa huI jo Atmazakti usakA rUpAntara honA yaha bhavanadharma hai. jaise-dugdha dadhibhAva se pariNamatA hai isa taraha vikArAntara honA usako bhavana dharma kahate haiM. jisa jJAnAdi paryAya meM ananta jJeya jAnane kI zakti haiM parantu jJeya jisa taraha pariNamatA hai usI taraha jJAnaguNakA pravartana vipariNAmapane prati samaya pravartamAna hotA hai. yaha bhI bhavanadharma hai. punaH vRtyantaravartanA anya vyakti ke hetu se bhavAntarapane varte usako vipariNAma bhavana dharma kahate haiM. phira varddhate isa vacana se upacayarUpa se pravarte jaise-aMkura vRddhi ko prApta hotA hai isI taraha varNAdi pudgala ke guNa vRddhi ko prApta hote hai usa ko upacayarUpa bhavanavRtti kahate haiN.| isI taraha guNa kA kAryAntara pariNamana vahI dravya kA bhavana dharma hai. " apakSiyate" usI pariNAma kA nyUna honA. durbala hotA huvA purUSa kI taraha. jaise puruSa durbala hotA hai vaise paryAya ke ghaTane se dravya tathA aguru laghu paryAya ke ghaTane se dravya kI duravala vRtti ko kSayarUpa bhavana dharma kahate haiM. " vinazyati " isI taraha vinAzarUpa bhavana dharma ityAdi aneka prakAra se vastu meM bhavana dharma hai isa ko bhavya svabhAva bhI kahate hai. tathA astitva vastutva, prameyatva, aguru laghutvAdi dharma jo tInoM kAla meM apanI mUla avasthA ko nahIM choDate. vaha una kA abhavya svabhAva hai.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavyAbhavya svabhAva. (83) jaise - aneka prakAra se utpAda vyaya ke pariNamana hote huve bhI jIvakA jIvatvapanA nahIM badalatA aise hI ajIva kA ajItvapanA nahIM palaTatA yaha saba abhavya svabhAva kA dharma hai. 1 ye donoM svabhAva nahIM mAnane se kauna se doSa kI utpatti hotI hai vaha batalAte haiM. dravya meM bhavya svabhAva nahIM mAnane se dravya kA jo vizeSa guNa. gati sahakAra, sthiti sahakAra, avagAhadAna, jJAyakatA, varNAdi paMcAstikAya ke guNa hai una kI pravRtti nahIM hotI aura vinA pravRtti ke kArya siddha nahIM hotI aura kArya siddhi vinA dravya vyartha hai isa liye bhavya svabhAva mAnanA cAhiye / agara dravya meM abhavanarUpa abhavya svabhAva na ho aura kevala bhavana svabhAva hI ho to saba dharma parivartanarUpatA ko prApta hoveMge aura eka dravya dusare dravya meM mila jAyagA tathA dravyatva, sattva, prameyatvAdi abhavya dharma kA nAza hotA hai isa vAste dravya meM bhavya svabhAva bhI hai / vacanagocarA ye dharmAste vaktavyAH, itare avaktavyAH / tatrAkSarA: saMkhyeyAH tatsannipAtA asaMkhyeyAH tadgocarA bhAvAH bhAvazrutagamyAH anantaguNAH vaktavyabhAve zrutAgrahaNatvApaci avaktavyabhAve atItAnAgataparyAyANAM kAraNatAyogyatArUpANA-mabhavaH sarvakAryANAM nirAdhAranA''pattizca sarveSAM padArthAnAM ye vizeSaguNAzcalana sthityavagA isahakArapura galanacetanAdayaste ---
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (84) nayacakrasAra, hi0 a0 paramaguNAH zeSaH sAdhAraNAH sAdharaNAsAdhAraNaguNAsteSAM tadanuyAyIpravRttihetuH paramasvabhAvaH ityAdayaH sAmAnya svbhaavH| artha-zrAtmA kA vIrya guNa jo vIryAntarAya karma se AcchAdita hai. usa vIryAntarAya ke kSayopazama yA kSaya hone se pragaTa huvA jo vIrya dharma usa ko bhASA paryApti nAmakarma ke udaya se bhASA vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa kara ke zabdapane prayoga karate haiM. ve zabda pudgala skaMdha haiM. parantu zrotAjanoM ke liye ve jJAna ke hetu haiM, jisa meM guNa nahIM vaha guNa kA kAraNa nahIM hotA aisA jo kahate haiM ve mithyA hai, kyoM ki jo nimita kAraNarUpa hai usa meM guNa ho kiMvA na bhI ho parantu upAdAna kAraNa meM usa guNa kI yogyatA nizcaya hai, aura jo vastudharma vacanayoga se grahaNa hone yogya hai usa ko vaktavya dharma kahate haiM, aura isa se itara jo dharmAstikAya meM aneka dharma aise haiM; ve vacana se agrAhya haiM; ve saba dharma avaktavya kahe jAte haiM, vaktavya dharma se avaktavya dharma anantaguNa haiM; vacana to saMkhyAte haiM; parantu una vacanoM meM aisA sAmarthya hai ki saba avaktavya dharma kA bhI jJAna hotA hai; uktaM ca-abhilApA je bhAvA aNaMta bhAgo ya aNa abhilAppANaM abhilApya sANaMto bhAga su e nivaMdvotra // 1 // tatra akSara saMkhyAta haiM. una akSaroM ke sannipAta saMyogI bhAva asaMkhyAta haiM. una sannipAta akSaroM se prahaNa karaneyogya jo padArthAdi ke bhAva ve ananta guNa hai. usase avaktavya bhAva ananta guNa hai. matijJAna, zratijJAna abhilASya bhAvakA parokSagrAhaka haiM. avadhijJAna pudgala ko pratyakSa pramANa se
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktavyAvaktavya stra. jAnanevAlA hai. parantu eka paramANu ke saba paryAyoM ko nahIM jAnatA kintu kitaneka paryAyoM ko jAnatA hai. aura kAlase asaMkhyAta samaya jAnatA hai. kevalajJAna chatra dravya ke saba paryAyoM ko eka samaya pratyakSarUpa se jAnatA hai isaliye dravyameM vaktavyatA dharma na hoMto zrutajJAna se grahaNa nahIM ho saktA aura isake binA manthA-bhyAsa, upadezAdi saba nahIM ho sakte isaliye dravyameM vaktavya svabhAva hai / avaktavya svabhAva nahIM mAnate haiM to ? vastumeM abIta paryAya jo kAraNatA kI paraMparA meM rahI hai. tathA anAgata paryAya sava yogyatA meM rahI hai. una sabakA abhAva hotA hai. jisa samaya vastu meM vartamAna paryAya kI asti hai. usase atIta, anAgata kA jJAna nahIM hotA isaliye avaktavyasvabhAva avazya mAnanA cAhiye. nahIM to vartamAna saba kArya nirAdhAra ho jAyagA. aura dravya meM eka samaya anante kAraNa haiM. ve kAraNa ananta kArya dharmarUpa haiM. ananta kArya ke ananta kAraNa usakA paraMpara jJAna kevalIko haiM. vartamAna kAraNa dharma tathA kArya dharmase ananta guNa kAraNa, kAryakI yogyatA rUpa sattA meM hai. ve kisI ke avibhAga nahIM hai. kintu avibhAgI jJAnAdiguNa meM ananta kAraNa, kArya dharma utpanna hone kI yogyatA rUpa sattA hai. vaha saba vaktavya rUpa hai / aba parama svabhAva kA svarUpa kahate haiM. saba dharmAstikAyAdi padArtha ke vizeSaguNa- jaise- dharmAstikAya kA calanasahakArIadharmAstikAyakA sthirasahakArIpanA, AkAzAstikAya kA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 avagAhakadAna, pudgalAstikAyakA puraNa galanapanA aura jIva dravya kA cetanatA lakSaNa ye saba dravyoM kA vizeSa guNa hai. aise lakSaNa jo dUsare dravyako bhinna karane ke liye mUla kAraNa ho vaha parama-prakRSTa guNa haiM. ve guNa bhI paMcAstikAya meM milate haiM. yathA-avinAzItva, akhaMDatva, anityatvAdi dharma paMcAstikAya meM zahasa rUpase haiM. isa vAste inako sAdhAraNa guNa kahate haiM. tathA-paMcAstikAya ke kisI dravyameM koI guNa mile aura kisI meM namile usako sAdhAraNasAdhAraNa guNa kahate hai. sava guNa vizeSa guNa ke anuyAyi vartate haiM. isa pravartanA kA kAraNa dravya meM paramasvabhabhAva panA hai. paramasvabhAva ke pariNamanase dravyake saba guNa mukhya guNa ke anuyAyipane pravartamAna hote haiM. yaha paramasvabhAva saba dravyoM meM hai. isa tarahasAmAnya svabhAvakA svarUpa kahA. phira anekAntajayapatAkA meM kahA hai| tathAstitva, nAstitva kartRtva, bhoktRtva, asarvagatatva, pradeza vattvAdibhAvAH punaH tatvArtha TIkAyAM punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnaadharmavatvaM tatrAsaktAH prastArayantu sarve dharmAH pratipadaM pravacanatvena puMsA yathAsaMbhavamAyojanIyAH kriyAvatvaM paryAyopayogitA pradezASTakanizcalatA evaM prakArAH saMti bhUyAMsaH anAdipariNAmikA bhavanti jIvasvabhAvA dharmAdibhistu samAnA iti vizeSaH // artha-astitva, nAstitva, kartRtva, bhoktRtva, asarvagatatva aura pradezavattvAdi ananta svabhAvamayi dravya hai. tatvArtha TIkAmeM pariNamika bhAvake bhedoM kI vyAkhyA karate huve kahA hai-punarapi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ativyAdi svabhAva. (87) Adiza grahaNa karate huve yaha saMbodhana kiyA hai ki vastu ananta dharmamaya hai. una sabako vistAra pUrvaka nahIM kaha sakate . tathApi pratyeka dravya meM pravacana kA jAnanevAlA puruSa yathA saMbhAvita dharma ko saMyoje - tathA - " kriyAvatvaM " jJAnAdi guNa jo lokAloka jAnane ke liye pratisamaya pravartamAna hai tathA " zrIbhASyakAre " jJAnAdi guNa kAraNa aura usI guNa kI pravRtti ko kriyA samajhanI aise kahA hai; tathA dekhanA yaha kArya aisehI dharmAstikAyAdi ke saba guNa tIna pariNatI se pariNAmI hai; isataraha paMcAstikAya artha kriyAkA kartA hai; yaha kriyAvAnapanA kahA / ta " paryAyopayogitA " paryAya kA upayogIpanA yaha jIva kA svabhAva hai; dharma0 adharma0 AkAza0 ina tInoM astikAyoM ke pradeza kAlase anAdi ananta avasthitarUpa hai; pudgala kA calapanA sadA-sarvadA hai; pudgala paramANu tathA pudgala skaMdha saMkhyAta yA asaMkhyAta kAla paryaMta ekakSetra meM rahasate haiM; pIche avazya calabhAva ko prApta hote hai; jIvadravya sakarmA saMsArIpane kSetrase kSetrAntara; gamanabhAva se bhavAntara gamanarUpa calapanA hai; usa jIvako samyagdarzana, samyagjJAna aura samyag cAritra kI pragaTatAse parabhAva bhogInA nivAraNa karake AtmasvarUpa, niradhAranasvarUpa, bhAsanasvarUpa pariNamana honese ekatvasvarUpa, svadharmakartA, svadharmabhoktA, sakala parabhAva tyAgI, nirAvaraNa, niHsaMga, nirAmaya, nirdvadva, niSkalaMka nirmala, svayi ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, arUpI, avyAbAdha, paramAnaMdamaya, siddhAtmA,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (88) nayacakrasAra hi0 a0 siddhakSetrameM rahe huve sAdiananta kAlapane samastapradeza se sthira haiM. aura saMsArI jIvoM ke ATha rucakapradeza sarvadA sthira hai. ve AThoM pradeza nirAvaraNa haiM. zrI AcArAGgakI zelAGgAcArya kRta TIkAmeM lokavijaya adhyayana ke prathama uddezAmeM yathA--tadanena paMcadazavidhenApi yogenAtmA aSTau pradezAn vihAya taptabhAjanodakavadudvarttamAnaiH sarvairaivAtmapradezairAtmapradezAvaSTabdhAkAzasthaM kArmaNazarIrayogyaM karmadalikaM yad badhnanAti tat pryogkrmetyucyte||arthaat ina ATha pradezo meM karma nahIM lagate. AThoM pradeza nirAvaraNa hai to lokAloka kyoM nahIM dekhate ? uttara-AtmAkI jo guNapravRtti hai vaha saba pradezoM ke milanese pravartamAna hotI hai. ve ATha pradeza alpa haiM. alpatvAt nirAvaraNa honepara bhI kArya nahIM kara sakte jaise-agni kA sUkSma kaNa dAhaka prakAzaka pAcaka hote huve bhI alpatA ke kAraNa dAhakAdi kArya nahIM kara sakate ve AThoM pradeza nirAvaraNa kaise rahe ? uttara-jo cala pradeza haiM unake karma lagate haiM. acala pradezoM ke karma nahIM lagate. bhagavatIsUtra meM kahA hai-" jeai veai calai kaMdai ghaTTai sebaMdhaI" aisA pATha hai isa vAste cala pradeza ho ve karma bAMdhe. ATha pradeza acala haiM isa vAste karma nahIM bAMdhate / kAryAbhyAsa se pradeza ikaThe hote haiM. taba una pradezoMke guNa bhI usa kArya ko karane ke liye pravartamAna hote haiM. tathA jisa pradezakA jo guNa hai vaha usa pradeza ko chor3ake anya pradeza meM nahIM jAtA. jIvake ATha pradeza hamezA nirAvaraNa rahate haiM. dUsare pradezoMmeM akSara kA anantavAM bhAga ceta
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa svabhAva lakSaNa. (89) nArUpa se nirAvaraNa hai. isataraha bahuta se anAdi pariNAmika bhAva hote haiM. ve anAdi pariNAmika bhAva jIvake haiM. aura dharmAstikAyAdimeM sapradezAdikI sAmAnatA hai| yaha vizeSa svabhAva khaa| bhinabhinnaparyAyapravartanasvakAryakAraNasahakArabhUtAH paryAyAnugatapariNAmavizeSasvabhAvAH te ca ke, 1 pariNAmikatA, 2 katRtA, 3 jJAyakatA, 4 grAhakatA, 5 bhoktRtA. 6 rakSaNatA, 7 vyApyAvyApakatA, 8 AdhArAdheyatA, 6 janyajanakatA, 10 agurulaghutA, 11 vibhUtakAraNatA, 12 kArakatA, 13 prabhutA, 14 bhAvukatA, 15 abhAvukatA, 16 svakAryatA, 17 sapradezatA, 18 gatisvabhAvatA, 19 sthitisvabhAvatA, 20 avagAhakasvabhAvatA, 21 akhaNDatA, 22 acalatA, 23 asaGgatA, 24 akriyatA, 25 sakriyatA ityAdi svIyopakAraNapravRttinaimittikAH uktaM ca sammatau AropopacAreNa yadyadapekSate tanna vastudharma: upAdhitAbhavanAt na copAdhirvastu- sattA iti // artha-vizeSa svabhAva kahate hai. bhinna bhinna paryAyakA kArya kAraNa pravartana meM sahakAra bhUta jo paryAyAnugata pariNAmika bhAva usako vizeSa svabhAva kahate haiM. ve aneka prakAra se haiM. zrI harIbhadra sUrikRta zAstra vArtA samuccaya granthameM kahA hai. usako kahate haiM, (1) saba dravyoM ke apane apane guNa pratisamaya kArya karaneke liye bhinna bhinna pariNAma rUpase pravartamAna hote hai. ve apane guNake kAraNika ho usako pariNamika svabhAva kahate haiM, (2) " tatra
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ (90) nayacakrasAra hi0 a0 kartatvaM jIvasya nanyeSAM" jIva kartA hai anya nahIM. " appakattA vikattAya" iti uttarAdhyayanavacanAt (3) jJAyakatA-jAnane kI zakti jIvameM hai athavA jJAnalakSaNa jIva hai. " ginhaI kAyieNaM" iti Avazyaka niyuktivacanAt (4) grAhakatA grahaNazakti bhI jIvameM hai gRhNAmiti kriyAkA kartA jIva haiM. (5) bhoktAzakti bhI jIvameM hai " jo kuNai so bhuMjai // yaH karttA sa eva bhoktA" iti vacanAt (1) rakSaNatA (2) vyApyavyApakatA (3) AdhArAdheyatA (4) janyajanakatA. tatvArthavRtti meM hai. (1) agurulaghutA (2) vibhUtA (3) kAraNatA (4) kAryatA (5) kArakatA ina zaktiyoM kI vyAkhyA zrIvizeSAvazyaka meM hai. (1) bhAvukatA (2) abhAvukatA zaktika varNana zrIharIbhadrasUrikRta bhAvukanAmA prakaraNa meM hai. aura kitanIka zaktiyoM kA varNana anekAntajayapatAkA, sammatitarkAdi jaina tarkagranthomeM likhA hai. urdhvapracayazakti, tiryakpracayazakti, oghazakti aura samucitazAkti kA varNana sammatigrantha meM hai. aura jo dviguNAtmA mAnanevAle haiM. ve sarvadharma zaktirUpa mAnate haiM. unhone dAnAdilabdhI aura avyAbAdhAdi sukha ko zaktirUpase mAnA hai. yahAM vyAkhyAnameM jo guNako karaNa kahA hai vahAM kAMdipanA hai vaha sAmarthyarUpa hai jAnanA, dekhanA yaha kArya hai. kitanIka zaktiyAM jIvameM hai aura kitanaki paMcAstikAya meM hai.. - tathA devasenajI kRta nayacakrameM jIvako acetana, svabhAva, mUrta svabhAva tathA pudgalaparamANuko cetana svabhAva, amUrta svabhAva
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ gu0,paryAya svarUpa. kahA hai. ve asat hai inako Aropapane se koI kaha bhI de to kevala kathanamAtra hai parantu astirUpa nahIM hai jisadharmakI Aropa se vA upacAra se gaveSaNA ki jAya vaha vAstavIka vastudharma nahIM hai. upAdhIrUpa hai aura upAdhI hai vaha vastu sattA nahIM samajhI jaatii| yaha vizeSa svabhAva kahA. dharmAstikAye amUrtAcetanAkriyAgatisahAyAdayoguNAH / adharmAstikAye amUrtAcetanAkriyA sthitisahAyAdayo guNAH / AkazAstikAye amUrtAcetanAkriyAvagAhanAdayo guNAH pudgalAstikAye mUrtAcetanAsakriyapuragAgalanAdayovarNagandharasasparzAdayo guNAH jIvAstikAye jJAnadarzanacAritravIrya avyAbAdhAmUrtA'guruladhvanavagAhAdayo guNAH / evaM prati dravyaM guNAnAmanantatvaM jJeyam // ___ artha-dharmAstikAyake cAra guNa (1) arUpI (2) acetana (3) akriya (4) gatisahAya ityAdi anantaguNI hai / adharmAstikAyake cAra guNa (1) arUpI (2) acetana (3) akriya (4) sthitisahAya ityAdi anantaguNI hai / AkAzAstikAya ke cAra guNa (1) arUpI (2) acetana (3) akriya (4) avagAhanAdi ananta guNI hai / pudgalAstikAyake cAra guNa (1) rUpI (2) acetana (3) sakriya (4) puraNagalana (1) varNa (2) gaMdha (3) rasa (4) sparza ityAdi anantaguNI hai / jIvAstikAya meM (1) jJAna (2) darzana (3) cAritra (4) vIrya (5) avyAbAdha (6) arUpI (7) agurulaghu
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (92) nayacakrasAra hi. a. (8) ana avagAhAnAdi ananta guNa hai isa taraha paMcAstikAya ananta guNamayI hai| AgamasArase SaDadravyake paryAya. . dharmAstikAya ke cAra paryAya (1) khaMgha (2) deza (3) pradeza (4) agurulaghu / adharmAstikAyake cAra paryAya (1) khaMdha (2) dekha (3) pradeza (4) agurulaghu nAkAzAstikAyake cAra paryAya (1) saMgha (2) deza (3) pradeza (4) agurulaghu / pudgalAstikAyake cAra paryAya (1) varNa (2) gaMdha (3) rasa (4) sparza agurulaghu. sahita / kAladravyake cAra paryAya (1) atItakAla (2) anAgatakAla (3) vartamAna kAla (4) agurulghu| jIvAstikAyake cAra paryAya (1) avyAbAdha (2) anavagAhI (3) amUrtI (4) agurulaghu / ityAdi
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAdhikAra. paryAyAH SoDhA dravyaparyAyA (1) asaMkhyeyapradezasiddhatvAdayaH / (2) dravyavyaJjanaparyAyAH dravyANAM vizeSaguNAzcetanAdayazcalanasahakArAdayazca, (3) guNaparyAyAH guNAvibhAgAdayaH (4) guNavyaJjanaparyAyAH jJAyakAdayaH kAryarUpAH matijJAnAdayaH jJAnasya, cakSudarzanAdayo darzanasya, kSamAmAIvAdayaH cAritrasya, varNagandhasparzAdayo mUrtasya ityAdi (5) svabhAvaparyAyAH agurUlaghuvikArAH te ca dvAdazaprakArAH SaT guNa hAnivRddhirUpAH avAggocarAH ete paJcaparyAyAH sarvadravyeSu (6) vibhAvaparyAyAH jIve nrnaarkaadyH|| pudgledvynnukto'nntaannukpryntaaskndhaaH| artha-aba nayAdhikAra kahate haiM; nayake mukhya do bheda haiM; (1) dravyAsti ( 2 ) paryAyAsti jisa meM dravyAstinaya ke do bheda ( 1 ) zuddha dravyAsti, (2.) azuddha dravyAsti devasena kRta paddhati meM dravyAsti ke daza bheda kiye haiM. ve saba do bhedo meM samAvesa hote haiM. aura sAmAnya svabhAva meM una kA samAvesa ho gayA haiM. isa liye yahAM varaNana nahIM karate Age dekha lenaa| . paryAyAstika naya ke che bheda haiM. ( 1 ) dravya meM ekatvapane rahe huve jIvAdi ke asaMkhyAta pradeza tathA AkAza ke ananta pradeza inako dravya paryAya kahate haiM. aura siddhatva, akhaNDatvAdi
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (94) nayacakrasAra hi. a. tathA dravyakA pragaTapanA mAnate haiM usa ko dravya vyaMjana paryAya kahate haiN| - (2) dravya kA vaha guNa jo anyadravya meM nahIM hotA usa ko vizeSaguNa kahate haiM; jaise-jIva kA cetanAdi; dharmAstikAya kA calanasahakAra; adharmAstikAya kA sthirasahakAra; AkAza meM avagAhadAna; aura pudgala meM puraNagalanapanA ye guNa dravya kI bhinnatA ko pragaTa karate haiM; isa liye ina ko vyaMjana paryAya kahate haiN| (3) pratyeka guNa ke avibhAgaparyAya ananta haiM; una ke piMDa ko arthAt una avibhAgaparyAyoM ke samudAya ko guNa paryAya kahate haiN| - [4 ] jJAna kA jAnanApana; cAritra kA sthiratApana athavA-jJAna ke matijJAnAdi pAMca bheda; darzana ke cakSudarzanAdi; cAritra ke kSamA mArdavAdi bheda tathApudgala kA varNagandharasasparzamUrtAdi aura arUpI guNa kA avarNa agandha arasa asparza ityAdi muNa haiM ve guNa vyaMjana paryAya haiM / [5] svabhAva paryAya-vastu kA koi svabhAva aisA.jo agurulaghupane ke prakAra kI hAni tathA che prakAra kI vRddhi evaM bAraha prakAra se pariNamana karatA hai isa meM kisI kA prayoga-sahAyatA nahIM hai kintu vastu kA mUla svabhAva-dharma hI hai; isa kA svarUpa pUrNatayA vacanagocara nahIM hotA aura anubhavagamya bhI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepa svarUpa. nahIM hai kyoM ki ThANAMgasUtra kI TIkA meM zrutajJAna ke adhikAra kA sAta aMga kahA hai [1] sUtra [2] niyukti [3] bhASya [4] cUrNi jo sUtrAdi saba kA artha prakAza kare [5] TIkA-nirantara vyAkhyA, ye pAMca aMga grantharUpa hai; [6] paraMparArUpa aMga [7] anubhavarUpa aMga ina sAtoM kA vinaya sahita paThanapAThana karane se sacce artha kI prApti hotI hai; aura AtmA kA niramala guNa pragaTa hotA hai zrIbhagavatI sUtra meM kahA hai:-" suttattho khalu paDhamo bIo niyuttimisino bhaNIo taiyo anira viseso esa vihi hoi aNuogo" ye pAMca paryAya saba dravyo meM hote haiN| [6] vibhAva paryAya-yaha jIva aura pudgala meM haiM; jIva meM naranArakAdirUpa vibhAva paryAya hai aura pudgala meM dveNukAdi yAvat anantANukaskaMdha tathA ananta guNaparyanta skaMdharUpa vibhAva paryAya hai| ___ // nikSepa svarUpa // mervAdyanAdinityaparyAyAM: caramazarIratribhAganyUnAvagAhanAdayaH sAdinityaparyAyAH sAdisAntaparyAyAH bhavazarIrAdhyavasAyAdayaH anAdisAntaparyAyAH bhavyatvAdayaH tathA ca nikSepAH sahajarUpA vastunaH paryAyAH evaM catvAro vatthupajjhAyA iti bhASya vacanAt nAmayuktemati vastuni nikSepacatuSTayaM yuktam uktaM cAnuyogadvAre jattha ya ja jANijjhA, nikkhevaM nirikhave nikhasesa, jattha ya no jANijjhA, ca ukaM nirikave tattha, tatra nAmanikSepaH sthApanAnikSepaH dravya
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ (16) nayacakrasAra, hi0 a0 nikSepaH bhAvanikSepaH tatra nAmanikSepo dvividhaH sahajA AropajA ca, dravyanikSepo dvividhA Agamato noprAgamatazca tatra AgamataH tadarthajJAnAnupayuktaH, noAgamato jJazasarabhavyazarIra tadvayatiriktabhedAtridhA, bhAvanikSepo dvividhaH Agamato nogrAgamatazca tadjJAnopayuktaH tadguNamayazca vastusvadharmayuktaM tatra nikSepA vastunaH svaparyAyAH dhrmbhedaaH|| . artha-ghudgala kA merU pramukha anAdi nitya paryAya hai| jIva kI siddhAvasthA; siddhAvagAhanAdi sAdi nityaparyAya hai / vIrya ke kSayopazama se utpanna hone vAle bhAva, zarIra aura adhyavasAya ye tIno yoga sthAna jisa meM kaSAya sthAna jo cetanA ke kSayopazama kaSAya ke udaya se prApta huvA aura saMyama sthAna jo cAritra kA kSayopazama pariNAmI cetanAdi guNa. ye saba adhyavasAyasthAna sAdi sAnta paryAya haiM. / siddhagamanayogyatA dharma-bhavya' tvaparyAya anAdi sAnta hai kyoM ki siddhatA pragaTa hone para bhavyatva paryAya kA vinAza hotA hai isa vAste anAdi sAntapanA khaa| vastusvaparyAyApekSA pratyeka vastumeM sAmAnyarUpase cAra nikSepa hai; vizeSAvazyaka bhASya meM kahA hai; "cattAro vatthu pajjhAyA" iti vacanAt svaparyAya kahA hai; anuyogadvAra meM kahA hai ki jisa vastu meM jitane nikSepa jJAna ho utane kahanA kadAcit vizeSa nikSepakA bhASa na ho to nAma, sthApanA, dravya, bhAva yaha cAre nikSepa avazya khnaa| nAma nikSepa ke do bheda ( 1 ) sahajanAma ( 2 ) sAMketi
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ (97) nikSepa. kanAma / sthApanA nikSepa ke do bheda (1) sahaja sthApanA jo vastu kI avagAhanA rUpa ( 2 ) AropasthApanA jo Aropakara ke sthApana kI jAya arthAt kRtrima / dravyanikSepa ke do bheda (1) Agamase dravyanikSepa jo jIva svarUpa ke vinA jAne tapasaMyamAdi kriyA karanI yA lAja maryAdA ke vAste sUtra siddhAnta par3hanA (2) noAgama dravyanikSepa vastu guNa sahita hai parantu vartamAna meM guNarUpa nahIM hai jisake tIna bheda (1) jJazarIra-mare huve puruSakA zarIra jaise--rUSabhadeva svAmI ke zarIra kI bhaktI jaMbUdvIpapannatI meM likhI hai. (2) bhavya zarIra-vartamAna meM to guNa nahIM hai parantu guNamaya hogA jaise-evannAmuni (3) tadvyatirikta-jo guNa sahita vidyamAna hai parantu vartamAna meM upayoga sahita nahIM vartatA / bhAva nikSepa ke do bheda (1) Agamase bhAva nikSepa jo Agamase artha ko jAnanevAlA aura upayoga sahita vartatA haiM (2) noAgamase bhAvanikSepa jisa prakArase jJeya vartatA hai vahI rUpa hai| -- ina cAra nikSepoM meM prathama ke tIna nikSepa kAraNarUpa hai aura cauthA bhAva nikSepa kAryarUpa hai. bhAva nikSepako utpanna karane ke liye pahile ke tIna nikSepa sapramANa hai anyathA apramANa hai. pahile ke tIna nikSepa dravyanaya hai aura bhAvanikSepa bhAvanaya hai bhAvanikSepa ko nahIM utpanna karanevAlI kevala dravya pravRtti niSphala hai zrI AcArAGga sUtra kI TIkAke lokavijaya adhyayana meM kahA hai. " phalameva guNaH phalaguNaH phalaM ca kriyA bhavati tasyAzca kriyAyAH
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi0 a0 anAtyantikogunaikAntiko bhaveta phalaM guNopyaguNo bhavati samyak darzana jJAna cAritra kriyA yAste kAntikAnAbAdha sukhAkhyasiddhi guNo'vApyate etaduktaM bhavati samyag darzanAdikaiva kriyAsiddhi phala guNena phalavatyaparA tu sAMsArika sukha phalAbhyAsa eva phalAdhyAropAniSphalatyarthaH" ratnatrayI pariNAma vinA jo kriyA karanI hai usase saMsAra sukha milatA hai. vaha kriyA niSphala hai. esA pATha hai isaliye bhAvanikSepa ke kAraNa vinA pahile ke tIna nikSepa niSphala hai. nikSepa hai vaha mUla vastu kA paryAya hai aura vastu kA svadharma hai| ||nysvruup // nayAstu padArthajJAne jJAnAMzAH tatrAnantadharmAtmake vastunyeka dharmonayanaM jJAnanayaH tathA " ratnAkare " nIyate yene zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipaturabhiprAyavizeSonayaH, svAbhipretAdaMzApalApI punarnayobhAsaH, sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAraH vyAsato'nekavikalpaH samAsato vibhedaH dravyArthikaH paryAyArthikaH tatra dravyArthikazcaturSA (1) naigamaH, (2) saMgrahaH, (3) vyavahAraH, (4) RjusUtrabhedAt, paryAyArthikastridhA (1)zaddhaH (2) samabhirUDhaH (3) evaMbhUtabhedAt / artha-padArtha ke jJAnAMsako naya kahate haiM. jisakA lakSaNa // vastu ananta dharmAtmaka hai. jaise-jIvAdi eka padArtha meM ananta dharma hai. usameM se eka dharma kI gaveSaNA kI. aura anya anante dharma rahe huve hai. unakA uccheda bhI nahIM aura grahaNa bhI nahIM.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (29) kintu eka dharma kI mukhyatA sthApita karanI usako naya kahate hai. isakI vistAra pUrvaka vyAkhyA kI jAya to nayake aneka bheda hote haiM. parantu saMkSepase do bheda haiM. (1) dravyAstika (2) paryAyAstika inakA varNana ratnAkarAvatArikA granthase likhate haiM. " dravati droSyati adudravat tAMstAn paryAyAniti dravyaM tadevArthaH so'sti yasya viSayatvena sa dravyArthika." vartamAnakAla meM paryAya kA utpAdaka haiM, bhUta-atItakAla meM utpAda-kathAH bhavISya kAla meM utpAdaka hogA usako dravya kahate haiM. usI arthakA prayojanapanA hai jisameM arthAt paryAya hai janya aura dravya hai janaka tathA dravya hai vaha dhruva hai aura paryAya hai adhruva arthAt utpAda vyaya rUpa uktaM ca / " paryeti utpAdavinAzau prApnotIti paryAyaH sa evArthaH so'sti yasyAsau paryAyArthikaH" jisa paryAyase utpAda vinAsarUpa navInatA prApta ho aise svarUpAnuyAyI ko paryAyArthika naya kahate haiN| usa dravyArthika, paryAyArthika dharma ko dravya, paryAya bhI kahate haiN| prazna-dravyArthika paryAyArthika do bheda kahe haiM. vaise tIsarA guNArthika bheda kyoM nahIM kahate ? uttara-isake liye ratnAkArAvatArikA meM kahA hai " guNasya paryAye evAntarabhUtatvAt tena paryAyArthikenaiva tat saGgrahAt " arthAt-guNa paryAya meM antarabhUta hai isa liye paryAyArthika meM isa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ (100) nayacakrasAra hi0 a0 kA samAvesa hotA hai| paryAyArthika ke do bheda haiM (1) sahabhAvi, (2) kramabhAvi, sahabhAvi guNa hai vaha paryAya meM antarabhUta hai| prazna-dravya paryAya se vyatirikta sAmAnya; vizeSa do dharma aura bhI haiN| to sAmAnya; vizeSa do naya aura kyoM nahIM kahate ? uttara-tathAhi " dravyaparyAyAbhyAM vyatiriktayoH sAmAnya vizeSayoraprasiddheH tathAhi dviprakAraM sAmAnyamuktamUrkhatAsAmAnyaM tu prativyaktisadRzapariNAmalakSaNaM vyaJjanaparyAya eva" isa pATha se urdhvasAmAnya to dravya kA dharma haiM / aura tiryak sAmAnya paryAya dharma hai / " vizeSo'pi vaisAdRzyavivartalakSaNaMparyAya evAntarbhavati naitAbhyAmadhikanayAvakAzaH " / aura vizeSa kA lakSaNa aneka rIti se vartanA so isa kA paryAyArthika meM antara bhAva-samAvesa hotA hai isa liye sAmAnya vizeSa ko bhinnanaya kahanA yogya nahIM hai| dravyArthika naya ke cAra bheda haiM. [1] naigama (2) saMgraha (3) vyavahAra (4) RjusUtra aura paryAyArthika ke tIna bheda haiM (1) zabda (2) samabhirUDha (3) evaMbhUta. vikalpAntare RjusUtrasya paryAyArthikatApyasti sa negamastriprakArAH AropAMzasaGkalpabhedAt vizeSAvazyaketUpacArasya bhinnagrahaNAt caturvidhaH / na eke gamA AzayavizeSA yasya sa naigamaH tatra catuHprakArA AropaH dravyAropaguNAropakAlAropakAraNAdyAropabhedAt tatra guNe dravyAropaH pazcAstikAya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (101) cartanAguNasya kAlasya dravyakathanaM etadguNe dravyAropaH 1 jJAnamevAtmA atra dravyeguNAropaH 2 vartamAnakAle atItakAlAropaH adya dIpotsave vIranarvANaM vartamAnakAle anAgatakAlAropaH adyeva padmanAbhanirvANaM, evaM SaD bhedAH kAraNe kAryAropaH bAhya kriyAyAH dharmatvaM dharma kAraNasya dharmatvena kathanaM / saGkalpo vibhidhaH svapariNAmarUpaH kAryAntarapariNAmazca aMzopi dvividhaH bhinno'bhinazcetyAdi shtbhedonaigmH| ___artha--koI RjusUtranaya ko vikalpa se paryAyArthika bhI kahate haiM. kyoM ki yaha vikalpanaya haiM. astu naigama ke tIna bheda haiM. (1) Aropa (2) aMsa (3) saMkalpa tathA-vizeSAvazyaka meM upacArarUpa cauthA bheda bhI kahA hai. naekagamo-abhiprAya usa ko naigamanaya kahate haiM. arthAt naigamanaya aneka AzayI hai| Aropanaigama ke cAra bheda haiM. (1) dravyAropa (2) guNAropa (3) kAlAropa (4] kAraNAdyAropa. (1) guNaviSaya dravya kA Aropa karanA usa ko dravyAropa kahate haiM. jaise vartanA pariNAma paMcAstikAya kA pariNamana dharma hai usa ko kAla dharma kahanA. yahAM kAla ko dravya kahA yaha Aropa se hai kintu vasturUpa bhinna piMDapane dravya nahIM hai. iti dravyAropa (2) dravya meM guNa kA Aropa karanA. jaise-jJAna AtmA kA guNa hai parantu jJAnI vahI AtmA isa taraha jJAna ko AtmA kahA. yaha guNAropa / (3) kAlAropa-jaise-vIra bhagavAna ko nirvANa huve
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (102) nayacakrasAra, hi0 a0 bahuta kAla huvA parantu Aja dIvAlI ke dina vIra bhagavAna kA nIrvANa huvA aisA kahate haiM. yaha vartamAna meM atIta kAla kA Aropa hai athavA Aja padmanAbha prabhu kA nirvANa hai aisA kahanA yaha vartamAna kAla meM atIta kAla kA Aropa huvA isI taraha atIta anAgata vartamAna kAla ke do 2 bheda karane se kAlAropa ke che bheda hote haiM. (4) kAraNa viSaya kArya kA Aropa karanA jisa ke cAra bheda ( 1 ) upAdAnakAraNa 2 nimitakAraNa 3 asAdhAraNakAraNa 4 apekSAkAraNa. jaise-bAhya kriyA hai vaha sAdhvasApekSa bAle ko dharma ke liye nimitta kAraNa hai. isa liye dharmakAraNa kahanA isI taraha tIrthaMkara mokSa kA kAraNa hai isa liye unako tinnANaM tArayANaM kahanA. yaha kAraNaviSaya kartApane kA Aropa kahA isa taraha AropatA aneka prakAra se hai / saMkalpa naigama ke do bheda haiM. 1 svapariNAmarUpavIrya cetanA ke navIna 2 kSayopazama 2 kAryAntara se naye 2 kArya se nayA 2 upayoga honA / aura aMza naigama ke bhI do bheda haiM- 1 bhinnAMza-jude 2 aMza skaMdhAdi 2 abhinnAMza-AtmA ke pradeza tathA guNa ke avibhAga ityAdi ye saba naigamanaya ke bheda haiN| sAmAnya vastusattA saGgrAhakaH saGgrahaH sa dvividhaH sAmAnyasaGgraho / vizeSasaGgrahazca, saamaanysngghho| dvividhaH mUlata uttarazca mUlato'stitvAdibhedataH SaDvidhaH uttarato jAtisamu
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. dAyabhedarUpaH jAtitaH gavi gotvaM ghaTe ghaTatvaM vanaspatau vanaspatitvaM samudAyato sahakArAlake bane sahakAravanaM, manuSyasamuhe manuSyavRMda, ityAdi samudAyarUpaH athavA dravyamiti sAmAnya saMgrahaH jIva iti vizeSasaGgahaH tathA vizeSAvazyake " saMgahaNaM saMginhai saMginhaM tevateNaM jaM bheyA to saMgaho saMgihiya piMDiyatthaM vaujAssa" saMgrahaNaM sAmAnyarUpatayA sarvavastunAmAkroDanaM saGgrahaH athavA sAmAnyarUpatayA sarva gRhNAtIti saGgrahaH athavA sarvepi bhedAH sAmAnyarUpatayA saMgRhyante aneneti saGgraha athavA saMgRhItaM piNDitaM tadevArtho'bhidheyaMyasya tat sagRhItapiNDitArtha evaM bhUtaM vaco yasya saGgrahasyeti saGghahItapiNDitaM tat kimucyate ityAha saMgahIya mAgahIya saMpiDiya meganAimANIyaM / / saMgaDIyamaNugamo vAvaire gopiDiyaM bhaNiyaM // 1 ! sAmAnyAbhimukhyenagrahaNaM saMgRhItasaGgraha ucyate, piNDitaM tvekajAtipAnitamabhidhiyate piNDitasaGgrahaH atha sarvavyaktiSvanugatasya sAmAnyasya pratipAdanamanugamasaGgraho'bhidhiyate vyatirekastu taditaradharmaniSedhAd grAhyadharmasaGgrahakAraka vyatireka saGgraho bhaNyate yathA jIvo jIvaH iti niSedhe jIvasaGgraha eva jAtAH ataH 1 saGgraha 2 piNDitArtha 3 anugama 4 vyatirekabhedAccaturvidhaH athavA svasattAkhyaM mahAsAmAnya saMgRhNAti itarastu gotvAdikamavAntarasAmAnyaM piNDitArthabhidhIyate mahAsattArUpaM abAntarasattArUpaM " egaM nicaM niravaya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (104) nayacakrasAra, hi0 a0 vamakkiyaM savvagaM ca sAmAnaM* etad mahAsAmAnyaM gavi gotvAdikamavAntarasAmAnyamiti saMgraha. artha-saMgraha naya kA svarUpa kahate hai. sAmAnyase saba dravyoM meM mukhya vyApaka nityatvAdi sattArUpa jo dharma rahA huvA hai usake saMgrahaka ko saMgraha naya kahate hai jisake do bheda hai. ( 1) sAmAnya saMgraha ( 2 ) vizeSa saMgraha; sAmAnya saMgraha ke do bheda. (1) mUla sAmAnya ( 2 ) uttara sAmAnya. mUla sAmAnya saMgraha ke AstitvAdi che bheda hai. jisakI vyAkhyA pahile kara cuke hai. aura uttara sAmAnya saMgraha ke do bheda hai. ( 1 ) jAti sAmAnya (2) samudAya sAmAnya. jaise-gAya ke samudAya meM gotvarUpa jAti hai, ghaTameM ghaTatva aura vanaspati ke samudAya meM vanaspatipanA yaha jAti samudAya hai. aura AMba ke samuha ko aMbabana kahanA, manuSya ke samuha ko manuSyagaNa isako samudAya sAmAnya kahate hai yaha uttara sAmAnya saMgraha cakSu acakSu darzana grAhI hai. aura mUla sAmAnya saMgraha avadhidarzana, kevaladarzana pAhI hai. ___ tathA sAmAnyasaMgraha aura vizeSa saMgraha. jo che dvavya ke samudAya ko dravya mAnanA usako sAmAnya saMgraha kahate haiM. isameM saba kA grahaNa hotA he aura jIvako jIva dravya kahake ajIva dravya se judA bheda karanA yaha vizeSa saMgraha hai. isakA vistAra * ekaM sAmAnya savatra tasyaiva bhAvAt tathAnityaM sAmAnyaM avinAzAt tathA niravayava adezatvAt , akriyaM dezAntaragamanAbhAvAt sarvagataM ca sAmAnya prakriyatvAditi //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (105) bahuta hai kintu vizeSAvazyaka se saMgraha nayake cAra bheda likhate hai. aura mUla pAThameM kahI huI gAthA kA artha hai| " saMgrahaNaM " ekavacana-yA-eka adhyavasAya-upayoga se ekasAtha grahaNa kiyA jAya athavA sAmAnyarUpa se saba vastu kA grahaNa ho usako saMgraha kahate haiM. yA sAmAnyarUpa se saba saMgraha karatA hai usako saMgraha kahate hai. yA jisase saba bheda sAmAnyapane grahaNa kiyA jAya usako saMgraha kahate haiM. athavA " saMgRhItaM piNDitaM " jo vacana samudAya artha ko grahaNa kare usako saMgraha kahate hai. isake cAra bheda haiM. ( 1 ) saMgRhIta saMgraha (2) piNDita saMgraha (3) anugama saMgraha ( 4 ) vyatireka saMgraha / (1) sAmAnyarUpa se jo binApRthaka kiye vastu ko grahaNa kare aisA jo upayoga yA vacana yA dharma kisI bhI bastu meM ho usako saMgRhIta saMgraha kahate haiM. (2) eka jAti ke liye ekapanA mAna ke usa eka meM saba kA saMgraha ho jaise-" egeAyA " " eggepuggale " ityAdi vastu ananta hai parantu eka jAti ko grahaNa karatA hai usako piMDita saMgraha kahate hai.| (3) aneka jIvarUpa anaka vyakti hai una saba meM jisa dharma kI sAmAnyatA hai jaise-sat cit mayi AtmA yaha dharma saba jIvo meM sahaza hai aise hI jIva ke lakSaNa, sarva pradeza, sarva guNako anugama saMgraha kahate hai. /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (106) nayacakrasAra hi0 a0 (4) jisakA agrahaNa karane se itara saba kA grahaNa jJAna ho. jaise ajIva hai isa ke kahane se jIva nahIM vaha ajIva parantu koI jIva bhI hai aise vyatireka vacana kI siddhI huI. yA upayoga se jIva kA grahaNa huvA yaha vyatireka saMgraha. / arthAntara saMgrahanaya ke do bheda kahate hai (1) mahA sattA rUpa (2) avAntara sattArUpa isa taraha do bheda bhI saMgraha naya ke kahe haiM. "saditi bhaNiyammi jamhA, savvatthANuppavabhae buddhI / to savvaM tammataM natthitadatthaMtaraM kiMci // 1 // yadyasmAt sadityevaM bhaNite sarvatra bhuvanatrayAntargatavastuni buddhiranupravartate pradhAvati nahi tat kimapi vastu asti yat sadityukte jhagiti buddhau na pratibhAsate tasmAt sarvaM sattAmatraM na punaH arthAntaraM tat, zrutasAmarthyAt yat saMgrahena saMgRhyate tena pariNamanarUpatvAdeva saMgrahasyeti" arthAt-tIna bhuvana meM aisI koI vastu nahIM hai jo saMgrahanaya se grahaNa na hotI ho jo vastu hai vaha sava saMgraha naya grAhI hai. yaha saMgrahanaya kA svarUpa kahA. saMgrahagRhItavastubhedAntareNa vibhajanaM vyavaharaNaM pravarttanaM vA vyavahAraH 1 sa dvividhaH zuddho'zuddhazca / zuddho dvividhaH vastu gatavyavahAraH dharmAstikAyAdidravyANAM svasvacalanasahakArAdi jIvasya lokAlokAdijJAnAdirUpaH svasampUrNaparamAtmabhAvasAdhanarUpo gugAsAdhakAvasthArUpaH guNazreNyArohAdisAdhanazuddha: vyavahAraH / azuddhopi dvividhaH sadbhUtA sadbhUtabhedAt sada
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (1.07) bhUtavyavahAro jJAnAdiguNaH parasparaM bhinnaH asadbhUtavyavahAraH kaSAyAtmAdi manuSyo'haM devo'haM / so'pi dvividhaH saMzlepitAzuddhavyavahAraH zarIraM mama ahaM zarIrI / asaMzleSitA sadbhUtavyavahAra putrakalatrAdi, tau ca upacaritAnupacaritavyavahArabhedAt dvividhau tathA ca vizeSAvazyake " vavaharaNaM vavaharae sa teNa va vahIrae va saamvN| vavahAraparo va jamo visesao teNa yavahAro" vyavaharaNaM vyavahAraH vyavaharati sa iti vA vyavahAraH vizeSato vyavahiyate nirAkriyate sAmAnyaM teneti vyavahAraH loko vyavahAraparo vA vizeSato yasmAttena vyvhaarH| na vyavahArAsvasvadharmapravartitena Rte sAmAnyamiti svaguNapravRttirUpavyavahArasyaiva vastutvaM tamaMtareNa tadbhAvAt sa dvividhaH vibhajana, 1 pravRtti 2 bhedAt / pravRttivyavahArastrividhaH vastupravRttiH 1 sAdhanapravRttiH 2 lokapravRttizca sAdhanapravRttizca stridhAH lokottara, laukika, kupAvacanika, -bhedAt iti vyavahAranayaH zrI vizeSAvazyake / artha:-aba vyavahAranaya kI vyAkhyA karate haiM, saMgrahase ahita jo vastu usakA bhedAntarase vibhAga karanA usako vyavahAra naya kahate haiM; jaise dravya yaha saMgrahAtmaka sAmAnya nAma hai. vivecana karanepara dravya ke do bheda ( 1) jIvadravya (2) ajIva dravya. punaH jIvadravya ke do bheda ( 1 ) siddha (2) saMsArI ityAdi rUpase bhinnatA karanI yaha vyavahAranaya kA svabhAva hai. athavA vyavahAra pravartana ko vyavahAranaya kahate haiM. jisake do
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ (108) nayacakrasAra hi0 a0 bheda haiM, ( 1 ) zuddhavyavahAra ( 2 ) azuddhavyavahAra. zuddhavyavahAra ke do bheda ( 1) saba dravya kI svarUpazuddha pravRtti jaise-dharmAstikAya kI calana sahakAritA, adharmAstikAya kI sthirasahakAritA aura jIva kI jJAyakatA ityAdi vastugata zuddhavyavahAra hai. (2) dravya kI utkRSTatA prApta karane ke liye ratnatrayI, zuddhatA, guNazreNI viSayaka zreNyArohaNarUpa sAdhana ko zuddhavyavahAra kahate haiN| azuddha vyavahAra ke do bheda haiM. ( 1 ) sadbhUta (2) asadbhUta jisa kSetrameM avasthA abheda se rahe huve jo jJAnAdi guNa una ko paraspara bheda se kahanA yaha sadbhUta vyavahAra haiM / tathA meM krodhI, meM mAnI, meM devatA, meM manuSya ityAdi yaha azuddha vyavahAra hai| jisa hetu ke pariNamana se devapanA prApta kiyA vaha devagati vipAkI karma prakRtI kA udayarUpa parabhAva hai. jisako yathArtha jJAna vinA jJAnazUnyajIva ekatvarUpa se mAnatA hai isI azuddhatA ke kAraNa azuddha vyavahAra kahA isake bhI do bheda haiM. ( 1 ) saMzleSita azuddhavyavahAra. yathA-zarIra merA aura meM zarIrI ityAdi (2) asaMzleSita asadbhUtavyavahAra. jaise-putra merA dhanAdi merA ityAdi. tathA saMzleSitaasadbhUtavyavahAra ke do bheda haiM. upacarita, anupcrit.| vizeSAvazyaka bhASya meM vyavahAra naya ke do bheda kahe haiM. (1) vibhajanavibhAgarUpa vyavahAra ( 2 ) pravRttivyavahAra. / pravRttirUpa vyavahAra ke tIna bheda (1) vastu pravRtti (2) sAdhanapravRtti (3) laukika pravRtti / sAdhanapravRtti ke tIna bheda. (1) arihanta
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (109) kI AjJAse zuddhasAdhana mArga ihaloka saMsAra pudgala bhoga tathA saMsAdi doSarahita ratnatrayI kI pariNati, parabhAvatyAga sahita lokottara sAdhanavRtti ( 2 ) syAdvAdavinA midhyAbhiniveza sAdhanavRtti ( kuprAvacanikasAdhana ) ( 3 ) svasvadeza, kulamaryAdApravRtti isako loka vyavahAra pravRtti kahate haiM . ityAdi vyavahAra naya ke bheda samajhanA / dvAdazasAra nayacakra ' meM ekeka naya ke sau sau bheda kahe haiM. tattvajJAna kI jijJAsAvAloM ko cAhiye ve usa grantha ko dekheM aura manana kare iti vyavahAra nayaH // 6 ujjaM RjuM suyaM nANamujjusuyamassa so'yamujjusuyo / suttayaha vAjamutraM vatthu tegujjumuttoti // 1 // uUMtiRjuzrutaM sujJAnaM bodharUpaM tatazca Rju kramazrutamasya so'yamRjuzrutaM va athavA Rju avakraM vastu sUtrayatIti RjusUtra iti kathaM punaretadabhyupatagasya vastuno'vakratvamityAha || paccupannaM saMpayamuppannaM jaM ca jassa patteyaM / taM Rju tadeva tassatthi uvakampa - aMti jamataM // 2 // yatsAMpratamutpannaM vartamAnakAlInaM vastu, yacca yasya pratyekamAtmIyatadeva tadubhayasvarUpaM vastupratyutpannamucyate tadevAsau nayaH Rju pratipAdyate tadeva ca vartamAnakAlInaM vastu tasyArjusUtrasyAsti anyatra zeSAtItAnAgataM parakAryaM ca yadyasmAt asadavidyamAnaM tato asattvAdeva tadvakramicchatyasAviti / zrata eva uktaM niyuktikRtA " paccupannagAhI ujusunayavihI muNeyavvoti " yataH kAlatraye vartamAnamaMtareNa vastutvaM uktaM ca yataH atItaM anAgataM bhaviSyati na sAMprataM tad vartate iti varta
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11.) nayacakrasAra hi0 a0. mAnasyaiva vastutvamiti atItasya kAraNAt / anAgatastha kAryatA janyajanakabhAvena pravartate ataH ajumUtraM vartamAnagrAhakaM tad vartamAnaM nAmAdicatuHprakAraM grAhyam // artha---RjusUtra naya kA svarUpa kahate haiM. Rju-sarala zruta-bodha usako RjusUtranaya kahate haiM. Rju zabdase avakra arthAt sama hai zruta usako RjusUtra kahate hai. yA Rju-avakrapane vastu ko jAne usako RjusUtra kahate haiM. aba vastukA vakrapanA samajhAte haiM. vartamAnakAla meM jo vastu hai vaha RjusUtra naya grAhI hai. anya jo atIta anAgatarUpa vastu hai vaha RjusUtra kI apekSAse nAsti hai arthAt asatya hai kyoM ki atItakAla to vinAsa ho gayA aura anAgatakAla AyA nahIM hai isavAste atIta, anAgata vastu avasturUpa hai. aura jo vartamAna paryAyase hai vaha vastu hai. pUrva aura pazcAtakAla grAhI naigamanaya hai. prazna- saMsArI jIvoM ko siddhasamAna kahate ho. aura anAgata kAla meM siddha ho gaye haiM. to Apa atIta anAgatakAla ko avastu kyoM kahate ho ? uttara-he bhadre ! anAgata bhAvIkeliye nahIM kahate haiM. kintu-vartamAna meM sarvaguNoM kA Atmapradezo meM sadbhAva hai. parantu unaguNoM kI AvarNadoSase pravRtti nahIM hai. isaliye tirobhAvIpanA saMgraha karake kahA hai. parantu vastu meM kevalajJAnAdi saba guNoM kA sadbhAva hai. isaliye unako siddha kahA hai.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI sak lAdeza. (191) vastu nAmAdiparyAya yukta hai. isaliye nAmAdi nikSepa bhI isI RjusUtra nayake bhedameM hai. nAmAditIna nikSepa dravya hai. aura bhAvanikSepa hai vaha bhAva hai. yaha vyAkhyA kAraNa, kArya ko vibhAga karane ke liye hai. parantu sAmAnyarUpa se vastu meM cAranikSepa hai. ve bhAva dharmapane haiM. aura sva svakAryakartA haiM. digamvarAcArya RjusUtra ke do bheda kahate haiM . ( 1 ) sUkSmaRjusUtra ( 2 ) sthUlaRjusUtra. vartamAnakAla kA eka samayagrAhI sUkSma RjusUtranaya hai aura vahukAlika sthUlaRjusUtranaya hai. yaha kAlApakSI bhAva hai. isaliye isa ko bhAvanaya kahate haiM. aura yogAlambIpane bAhya hai isaliye dravyanaya meM bhI isakI gaveSaNA kI hai / iti RjusUtranayaH 64 9 zapa kroze " zapanamAddAnamiti zabdaH zapatIti vA AhvAnayatIti zabdaH, zapyate hUyate vastu aneneti zabdaH, tasyazabdasya yo vAcyo'rthastatparigrahAttatpradhAnatvAnnayazabdaH, yathA kRtakRtvAditvAdikaH paMcamyantaH zabdopi hetuH / zrartharUpaM kRtakatvamanityatvagamakatvAnmukhyatayA heturucyate upacAratastu tadvAcakaH kRtakatvazabdo heturabhidhiyate evamihApi zabdavAcyArthaparigrahAdupacAreNa nayo'pi zabdo vyapadizyate iti bhAvaH / yathA RjusUtranayasvAbhISTaM pratyutpannaM varttamAnaM tathaiva icchatyasau zabdanayaH / yadyasmAtpRthubughnoda rakalitamRnmayaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prasiddhaghaTarUpaM bhAvaghaTamevecchatyasau na tu zeSAt nAmasthApanAdravyarUpAn trIn ghaTAniti / zabdArthapradhAno hoSanayaH ceSTAlakSaNazca ghaTaprAbdArtho " ghaTa ceSTAyAM " ghaTate iti
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ (112) nayasvarUpa. ghaTaH ato jalAharaNAdiceSTAM kurvan ghaTaH / atazcaturo'pi nAmAdighaTAnicchataH ajusUtrAdvizeSitataraM vastu icchati asau| zabdArthopapatterbhAvaghaTasyaivAnenAbhyupagamAditi athavA RjusUtrAda zabdanayaH vizeSitataraH RjusUtre sAmAnyena ghaTo'bhipretaH, zabdena tu sadbhAvAdibhiranekadhabhairabhipreta iti te ca saptabhaMgAra pUrva uktA iti // artha-aba zadanayakA svarUpa kahate hai. zapati-bulAnA pukAranA usako zabda kahate haiM. yA zapyate-vastukAnAma lekara pukArA jAya usako zabda kahate haiM. zabda vAcyArtha grAhI hai aisA pradhAna panA jisa naya meM ho usako zabdanaya kahate haiM. kRtaka-kiyA usakA hetu dharma jisa vastu meM ho usako bhASA dvArA sahanA arthAt zabdakA kAraNa vastukA dharma huvA jaise-jalAharaNa dharma jisa meM ho usako ghaTa kahate haiM. yahAM bhI zabdase vAcya artha grahaNa huvA isIliye isakA nAma bhI zabdanaya kahA hai. jaise-RjusUtra naya ko vartamAna kAlika dharsa iSTa hai vaise zabdAdi naya ko bhI vartamAna dharma hI iSTa haiM / yathA jisakA peTa nIcekA bhAgagola aura bar3A ho, upara saMkocita ho udara kalitayukta jalAharaNakriyA ke sAmartha prasiddha ghaTarUpa jo bhAvaghaTa usIko ghaTa icche-samajhe. parantu zeSa nAma, sthApanA, dravyarUpa tIna ghaTa ko zabdanaya ghaTa nahIM mAnatA. arthAt ghaTazabda ke artha kA saMketa jisameM ho usI ko ghaTa kahe.. ghaTa dhAtu ceSTA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. bAcI hai ataH kAraNAt yaha zabdanaya ghaTarUpa ceSTA karate huve ko hI ghaTa mAnatA hai aura RjusUtra naya cAranikSepasaMyukta ko ghaTa mAnatA hai. zabdanaya bhAvaghaTa ko ghaTamAnatA hai itanI vizeSatA hai kI zabda ke artha kI jahAM vyutpatti ho usI ko vastupane kahe arthAt ajusUtranaya sAmAnya ghaTa kI gaveSaNA kI aura zabdanaya sadbhAva bo astidharma tathA asadbhAva jo nAstidharma inasabase saMyukta vastu ko vasturUpa mAnatA hai| tathA vastu ke zabda uccAra ko sAta bhAMgoMse pratipAdana karanA cAhiye. isa liye saptabhaMgI ke jitane bheda hote haiM utane bheda zabdanaya ke bhI samajha lenA / saptabhaMgI kA svarUpa pUrva kaha cuke haiM / vaha zabdanaya vastu ke paryAya ko avalambana karake usake bhAva dharma kA grAhaka hai. isaliye zabdanayameM vastu ke bhAvadharma-nikSepa kI mukhyatA hai. aura pUrva ke cAra nayoM meM nAmAdi tIna nikSepa kI mukhyatA hai / iti zabdanaya svarUpa / gAthA // jaM jaM sagaM, bhAsai taM taM ciya samabhirohai jamhA // samaMtagatthavimuho, to no samabhiruDhoti // 1 // yAM yAM saMjJAM ghaTAdilakSaNAM bhASate vadati tAM tAmeva yasmAtsaMjJAntarArthavimukhaH samabhirUDhonayaH nAnArthanAmA eva bhASate yadi ekaparyAyamapekSya sarvaparyAyavAcakatvaM tathA ekaparyAyANAM . saGkaraH paryAyasaGkare ca vastusaGkaro bhavatyeveti mA bhUtsaMkaradoSA, . ataH paryAyAntarAnapekSa eva, samabhirUDhanayaH iti //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ (214) nayacakrasAra hi0 ma0 artha-samabhirUDhanaya kI vyAkhyA karate haiM. jo zabdanasya hai vaha indra, zakra, puraMdara ityAdi saba indrake nAma bheda haiM. parantu eka paryAyayukta indrako dekhakara usakA saba nAma kahe / uktaMca vizeSAvazyake " ekasminnapi indrAdike vastuni yAvat indrana zakrana-puradAraNAdayo'rthaghaTante sadvezenandra zakrAdibahuparyAyamapi tastu zabdanayo manyate samabhirUDhastu naivaM manyate ityanayorbhedaH" vastu ke ekaparyAya pragaTa honepara (zeSa paryAyoM ke abhAva meM bhI ) zabdanaya usa vastu ko saba nAmoMse bolAve-saMbodhai parantu samamirUr3hanaya ko vaha amAnya hai isa vAste zabda aura samAbhirUr3ha naya meM antara-bheda hai| ...... kuMbhAdi meM jo saMjJA kA vAcya artha dikhe vahI saMjJA kahe jisa meM saMjJAntara arya kA vimukhapanA hai usako samabhirUDhanaya kahate haiM. agara ekasaMjJA meM sarva nAmAntara mAnate haiM to sabako saMkaratA doSa hotA hai. taba paryAya kA bheda nahIM rhtaa| paryAyAntara jhetA hai vaha bhedapane hI hotA hai. isavAste liMgabheda kI sApekSatAse vastubhedapanA mAnanA cAhiye yaha samabhirUDha naya svarUpa kahA isa naya meM bhedajJAna kI mukhyatA hai / evaM jaha sadatyo saMto bhUtro tadannahAbhUtro // teNevaM bhUyanayo, tadatyAro viseseNaM // 1 // evaM yathA ghaTaceSTAyAmityAdirUpeNa zabdArthoM vyavasthitaH tahatti, tathaiva yo vartate ghaTAdiko'theH sa evaM san bhUto vidyamAnaH " tadanAhabhUmoti" vastu tadanyathA zarArthollaMghanena vartate sa tattvato ghaTAdyarthopi na bhavati
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (115) . kiMbhUto ? vidyamAnaH yenaiva manyate tena kAraNena zadvanaya samabhirUDhanayAbhyAM sakAzAdevaMbhUtanayo vizeSeNa zabdArthanayatatparaH / ayaM hi yopinastArUDhaM jalAharaNAdikriyAnimittaM ghaTamAnameva ceSTapAnameva ghaTaM manyate na tu gRhakoNAdivyAsthitaM / vizeSataH zabdArthatatparoyamiti / vaMjaNamatyeNatthaM ca vaMjaNeNabhayaM visesei / jaha ghaDasadaM ceTThAzyA tahA taMpi teNetra // 1 // vyaMjyate artho'neneti vyaJjanaM vAcakazabdo ghaTAdistaM ceSTAvatA etadvAcyeno'rthana viziSTi sa-e ghaTa zabdo yaceSTAvannamartha pratipAdayati, nAnyam ityevaM zabdaparthena naiyatye vyvsthaapytiityrthH| tathArthapapyukta-lakSaNAmabhihitarUpeNa vyaJjanena vizeSayati ceTApi saiva yA ghaTazabdena vAcyatvena prasiddhA yoSinmastakAsadasya jalAharaNAdi kriyArUpAH, na tu sthAnataraNakriyAtmikA, ityevamartha zabdena naipatye sthApayatItyarthaH ityevAbhayamaM vizeSayati zabdArtho nArthaH zabdena naiyatye sthApayatItyarthaH / etade. vAha-yadA yoSinnastakArUDhazceSTAvAnoM ghaTazabdenocyate sa ghaTalakSaNo'rthaH sa ca tadvAcako ghaTazabdaH anyadA tu vastI. tarasyeva tacceSTAbhAvAdagharavaM, ghaTadhvanezvAvArakatvamityevamubhA. vizeraka evaMbhUtanaya iti // artha--evaMbhUtanaya kA svarUpa likhate haiM. jaise-ghaTa ceSTAvAcI ityAdirUpase zabdanayakA artha kahA hai. isItarahase ghaTAdi arthapane jo varte arthAt vidyamAna rUpase zabda ke arthakA avalambana karake pravarte. yA. jisa 2 za kA vAcya artha nahIM hai. jisa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ (116) nayacakrasAra hi0 a0 vastu meM zabdArthapane kI prApti nahIM hai. vaha vastu vasturUpa nahIM hai| jisa zabdArtha meM eka paryAya bhI nyUna ho usa vastu ko evaMbhUtanaya vastupane nahIM mAnatA. isavAste zabdanaya tathA samAbharUDhanayase evaMbhUtanaya vizeSAntara hai. evaMbhUtanaya ghaTa strIke mastaka paraho pAMnI lAnekI kriyA nimita mArga meM AtAho pAnI se saMyukta ho usako ghaTa mAnatA hai. parantu gharake kaunemeM rakkhA huvA ghaTa hai usako ghaTapane nahIM mAnatA kyo ki vaha ghaTapane kI kriyA kA akartA hai. jo strI ke mastaka para caDhA ho ceSTA sahita ho usIko ghaTa zabda se bulAve anyathA ghaTa nahIM kahatA. jaise-sAmAnya kevalI jo jJAnAdi guNa pane samAna hai usako samabhirUDhanaya arihanta kahe parantu evaMbhUtanaya jo samovasaraNAdi atisaya sampadA sahita. indrAdi se pUjAsatkAra sahita ho usI ko arihanta kahe anyathA nahIM kahatA, vAcya vAcaka kI pUrNatA ko mAnatA hai iti evaMbhUta naya svarUpa. yaha sAtoM naya kA svarUpa vizeSAvazyaka sUtra ke anusAra kahA hai. isameM naigama ke 7, saMgraha ke 6 yA 12, vyavahAra ke 8 yA 14, RjusUtra ke 4 yA 6 zabda ke 7, samabhirUDha ke 2, aura evaM bhUtanaya kA, 1 bheda isa taraha saba bhedoM kI vyAkhyA kI hai. granthAntara meM sAta so bheda bhI kahe haiN.| .... // syAdvAdaratnAkarAt nayasvarUpaH // . evameva syAdvAdaratnAkarAt punarlakSaNata ucyate nIyate yena zrutAkhyaprAmANyaviSayIkRtasyArthasya zastAditarAMzaudAsInyataH
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (117) sampratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / svAbhipretAdezAdaparAMzApalApI punarnayAmAsaH sa samAsataH dvimedaH dravyArthikaH paryAyArthikaH Ayo naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtra bhedAcaturdA kecit RjusUtraM paryAyArthikaM vadanti te cetanAMzatvena vikalpasya R. jusUtregrahaNAt zrIvIrasAsane mukhyataH pariNaticakrasyaiva bhAvadharmatvenAMgokArAt teSAM RjumUtrA dravyanaye eva dharmayodharmiNo dharmadharmiNozca pradhAnopasarjana AropasaGkalpAMzAdibhAvenAnekamagrahaNAtmako naigamaH satcaitanyamAtmanItidharmayoH guNaparyAyavat dravyamiti dharmadharmiNoH kSaNameko sukhI viSayAzakto jIva iti dharmadharmiNoH sUkSmanigodIjIvasiddhasamAnasattAkaH ayogIno saMsarIti aMzagrAhI naigamaH dharmAdharmAdinAmekAntikapArthakyA. bhisndhinaigmaabhaasH| . artha-aba syAdvAdaratnAkara grantha se naya kA svarUpa likhate haiM. zrutajJAna ke svarUpa se prApta kiyA jo padArtha ke aMzaviSayI jJAna aura isa se itara jo dusarA aMza usa dusare aMza prati udAzInatA vAle kA jo abhiprAya vizeSa usako naya kahate haiM. arthAt vastu ke eka aMza ko grahaNa kara ke anya se udAsI pane rahe usako naya kahate haiM. aura eka aMza ko mukhya kara ke dUsare aMza ko utthApe-niSedha kare usa ko nayAbhAsa (kunaya) kahate haiN| - naya ke mukhya do bheda haiM. ( 1 ) drabyArthika ( 2 ) paryAyArthika. dravyArthika ke cAra bheda haiM. ( 1 ) naigama, (2) saMgraha, 13) vyavahAra, ( 4 ) RjusUtra. kaI AcArya RjusUtra naya ko paryAyArthika bhI kahate haiM. isa liye dravyArthika ke tIna bheda bhI kahe haiM.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ (198) nayacakrasAra hi0 a0 naigamanaya kA svarUpa kahate haiM / jo dharma ko pradhAnapane yA gaunapane athavA dharmI ko pradhAnapane yA gaunapane tathA dharma dharmI donoMko pradhAnapane yA gaunapane mAne jo dharma kI pradhAnatA hai vaha paryAya kI pradhAnatA huI aura dharmI kI pradhAnatA hai vaha dravya kI pradhAnatA huI, isI taraha gaunatA. aura dharmadharmI kI pradhAnatA, gaunata hai vaha dravya, paryAya kA pradhAna, gaunapanA hai aise pradhAna, gaunapane kI gaveSaNArUpa jJAnopayoga usa ko naigamanaya kahate haiM, usa ke bodha ko naigama bodha kahate hai / jaise sat, caitanya ina do dharmoM meM eka kI mukhyatA aura dusare kI gaunatA aMgIkAra kare usa ko naigama kahate haiM. yahAM cetanya nAmaka jo vyaMjana paryAya hai usa ko pradhAnapane gane kyo ki cetanyatA hai vaha vizeSa guNa hai aura sattva-astitva nAmaka vyaMjana paryAya saba dravyoM meM samAnarUpa se hai. isa liye gaunapane samajhe yaha naigamanaya kA pahalA bheda hai. / tathA " vastu paryAyavad dravyaM " yaha vAkya dharmI naigama naya kA hai.| yahAM " paryAyavat dravyaM " aisI vastu hai isameM dravya kA mukhyapanA hai. aura " vastu paryAyavat " vAkya meM vastu kA gaunapanA tathA paryAya kA mukhyapanA hai. yaha ubhayagocaratA hai vAste yaha naigama naya kA dUsarA bheda hai.| | .... caNameka sukhI viSayAzakto jIvaH iti dharmadharmINoriti " yahAM viSayAzakta jIva nAmaka dharmI kI mukhyatA vizeSa rUpa se hai
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. aura sukha lakSaNa dharma kI pradhAnatA vizeSaNa rUpa se hai yaha vizeSa vizeSaNa bhAva se dharmadharmI ko avalaMbana kara ke negama naya kA tIsarA bheda kahA. dharmadharmI donoM ko pAlambana, grahaNa karane se sampUrNa vastu grahaNa hotI hai aura tabhI vaha jJAna pramANa ho sakA hai. arthAt dravya, paryAya donoM kA anubhava karatA huvA jo jJAna hai vaha pramANa hotA hai yahAM donoM pakSa ke viSaya eka kI gaunatA aura dusare kI mukhyatA kA jJAna hotA hai isaliye usako naya kahate hai.| tathA sUkSmanigoda ke jIva samAna sattAvAna hai aura ayogI kebalI ko saMsArI kahanA yaha aMza naigama naya hai.|| naigamAbhAsa--vastu meM aneka dharma hai. usa ko ekAntapane mAne parantu eka dUsare ko sApekSa na mAne arthAt eka dharma ko mAne aura dUsare ko na mAne usako negamAbhAsa kahate haiM. yaha durnaya hai. kyoM ki anya naya kI gaveSaNA nahIM karatA. baisemAtmA meM sattva, cetanyatva donoM bhinna bhinna hai jisa meM eka mAnya aura dUsarA amAnya kare usako naigamAbhAsa kahate haiM. yaha naigamanaya kA svarUpa kahA. yathA''tmani sattva caitanye parasparaM bhinne sAmAnyamAtrayAhI sattAparAmarzarUpasaGgrahaH sa parAparabhedAt dvividhaH tatra zuddhadravya san mAtrayAhakaH parasaMgrahaH cetanAlakSaNo jIvaH ityaparasaGghAi sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcaraNaH satyahA bhAsaH saGgrAhasyaikatvena ' emeAyA" ityabhijJAnAt sacadeva
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (120) nayacakrasAra hi0 a0 eva AtmA tataH sarvavizeSANAM taditarANAM jIvAjIvAdidravyANAmAdarzanAt dravyatvAdinAvAntarasAmAnyAni manvAnastadabhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH parAparasaMgraha dharmAdharmAkAzapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAdibhedAdityAdidravyatvAdikaM pratijAnAnastadavizeSAn ninhuvAnastadAbhAsaH yathA dravyameva tattvaM tava paryAyANAm grahaNAdviparyAsaH iti saMgrahaH / artha - saMgrahanaya kA svarUpa kahate haiM. sAmAnya mAtra, samastavizeSa rahita satyadravyAdi ko grahaNa karane kA svabhAva hai| aura piMDapane vizeSa rAsi ko grahaNa karatA hai parantu vyaktarUpa se grahaNa nahIM karatA svajAti kA dekhA huvA iSTa artha usako avirodhapane vizeSa dharma ko eka rUpa se grahaNa karatA hai. usako saMgrahanaya kahate haiM. isa ke do bheda hai ( 1 ) parasaMgraha ( 2 ) aparasaMgraha : azeSavizeSodAsInaM bhajamAnaM zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH iti " jo samasta vizeSa dharma sthApanA kI bhajanA karatA huvA arthAt vizeSapane ko agrahaNa karatA huvA zuddha dravya kI sattA mAtra ko mAne jaise - dravya yaha parasaMgraha hai. vizva eka sapanA hai aisA kahane se attipane ke ekatva kA jJAna hotA hai arthAt sava padArtha kA ekatvarUpa se grahaNa ho usako saMgraha kahate hai. / jo sattA kA advaita svIkAra karate hai aura dravyAntara bheda nahIM mAnate samasta vizeSa bhAva ko nahIM grahaNa karake vastu ko mAnane vAle advaitavAdi vedAnta, sAMkhyadarzanI parasaMgraha abhAsa hai.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (121) kyoM ki vastu pratyakSa bheda hone para bhI dravyAntarapane ko nahIM mAnate hai. isa liye unako saMgrahAbhAsa kahate hai. / jaina darzana vizeSa sahita sAmAnya grAhI hai. / " dravyatvAdinayAntarasAmAnyAni mattvA tadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH aparasaMgrahaH " jo jIvAjIvAdi dravya ko avAntara sAmAnyarUpa se mAnatA haiM. parantu jIvaviSaya pratyeka jIva kI vizeSatArUpa jo bhavya, abhavya samyaktvI, mithyAtvI, nara, nArakAdi paryAya Adi bheda hai. usa ko 'gajanimIlikA" madonamattatA se nahIM gaveSatA usa ko aparasaMgraha kahate haiM. aura dravya ko sAmAnyarUpa se mAnatA hai. parantu dravya kA jo pariNAmi katAdi dharma hai usako nahIM mAnatA vaha aparasaMgrahAbhAsa kahalAtA hai. yaha saMgrahanaya kA svarUpa kahA. __saMgrahe ca gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhi sandhinA kriyate sa vyavahAraH, yathA vat sat tat dravyaM paryAyazvetyAdi yaH punaraparamArthika dravyaparyAyapravibhAgamabhipraiti sa vyavahArAbhAsaH cArvAkadarzana miti vyvhaardurnyH| - artha-vyavahAranaya kahate haiM. saMgrahanaya se grAhya jo vastu kA satyAdi dharma usa ko guNabheda se vivecana karatA huvA bhinna 2 kahe aura padArtha kI guNapravRtti ko mukhyapane mAne usa ko vyavahAranaya kahate haiM. jaise-jIva, pudgalAdi dravya ke paryAya kA kramamAvI aura sahabhAvI do bheda haiM. jisa meM jIva do prakAra ke hai. siddha aura saMsArI isI taraha pugala ke do bheda haiM. paramANu
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (122) nayacakrasAra hi0 a0 aura skaMdha ityAdi kArya bheda se bhinnapanA mAne tathA. kramabhAvI paryAya ke do bheda (1) kriyArUpa (2) akriyArUpa isa taraha sAmarthAdi guNabhedarUpa vibhAga karanA isa ko vyavahAranaya kahate haiM. aura jo paramArtha vinA dravya paryAya kA vibhAga karate haiM. vaha nyavahArAbhAsanaya samajhanA. yathA-dRSTAnta. kalpanA kara ke bheda vivecana karanevAle cArvAka darzanAdi ve vyavahAranaya kA durnaya hai. jaise-jIva sapramANarUpa se siddha hai. parantu loka pratyakSa dRSTIgocara nahIM hotA isa liye jIva nahIM esA kahate haiM. aura jagat meM paMcabhUtAdi vastu nahIM hai aisI kalpanA karake bAlajIvoM ko kumArga meM pravAte haiM. isa ko vyava. hAradurnaya kahate haiM. yaha vyavahAranaya kA svarUpa kahA. / Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtrapradhAnyataH sUtrapati abhiprAyaH ajumUtraH / jJAnopayuktaH jJAnI darzanopayuktaH darzanI, kaSAyopayuktaH kaSAyI, samatopayuktaH sAmAyikI, vartamAnA. palApI tadAbhAsaH yathA tathAgatamataH iti / artha-RjusUtra naya kahate haiM. / Rju-saralapane atIta anAgata kI gaveSaNA nahIM karatA huvA kevala vartamAna samaya vartI padArtha ke paryAya mAtra ko pradhAnarUpa se mAne usa ko RjusUtranaya kahate hai. jaise-jJAnopayoga sahita varte vaha jJAnI, darzanopayoga sahita ko darzanI, kaSAyapane varte vaha kaSAyi, samatA upayoga sahita vartane bALe ko sAmAyika yaha RjusUtra naya kA vAkya hai.|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (131) prazna-isa zabdArtha se to RjusUtranaya aura zabdanaya ekahI pratIta hotA hai. uttara- vizeSAvazyaka meM kahA haiM. " kAraNa yAvat Rju sUtraH " jJAna kAraNarUpa pravartatA huvA RjusUtranaya prAhI hai- aura vahI jJAyakatA-jAnanArUpa kAya meM pravartamAna hone se usako zabda. naya kahate haiM. vartamAnakAla apalApI ko RjusUtrAbhAsa kahate hai. jaise basti bhAva ko nAstibhAva kahe athavA viparIta bhAva se kahe yathA jIva ko ajIva kahe, ajIva ko jIva kahe ityAdi yaha gatabauddhadarzana kA mantavya hai be jIva dravya sadA sarvadA astirUpa hai jisako paryAya ke palaTane se dravya kA sarvathA vinAza mAnate haiM yaha RjusUtranayAmAsa haiM iti RjusUtranayaH / ___ekaparyAyapAgabhAvena tirobhAviparyAyagrAhakaH zabdanayaH, kAlAdibhedana dhvanerarthabhedaM pratipAdyamAnaH zabdaH, jalAharaNAdikriyAsAmartha eva ghaTaH na mRpinDAdau tattvArthavRttau zabdavazA darthapratipattiH tatkAryedhameM vartamAnavastu tathAmanvAnaH zabdanayaH zabdAnurUpaM arthapariNataM dravyamicchati trikAlatriliMga trivaH canapratyayaprakRtibhiH samanvitamarthamicchati tadabhede tasya tameva smrthmaannstdaabhaasH| . artha-zabdanaya kahate hai. // vastu kI eka paryAya pragaTa dikhane se aura dUsare zabdavAcaka paryAya ke tirobhAva-apragaTa hone para bhI usa paryAya ko grahaNa karatA hai. athavA tIna kAla
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ (124) nayacakrasAra hi.. tIna liMga, tIna vacana ke bheda se zabda kA bhedapanA karake usa bhedapane artha kahe yA jalAharaNAdi sAmartha ko ghaTa kahe. tathAkuMbha ke cinha-paryAya sampUrNa pragaTa nahIM hone para bhI usako nAma sahita bulAve arthAt kArya ke sAmarthapane ko grahaNa kara ke vastu mAne parantu miTTI ke piMDako ghaTa nahIM mAnatA usa ko zabdanaya kahate haiM. aura naigama saMgraha naya sattA yogyatA aMzagrAhI hai. tatvA the TIkA meM kahA hai-zabda ke anuyAyI artha pratipAdana karanA aura vahI artha vastu meM dharmapane pragaTa ho usako vastumAne arthAt zabdAnuyAyI artha pariNati ko vastu kahe. liMgAdi bheda se artha kA bheda hai usa bheda sahita dharma ko vastu mAne usa ko zabdanaya kahate haiM. aura vastu kA zabdAnuyAyI artha pariNati se viparIta samarthana kare usa ko zabdanayAbhAla kahate hai. yaha zabdanaya kA svarUpa kahA. / . ekArthAvalaM viparyAyazabdeSu nirUktibhedana bhinnamaya samabhi rohan samabhirUDhaH / yathA indanAdindraH, zakanAcchakaH, puradAraNAt puraMdaraH ityAdiSu / paryAyadhvaninAmAbhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH, yathA indraH zakraH, puraMdaraH ityAdi bhinnaabhidheye.| arthaH-aba samAbharUDha naya kA svarUpa kahate hai.| eka padArtha ko grahaNa kara ke usake ekArthAvalambI jitane nAma hote haiM utane paryAyanAma hote hai aura utane hI niyukti, vyatpatti tathA artha meM bheda hote haiM. usa artha ko samyaka prakAra se prArohana kare
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (125) arthAt pUrvokta artha saMyukta ho usako samabhirUDha naya kahate haiM. jaiseididhAtu paramaizvara artha hai usa paramaizvaryavAna ko indra kahe. tathA-zakana-navI 2 zakti yukta ho usako zaka kahate haiM. pura daitya dara-vidAre usako puraMdara kahate haiM. zaci=indrANI. usakA pati= svAmI usako zacipati kahate haiM. ye saba dharma indra meM haiM. aura devaloka kA svAmI haiM isa liye indra aise nAma se saMbodhana karate haiM parantu dUsare kevala nAmAdi indra hai. unako usa nAma se nahIM bulAte kintu unake jitane paryAya nAma hai una kA bhinna 2 artha kare parantu ekArtha na samajhe usako samabhirUDha naya kahate haiM. iti smbhiruuddhnyH| evaM bhinnazabdavAcyatvAcchabdAnAM svapratinimittabhUtakriyAviziSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchannevaMbhUtaH / yathA indanamanubhava niMdaH, zakanAcchakaH, zabdavAcyatayA pratyakSastadAbhAsaH / tathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyavastunaH ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdadravya vRttibhUtArthazUnyatvAt pttvdityaadi.| - artha evaM bhUtanaya kA svarUpa kahate haiN.| zabdanaya pravRtti nimita jo kriyA usake viziSTa artha saMyukta vAcya dharma se prApta ho arthAt kAraNa kArya dharma sahita ho usako evaMbhUta naya kahate haiM. aizvara sahita ho vaha indra, zakrarUpa siMhAsana para baiThA ho taba zakra, indrANI ke sAtha baiThA ho usa samaya sacipati arthAt jita ne zabda ve paryAyArtha bhAva ko prApta ho vaise nAma se saMbodhana kare aura jo paryAyArtha na dikhe usako usa nAma se nahIM kahe. jahAM taka eka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ (196) nayacakrasAra hi0 a0 paryAya bhI nyUna ho usa ko samabhirUDha naya kahate haiM. aura zabda sampurNa paryAyayukta ho usako evaMbhUtanaya kahate haiM. jisa padArtha ke nAma bheda kI bhinnatA dekhakara padArtha kI bhiunnatA kahe usako evaM bhUtanayAbhAsa kahate haiM. nAma bhedase to bastu bhinna hI hotI hai. jaise-hAthI, ghoDA, hariNa bhinna hai isasaraha bhinnapanA mAne. yA artha bhinnatArUpa ghaTase paTa bhinna hai isItaraha indrase purandara bhinna mAne vaha evaMbhUtanaya kA durnaya hai. iti evaMbhUtanayaH / yaha sAta naya kI vyAkhyA khii| .....-- . atra zrAdya nayacatuSTayamavizuddhaM padArthaprarUpaNApravaNatvAt , arthanaya nAmadravyacaptAmAnyarUpA nyaaH|shbdaadyovishuddhnyaaH zabdAvalaMbArthamukhyatvAdAdyAste tattvabhedadvAreNa vacanamicchanti zabdanayAstAvat samAnaliMgAnAM samAnavacanAnAM zabdAnAM indrazakrapuraMdarAdinAM vAcyaM bhAvArthamevAbhinnamabhyupaiti na jAtucita minnavacanaM vA zabdaM strI dArAH tathA Apo jalamiti samabhiruDha vastupratyartha zabdanivezAdiMdrazakrAdInAM paryAyazabdatve na pratinAnIte. atyaMtabhinapratinimittatvAdabhinna arthatvamevAnumanyate ghaTazakrAdizabdAnAmiveti evaMbhUtaH punaryathA sadbhAvavastuvacanagocaraM ApRcchatIti ceSTAviziSTaevArtho ghaTazabdavAcyA citrAlekhyatopayogapariNatazcacitrakAraH / ceSTArahitastiSTan ghaTo na ghaTaH, tacchabdArtharahitatvAt kUTazabdavAcyArthavanApi bhuMjAna: zayAno kA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNati zunyatvAdgopAlavadevamabhedabhedArthavAcino naikaikazabdavAcyArthAva
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (127) laMbinazca zabdapradhAnArthopasarjanAcchandanayA iti tattvArthavRttau / eteSu naigamaH sAmAnya vizeSobhayagrAhakaH, vyavahAraH vizeSagrAhakaH dravyArthAvalaMbiRjumUtra vizeSagrAhakaH evaM ete catvAro dravyanayAH zabdAdayaH paryAyArthikavizeSAvalaMbi bhAvanayAzceti zabdAdayo nAmasthApanAdravya nikSepApatrastutayA jAnanti paraspara sApekSAH samyakadarzanipratinayaM bhedAnAM zataM tena saptazataM nayAnAmiti anuyogada rokkatvAt jJeyaM / - artha-ina sAtoM nayoM meM prathama kI cAra naya avizuddha hai isaliye padArtha ko sAmAnyarUpa se kahane kA adhikArI hai ina nayoM ko kahIM arthanaya bhI kahA hai. arthazabda ko dravyArthIka samamAnA aura zabdAre tIna naya hai ve zuddhanaya hai. zabdake artha kI isa meM mukhyatA hai. prathama kI naya bhedarUpase vacana-zabda kI vAcyartha hai, aura zabdAdinaya liMgAdi abhedase vacana abhedaka hai tathA bhinna bhinna vavana ko bhinnArthagrAhI hai. aura samabhirUDha saya bhinna zabda hai usa vastu ke paryAya ko nahIM mAnatA tathA ebhUtanaya bhinna gocara paryAya ko bhinna mAnatA hai| ghaTapane kI ceSTA saMyukta ho usako ghaTa mAne parantu eka kone meM rakkhe huve ghaTa ko ghaTa nahIM mAnatA tathA citrAma karatA ho. usI upayoga meM vartatA ho usI ko citrakAra kahe parantu vahI citrakAra soyA ho, khAtA cho, baiThA ho usa samaya usako citrakAra nahIM khtaa| kyoMki usa samaya upayoga rahita hai. yaha zabda tathA artha kA bhedapanA mAnanevAlA hai. artha kI zunyatAvAle zabdako pramANa nahIM karatA hai.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ (128) nayacakrasAra hi. a. zabdapradhAna artha jisadravya meM gaunapane varte vaha zabdAdi tIna naya hai. aisA tattvArtha kI TIkA meM kahA hai / ina sAtanayoM meM prathama kI naigamanaya sAmAnya vizeSa donoM ko mAnanevAlI hai. saMgrahanaya sAmAnya ko mAnatI hai. vyavahAranaya vizeSa ko mAnatI hai. aura dravyAlambI hai / tathA RjusUtranaya vizeSagrAhI hai. ye cAroM dravyanaya kahalAtI hai. aura pichalI tInoM naya ( zabdAdi ) paryAyArthika vizeSAvalambI bhAvanaya hai. tathA zadvAdinaya nAma, sthApanA, dravya ina prathama ke tIna nikSepoM ko avastu mAnatI hai. " tiNiM saddanayANaM avatthu" yaha anuyogadvAra sUtra kA vAkya haiN| ____ ina sAtanayoM ko paraspara sApekSapane grahaNa karatA hai vaha samyaktvI hai. anyathA mithyAtvI samajhanA. punaH ekaika naya ke sau sau bheda hote haiM. isataraha sAtanayake sAta sau bheda hote haiM. yaha adhikAra anuyogadvAra sUtra meM kahA hai| .. pUrvapUrvanayaH pracuragocaraH / parAstu parimitaviSayaH / sanmAtragocarAt saMgrahAt naigamo bhAvAbhAvabhUmitvAd bhUriviSayaH, vartamAnaviSayAd RjumUtrAbdyavahArastrikAlaviSayatvAt bahuviSayakAlAdibhedena bhinnAryopadarzanAt bhinaRjumUtraviparItatvAnmahArthaH pratiparyAyapazabdamathabhedamabhIpsataH samabhirUDhAcchabdaH prabhUtaviSayaH pratikriyAMbhinnArtha pratijAnAnAt evaMbhUtAt samabhirUDhaH mahAn gocaraH / nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaMgImanujati /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayasvarUpa. (129) aMzagrAhI naigamaH, sattAgrAhI saMgrahaH, guNapravRttiloka pravRttigrAhI vyavahAraH, kAraNapariNAmayAhI RjusUtraH, vyaktakAryagrAhI zabdaH, paryAyAntarabhinnakAryagrAhI samabhirUDhA, tat pariNamanamukhyakAryagrAhI evaMbhUtaH, ityAdyanekarupo nayapracA. rH| " jAvaMtiyA vayaNapahA " tAvaMtiyA ceva huMti nayavAvA" " iti vacanAt ukto nayAdhikAraH / artha--pUrva 2 nayapracura vistAravAlI hai arthAt naigamanaya kA vistAra bahuta hai isase parAuparakInaya parimita viSayi hai arthAt nyUna viSayi hai. kyoMki sattAmAtra grAhI saMgrahanaya hai yAne asti sattA grAhI saMgraha naya hai. aura naigamanaya sadbhAva athavA saMkalparUpa asadbhAva savakA prAhI hai. athavA sAmAnya vizeSa dono dharmagrAhI hai. isa vAste naigama naya ko pracura viSayI kahA hai, saMgrahanaya sattAgata sAmAnya vizeSa ubhayagrAhI hai, vyavahAranaya sat eka vizeSagrAhI hai isa liye saMgrahanayase vyavahAranaya kA viSaya kama hai. aura vyavahAranayase saMgrahanaya kA viSaya adhika hai. RjusUtranaya vartamAna vizeSa dharmagrAhI hai. vyavahAranayase RjusUtranaya kAlaviSaya grAhaka hai isa liye vyavahAranayase RjusUtranaya alpa viSayI hai. zabdanaya kAla, vacana, liMga se vivecana karatA huvA arthaprAhI hai. aura Rjusutranaya vacana liMga se bhedapane nahIM karatA isavAste RjusUtranaya se zabdanaya alpaviSayi hai RjusUtranaya isase adhikaviSayi hai. zabdanaya saba paryAyo meM se eka paryAya prAhI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (130) nayacakrasAra hi0 a0 hai, samabhirUDhanaya vyakta dharmake vAcaka paryAya ko grahaNa karatA hai. isavAste zabdanayase samabhiruDha alpa viSayi hai. samabhirUDhanaya paryAya ke saba kAlakI gaveSaNA karatA hai. aura evaMbhUtanaya pratisamaya kriyA bhedase bhinna padArthapanA mAnatA hai isaliye samabhirUDhanayase evaM bhUtanaya alpaviSayi hai. aura isase samabhirUDhanaya a. dhika viSayi hai. naya vacana hai vaha svasvarUpase asti hai paranaya ke svarUpa kI nAsti hai| isa taraha sarvanaya kI vidhi pratiSedha karanese saptabhaMgI utpanna hotI hai parantu nayakI saptabhaMgI vikalA dezI hotI hai. arthAt saptabhaMgImeM se pIcheke cAra bhAMge jo vikalAdezI kahe haiM. ve hote hai sakalAdezI nahIM hote aura jo sakalAdezI saptabhaMgI hai vaha pramANa hai isaliye nayakI saptabhaMgI nahIM hotI. uktaMca ratnAkarAvatArikAyAM " vikalAdeza svabhAvAdi naya saptabhaMgI vastvaMzamAtraprarupakatvAt sakalAdeza svabhAvA tu pramANa saptabhaMgI sampUrNavastu svarUpaprarUpakatvAt " yaha yathA yogyapane nayAdhikAra kahA // . jIvameM sAtanaya ghaTAte haiM. (1) negamanayavAlA kahatA hai. guNaparyAya aura zarIra sahita hai ve jIva isa nayavAlene zarIrake sAtha dusare pudgala va dharmAsti kAyAdi dravyokA jIvameM grahaNa kiyA.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ (131) (2) saMgrahanayavAlA kahatA hai asaMkhyAta pradezI hai vaha jIva arthAt isa nayavAlene eka AkAza dravyako choDake zeSa sava dravya jIva meM grahaNa kiye. nayasvarUpa. (3) vyavahAranayavAlA kahatA hai. jo kAmAdi viSaya yA punyakI kriyA kare vaha jIva isa nayavAlene dharmAstikAyAdi tathA sarva pugaloM ko chor3A | parantu pAMca indrI, mana, lezyA, ve pudgala jIvameM grahaNa kiye kyoMki viSayagrAhI indrI hai vaha jIva se pRthak nahIM hai. (4) RjusUtranayavAlA kahatA hai. upayogavAna hai vaha jIva isane indra Adi pugalo ko grahaNa nahIM kiyA parantu jJAna ajJAna kA bhedabhAva nahIM mAnA kintu upayoga sahita ko jIva mAnA hai. (5) zabdanayavAlA kahatA hai. bhAvajIva hai vahIM jIva hai kintu nAma, sthApanA, dravya nikSepa ko vastu rUpa nahIM mAnatA. RjusUtra naya cAronikSepa saMyukta ko vastu mAnatA hai. zabdana ke - bala bhAva nikSepagrAhI hai. (6) samabhirUDhanayavAlA kahatA hai. jJAnAdi guNa saMyukta hai vaha jIva hai isa nayanevAlene mati zrutijJAna jo sAdhaka avasthAkA guNa hai ve saba jIvame sAmila kiye. (7) evaMbhUtanayavAlA kahatA hai. ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra zuddha sattAvAlA hai vaha jIva isa nayavAlene siddhAvasthA ke guNo ko grahaNa kiyA | iti nayAdhikAraH
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ // pramANamAha // sakala nayasaMgrAhakam pramANaM pramAtA AtmA pratyakSAdi pramANasiddhaH caitanyasvarUpapariNAmI kartA sAkSAd bhoktA svadehapariNAmaH pratikSetrabhinnatvenaiva paJcakAraNasAmagrItaH samyagdarzana jJAnacAritra sAdhanAt sAdhayatesiddhiH / svapara vyavasAyijJAnaM pramANaM tad dvividhaM pratyakSa parokSa bhedAtspaSTaM pratyakSa parokSamanyata athavA Atmopayogata indriya dvArA pravartate na yajJAnaM tatpratyakSaM, avadhi manaHparyAyau dezapratyakSau, kevalajJAnaM tu sakalapratyakSaM, matizruteparone, taccaturvidhaM anumAnopamAnAgamArthApittibhedAt , liGgaparAmarzo'numAnaM liGgaM cAvinAbhUtavastukaM niyataM jJeyaM yathA giriguhirAdau vyomAvalambidhumalekhAM draSTavA anumAnaM karoti, parvato vahanimAn dhUmavattvAt , yatra ghumastatrAniH yathA mahAnasaM, evaM paJcAvayavazuddhaM anumAnaM yathArthajJAnakAraNaM, sadazyAvalambanenAjJAtavastunAM yaja jJAnaM upamAna jJAnaM, yathA gaustathA gavayaH gausAdRzyena adraSTagavayAkArajJAnaM upamAnajJAnaM, yathArthopadeSTA puruSa AptaH sa utkRSTato vItarAgaH sarvajJaeva / prAptoktaM vAkyaM AgamaH, rAga dveSAjJAnabhayAdi doSarahitattvAt arhataH vAkyaM AgamaH, tadanuyAyipUrvAparAviruddha mithyAtvAsaMyamakaSA yabhrAMtirahitaM syAdvAdopetaM vAkyaM anyeSAM ziSTAnAmapi vAkyaM AgamaH / liDDagrahagAd jJeyajJAnopakArakaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasvarUpa. (133) arthApattipramANaM, yathA pIno devadatto divA na bhuGge tadA raat mujhe eva ityAdi pramANa paripATI gRhIta jIvA jIvastrarUpaH samyakajJAnI ucyate / artha - pramANa kA svarUpa kahate haiM. saba nayoM ke svarUpa ko grahaNa karanevAlA tathA saba dharma kA jAnapanA ho jisa meM esA jo jJAna vaha pramANa haiM. mApa vizeSa ko pramANa kahate haiM. arthAt tIna jagata ke saba prameya ko mApane kA jo pramANa vaha jJAna hai aura usa pramANa kA kartA AtmA pramAtA hai. vaha pratyakSAdi pramANa se siddha hai. caitanya svarUpa pariNAmI hai punaH bhavana dharma se utpAda vyaya rUpa ko pariNamana hotA hai isa liye pariNAmika hai, kartA hai, bhoktA hai. jo kartA hotA hai vahI bhoktA hotA hai. binA bhoktA ke sukhamayI nahIM kahalAtA yaha caitanya saMsArapane svadeha pariNAmI hai. pratyeka zarIra bhinnatve bhinna jIva hai. ve pAMca prakAra kI sAmagrI pAkara samyak jJAna, samyak darzana, samyak cAritra ke sAdhana se sampUrNa avinAsI, nirmala, niHkalaMka, asahAya, aprayAsa, svaguNanirAvaraNa, akSaya, zravyAvAgha sukhamayI aisI siddhatA niSpannatA upArjana kareM yahI sAdhana mArga hai / sva, parakA vyavasAyI arthAt sva AtmA se bhinna para jo ananta jIva tathA dharmAdi kA vyavasAyI - vyavacchedaka jJAna usa ko pramANa kahate haiM. jisa ke mukhya do bheda haiM. ( 1 ) pratyakSa (2) parokSa. spaSTa jJAna ko pratyakSa kahate haiM. isa se itara arthAt aspaSTa jJAna ko parokSa kahate haiM. athavA AtmA ke upayoga se
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (134) nayacakrasAra hi0 pra0 indriyoM kI pravRtti vinA jo jJAna hai usa ko pratyakSa jJAna kahate haiM. jisake do bheda haiM (1) deza pratyakSa (2) sarva pratyakSa. avadhi tathA manaHparyava jJAna deza pratyakSa hai. kyoM ki avadhijJAna eka pudgala paramANu ke dravya, kSetra kAla aura bhAva ke kitaneka paryAyoM ko dekhatA hai. aura manaHparyava jJAna mana ke paryAyoM ko pratyakSa dekhatA hai parantu dUsare dravyoM ko nahIM dekhatA isI liye donoM jJAna ko deza pratyakSa kahA hai ve vastu ke deza ko jAnate hai kintu sampUrNa rUpa se nahIM jAnate. aura kevalajJAna hai vaha jIvAjIva, rUpI, arUpI, sarva lokAloka, tInoM kAla ke bhAvoM ko pratyakSa rUpa se jAnatA hai isa liye sarva pratyakSa kahA hai / mati zruti ye donoM jJAna aspaSTa jJAna hai isa liye ye parokSa hai. parokSa pramANa ke cAra bheda haiM. (1) anumAna pramANa (2) upamAna pramANa (3) Agama pramANa (4) arthApatti pramANa / cinha se jisa padArtha kI pahicAna ho usa ko liMga kahate haiM. usa ke avabodha se jo jJAna ho usa ko anumAna pramANa kahate haiM. jaise parvata ke sikhara para AkAzAvalambI dhUve kI rekhA dekhane se anumAna hotA hai ki yahAM agni hai. kyoM ki jahAM dhUvA hotA hai vahAM agni avazya hotI hai. AkAza ko pahuMcatI huI jo dhUmra rekhA hai vaha vinA agni ke nahIM ho zakti isa ko zuddha anumAna pramANa kahate haiM. yaha pramANa matijJAna zrutajJAna kA kAraNa hai jo yathArtha jJAna ho usa ko mAna " pramANa " kahate hai. aura ayathArtha jJAna hai vaha pramANa nahIM hai /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasvaspa. (15) saddazAvalaMbIpane vinAjAnI vastu kA jJAna prApta ho jaisebaila balada saraSiI gAya yahAM baila se gAya kI pahicAna hui isako upamA pramANa kahate haiN| yathArtha bhAvoM kA upadezaka jo puruSa usako prApta kahate hai , utkRSTa prApta to tirAga rAgadveSa rahita sabaijha kevalI haiM. unake kahe huve vacanoM ko Agama kahate hai. jo rAgadveSa tathA prajJAna ke deSa se Age pIche yA nyUnAdhika vacana kahA jAya usa ko bhAgama nahIM kahate. kintu arihaMto ke vacana Agama pramANa hai. usa ke anuyAyI pUrvApara avirodha, mithyAtva, asaMyama, kaSAya se rahita. bhrAnti vinA syAdvAda saMyukta sAdhaka hai vaha sAdhaka / bAdhaka hai vaha bAdhaka / heya hai vaha heya, upAdeya hai vaha upAdeya ityAdi vivecana sahita kahA huvA hai usa ko Agama pramANa kahate haiM. uktaM ca " sutaM gaNahararaivaM, tadeva patteyabuddharaiyaM ca / / suakevalINA raiyaM abhinnadazapubbiNA raiyaM // 1 // ityAdi sadupayogI bhavabhIrU jagatajIvoM ke upakArI aise zruta AmanAya ko dhArana karanevAle jo zruta ke anusAra kahe unakA vacana bhI pramANarUpa hai| kisI phalarUpa liMga ko grahaNa kara ke anajAna padArtha kA niradhAra karanA usa ko arthApatti pramANa kahate hai. jaise-devadatta kA zarIra puSTa hai vaha dina ko nahIM khAtA taba arthApatti se mAlUma hotA hai vaha rAta ko khAtA hogA isase zarIra puSTa hai. isako arthApatti pramANa kahate hai. yaha pramANa jAti se anumAna pramANa kA aMza hai. isaliye anuyogadvArameM prathaka nahIM khaa|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra hi. a. anya darzanIya pramANa mAnate haiM vaha asatya hai jaise che indriya sannikarSa se utpanna huvA jo jJAna usako nayAyika pratyakSa pramANa mAnate haiM. aura parabrahma ko iMdriya rahita mAnate haiM. jJAnAnandamayI mAnate haiM. taba indriya rahita jJAna hai vaha apramANa huvA ityAdi aneka yuktI hai isavAste vaha apramANa hai. aura cAravAka matavAle kevala eka indriya pratyakSa ko hI pramANa mAnate hai. isa taraha anya darzanIyoM ke aneka vikalpa ko haTAke sarvanaya, nikSepa, saptabhaMgI, syAdvAdayukta jIva ajIva vastu kA samyagjJAna jisameM ho usa ko samyagjJAnI kahanA yaha jJAna kA svarUpa kahA / tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM / yathArthahayopAdeyaparikSAyuktajJAnaM samyagjJAnaM / svarUparamaNaparaparityAgarUpaM caritraM / eta dratnatrayIrUpamokSamArgasAdhanAtsAdhyasiddhiH ityanenAtmanaH svIyaM svarUpaM samyagjJAnaM jJAnaprakarSaevAtmalAbhaH jJAnadarzanopayoga lakSaNa evAtmA chadmasthAnAM ca prathamaM darzanopayogaH kevalInAM prathama jJAnopayogaH pazcAdarzanopayogaH sahakArIkatRtvaprayogAt upayogasahakAreNaiva zeSaguNAnAM pravRtyabhyupagamAt ityevaM svatatvajJAnakaraNe svarUpopAdAnaM tathA svarUparamaNadhyAna katvenaiva siddhiH // artha-zrI vItarAga ke Agama se vastusvarUpa ko prApta kara ke usake heyopAdeya kA niradhAra karanA usako samyagdarzana kahate hai. tattvArthasUtra meM kahA hai-" tattvArthazradvAnaM samyagdarzanaM " tathA uttagadhyanasUtrameM "jIvAjIvAya baMdho // punnaM pAvAsavotahA //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak darzana. (137) -saMvaro nijharA mukkho / / saMti etihiyA nava // 1 // tihiyANaM tu bhAvANaM sadabhAve UvaesaNa // bhAveNa saddahaMtassa // samabhaM tiviyAhiyaM / / 2 / / ityAdi dazarUcIse saba tattvo ko jAnanA, jIvAdi padArtha kI zraddhA-niradhAra ko samyagdarzana karate haiM. samyagdarzana dharma kA mUla hai, tathA heya chor3ane yogya hai. upAdeya grahaNa karane yogya hai. aisI parikSA sahita jJAna ko samyagajJAna kahate hai, jisameM hevopAdeya saMkoca akaraNa buddhi nahIM hai parantu upAdeya ke upayoga se aisI cintavanA ho ki aba kaba karUMgA ? isa ke vinA kaise kAma calegA? aisI buddhi nahIM hai usa ko saMvedana jJAna kahate haiM, isa se saMvara ho aisA nizcaya nahIM hai| svarUparamaNa, parabhAva rAgadveSa vibhAvAdi ke tyAga ko cAritra kahate haiM. yaha ratnatrayIrUpa pariNAma mokSamArga hai / isa ke sAdhana karane se sAdhya jo parama avyAbAdhapada kI siddhi prApta hotI hai. prAtmA kA sva svarUpa jo yathArtha jJAna hai. tathA cetanA lakSaNa vahI jIvatvapanA hai, jJAna kA prakarSa bahulatApana vahI AtmA ko milatA hai, jJAnadarzana upayoga lakSaNa AtmA hai. chadmastha ko pahale darzana upayoga hai aura pIche jJAnopayoga hai, tathA kevalI ko pahale zAnopayoga hai aura pIche darzanopayoga hai. jo jIva navIna guNa prApta karatA hai usa kA kevalI ko jJAnopayoga usI samaya hotA hai pIche sahakArIkatRtva ( sahAyaka ) prayoga honese darzana upayoga hotA hai| upayoga sahakAraNaiva-upayoga kI madadase zeSa guNoM kI pravRtti kA jJAna hotA hai. arthAt vizeSa dharma hai
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (138) nayacakrasAra hi0 a0 vaha sAmAnya ke AdhAravartI hai isake sahita jAne yaha vizeSa ke sAtha sAmAnya kA grahaNa huvA aura sAmAnya ko bhI vizeSa sahita jAne yaha sarvajJa sarvadarzIpanA samajhanA isataraha svatatva kA jJAna prApta karanese svadharma kI prApti hotI hai tathA svarUpa kI prApti svarUpameM ramaNatA hotI hai aura usa ramaNatAse dhyAna kI ekatvatA hotI hai arthAt nizcayajJAna nizcayacAritra, nizcayatapa panA prApta hotA hai aura isase mokSa kI prApti hotI hai / tatra prathamataH granthibhedaM kRttvA zuddha zraddhAnajJAnI dvAdaza kaSAyopazamaH svarUpaikatvadhthAnapariNatena kSapaka zreNI paripATIkRtaghAti karmakSayaH, pravAsa kevalajJAnadarzanaH, yoganirodhAt yogIbhAvamApannaH, aghAtikarmakSayAnantaraM samaya evAsparzavad, gatvA ekAntikAtyantikAnAM vAdhanirUpAdhinidhirUpaM caritrAnayozAvinA zisaM pUrNAtmazaktiprAgbhAvalakSaNaM sukhamanubhavan sidhyati sAdhanaM taM kAlaM tiSThati paramAtmA iti etat kArya sarve bhavyAnAM // artha - prathama granthibheda karake suddhazradhAvAna tathA suddha jJAnI jIva pahale tIna cokar3I kA kSayopazama karake prApta kiyA hai cAritra usa dhyAna se ekatva hokara kSapakazreNI ke anukrama se ghAtikA kA kSaya karake kevalajJAna kevaladarzana ko prAptakara sayogI kevaLI guNasthAnaka para jaghanya antaramuhUrta utkRSTa ATha varSa nyUna pUrvakoDha varSa paryaMta raha kara koI jIva samudghAta karatA hai aura koI nahIM bhI karatA parantu AvaJjikaraNa saba kevalI karate hai. jisakA svarUpa kahate haiM /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvarjikaraNa. (139) AtmapradezoM meM rahe huve karmadala unako pahale calayamAna karate haiM. pIche udIraNA karate haiM. aura phira bhogavakara nirjarate haiM. kevalI kA jaba terave guNasthanaka meM alpAyu rahatA hai usa samaya AvarjikaraNa karate haiM. yathA-pratisamaya asaMkhyAtagunI nirjarA karane yogya karmadala ko AtmavIrya se calAyamAna kare aisA jo vIrya kA pravartana usako zrAvarjikaraNa kahate haiN| isataraha bhAvarjikaraNakaratA huvA yadi tIna karmo kA dala adhika rahe zo samudghAta karate haiM. anyathA samudghAta nahIM karate. kintu AvarjikaraNa saba kevalI karate haiN| terave guNasthAnaka ke anta meM yoga nirodhakarake ayogI, azarIrI, anAhArI, aprakaMpa, ghanIkRta AtmapradezI hokara pAMca laghu akSara ( aiuRlU ) kAlamAna ayogI nAmaka cavadameM guNasthAnaka para Thahara kara zeSa sattAgata prakRtI jo vidyamAna avidyamAna hai usa ko stivuka saMkrama se khapAke samasta pudgala saMga rahita hokara tat samaya AkAza pradeza kI samazreNI arthAt dUsare pradeza kI zreNI ko asparza karatA huvA lokAnta-lokake Antima bhAgameM siddha, kRtakRta, sampUrNaguNa, prAgbhAvI, pUrNaparamAtmA, paramAnaMdI, anantakevalamayI, anantadarzanamayI, arUpI siddhAvasthA ko prApta hote haiM / uktaM ca uttarAdhyayana sUtre " kahiM par3ihayAsiddhA / kahiM siddhA payaTThiyA // kahiM vodi caittANaM // katthagaMtUNa sijmaI // alAe paDihayA siddhA, loyagge ya paiDiyA // ihavodi caittANaM tatthagaMtUNa sijjhaI / ityAdi ve siddha ekAntika, prAtyatika, anAbAdha, nirUpAdhi, nirUpacarita,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ (140) nayacakrasAra, hi0 a0 anAyAsa, avinAsI, sampUrNa Atmazakti pragaTarUpa ananta sukhakA anubhavakartA hai / aura unake prati pradeza meM avyAvAda sukha ananta hai| uktaM ca uvavAIsUtre " siddhassa suhorAsi // sabbaddhA piNDiyaM jaha vajA // soNaMtavaggobhaiyo // savvAgAse na mAijA // 1 // iti vacanAt paramAnanda sukhake bhoktA haiM. sAdi anantakAla paryata paramAtmapane rahate haiM. aura yahI kArya saba bhavya prANIyoM ko karane yogya haiM. isakI puSTI kA kAraNa zrutAbhyAsa hai isIke liye yaha dravyAnuyoga naya svarUpa ko kiMcita kahA hai. yaha jAna panA jisa gurUkI paramparA se meMne prApta kiyA hai una gurUvoM kI paramparAko smarNa karatA huuN| kAvya. gacche zrI koTikAkhye vizadakharatare jJAnapAtrA mahAntA, sUri zrI jainacandrAH gurUtaragaNabhRtaziSyamukhA vinItAH // zrImatpuNyAtmapradhAnAH sumatijalanidhi pAThakAH sAdhuraMgA: tacchiSyA, pAThakendrAH zrutarasarasikA rAjasArA muniindraaH||1|| ___ taJcaraNAMvujasevAlInAH zrIjJAnadharmadharAH // tatziSyapAThako. ttamadIpacandrAH zrutarasajhAH // 2 // nayacakralezametatteSAM ziSyeNa devacandreNa svaparAvabodhanArtha kRtaM sadabhyAsavRddhayartha // 3 // zodhayantu sudhiyaH kRpAparAH, zuddhatatvarasikAzca paThaMtu // sAdhanena kRta. siddhisatsukhAH, paramamaMgalabhAvamaznute // 4 // iti zrI nayacakra vivaraNaM samAptam //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaMgI sakalAdeza. (141) dohA. zukSmabodha viNu bhAvikane / na hove tatva pratIta / / tatvAlaMbana jJAna viNa / na Tale bhavabhrama bhIta // 1 // tattva te pAtmanvarUpa cha / zuddha dharma paNa teha / / parabhAvAnuga cetanA / karma geha che eha // 2 // taji pariparaNati ramaNatA / bhaja jina bhAva vizuddha // bhAtmabhAvathI ekatA / paramAnaMda prasiddha // 3 // syAdvAda guNa pariNamana / ramatA samatA saMga / / sAdhe zuddhAnaMdatA / nirvikalpa rasaraMga // 4 // mokSe sAdhana taNu mUla te / samyag darzana jJAna / / vastu dharma avavodha viNu / tusa khaMDana sAmAna // 5 // Atmabodha viNu je kriyA / te to vAlakacAla / tatvArthanI vRtti meM / lejo vacana saMbhAla // 6 // ratnatrayI viNu sAdhanA / niSphala kahI sadIva // lokavijaya adhyenameM / dhAro uttama jIva // 7 // indriya viSaya AsaMsanA / karatA je munI liMga // khUtA te bhavI paMkame / bhAkha AcAraMga // 8 // ima jANI nANI / na kare pudgala pAsa // zuddhAtma guNameM rameM / te pAmeM siddhi vilAsa // 9 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayacakrasAra, hi0 a0 satvArtha naya jJAna vinuM / na hoya samyag jJAna / / satya jJAna viNu dezanA / na kahe jina bhANa // 10 // syAdavAda yAdI guru / tasu rasa rasIyA ziSya // yoga mile to nipaje / pUraNa siddha jagIsa // 11 // vaktA zrotA yogathI / zruta anubhava rasa pIna / dhyAna dhyeyanI ekatA / karatA ziva sukha lIna // 12 // ima jANI zAsanarucI / karajo zruta abhyAsa // pAmI cAritra saMpadA / lehaso lIla vIlAsa // 13 // dIpacandra gururAjane / supasAye ullAsa // devacandra bhavi hita bhaNI / kIdho grantha prakAza // 14 // suNase bhaNase je bhavika / eha grantha manaraMga / jJAnakriyA abhyAsanAM / laheze tatvataraMga // 15 // dvAdazasAra nayacakra cha / mallavAdikRta vRddha // saptazatinaya vAcanA kIdhI tihA prasiddha // 16 // anpamatinA citta meM / nAve te vistAra / mukhya sthUla naya bhedano / bhASyo alpa vicAra // 17 // kharatara munipati gacchapati zrIjinacandra sUrIsa / / tAsa zIsa pAThaka pravara / puNyapradhAna munIsa // 18 // tasu vinayI pAThaka pravara / sumati sAgara susahAya / sAdhuraMga gukhasaMnidhi / rAjasAgara uvajAya // 19 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikSepa. (143) pAThaka jJAna dharmaguNI / pAThaka zrI dIpacandra / / tAna sIsa devacandrakRta / bhaNatA paramAnaMda // 20 // // anuvAdakIya grantha samApti savaiyA ikatIsA // me-dha jyuM varSata dhvani, dhArA anupama puni / gha-na jyU garjata ghora, hRdai hulasAyo hai / rA-ga dveSa lesa nAhI, moha ko praveza nAhIM / ja-gata uddhAra sAra, yahI mana bhAyo hai / / mu-ni vIca inda canda, sohata pAnaMda kaMda / nau-pAMca ko nikandAtma, bhAva pragaTAyo hai // ta-rana tArana dhIra, vIra ko namana karI / guru ke caraNa raja, sIsa pai caDhAyo hai // 1 // tAhi ke prasAda naya-cakra anuvAda kiino| devacandra sUri kRta, bAlabodha bhAyo hai| tattvabodha hetu muni, setu sundarajJAna pAyo / phaLavRddhi kAja megha hiya hulasAyo hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144) nayacakrasAra hi0 a0 tatra ke rasika jehi, tAte anurodha yehi / guNagrAhI hou jAte, uccapada pAyo hai // uttama vaisAkha mAsa, akSaya tritIya khAsa | samatogaNIsa ATha, pAMca (1685) ko banAyo hai // 2 // zrImadupAdhyAya devacandrajI kRta nayacakrasAra kA yaha hindI anuvAda zA0 lAdhUrAmajI tat putra megharAja muNota phalodhIvAlene spara hita ke liye banAyA hai. alpajJAtA ke kAraNa nyUnAdhika likhA ho usake liye kSamA pradAna kareMge sujJeSu kim bahunA || zrIrastu kalyANamastu || iti zrImad devacandrajI kRta nayacakrasya hindI anuvAda samAptam //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ goDavAr3a meM kisa bAta kI AvazyaktA hai ? (1) goDabAr3a meM avidyAkA sAmrAjya varata rahA hai isa liye sabase pahale vidyA pracArakI AvazyaktA haiM / laDakoM kI niSpat lar3akiyoM ko par3hAne kI paramAvazyaktA haiM kAraNa jahA~ taka bhAvi mAtAoM ko apane karttavyakA jJAna na ho vahA~ taka saMsAra sudhAra honA asaMbhava haiN| gobaralAnA, Dholapara maidAna meM nAcanA, azlila gIta-gAla gAnA, caturAI na rakhanA aura kalezamaya jIvana bItAnA ityAdi hAnI kAraka kuprathAoM ko deza nikAlA denekA sabase pahilA sidhA aura sarala upAya kanyAoM ko susaMskArI suzikSita sadAcArI aura udyogI banAnA hai ki vaha apanI saMtAna ko sahaja meM sudhAra sake / ataeva lar3akA yA lar3akiyoM ke liye vidyAzAlAoM kI jarUrata haiM ? (2) jaina jAti kevala eka vyApAra para hI nirbhara haiM usa vyApAra kI hAlata dina va dina kharAba hotI jA rahI haiM isa hAlata meM hamAre pratyeka kAryoM meM kharcA sadaiva bar3hatA hI jA rahA haiM agara isa meM zIghratA se sudhAra na ho to jaina jAti kA jIvana jokhamameM hI samajhanA caahiye| yaha kArya hamAre samAja ke AgevAna va dhanADhaya logoM ke hAtha meM haiN| (3) jaina jAti ke apresaroM ne pUrva jamAnA meM jaise vyApAra kI ora lakSa diyA thA vaise hI isa samaya hunnara kI ora lakSa dene kI jarUrata hai kAraNa isa meM sAdhAraNa sthiti vAle bhAI vahanoM kA gujArA sumitA se ho saktA hai vAste pratyeka prAnta va grAmoM me hunnara-udyogazAlA kI jarUrata hai. (4) goDavAr3a meM aise grAma thor3e hoMge ki jahA~ jAti nyAti saMbaMdhI kaleza-dhar3A-tar3o na ho| isase jAti ko vaDA bhArI nukazAna huA aura hotA jA rahA hai vAste eka suleha sabhA kI bhI paramAvazyaktA hai| zeSa Age " eka zubhaciMtaka"