Book Title: Kiratarjuniyam
Author(s): Mardi Mahakavi, Virendrakumar Sharma
Publisher: Jamuna Pathak Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009565/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zrI vijaya bhakti premasubodha sUrIzvarajI jene jJAna maMdira pustakanuM nAma :- kirAta ! huM tamane kartA . - Ypaka ta La lekha na 11 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavibhAraniviracitam kirAtArjunIyam [prathamaH sargaH] vyAkhyAkAra DaoN. vIrendra kumAra varmA ema0 e0, pI0 eca0 DI0, vedAcArya prophesara, saMskRta-pAli-vibhAga kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI [ 1978] Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka :--- jamunA pAThaka suMdarapura, vArANasI / mUlya : 4.00 mudraka : basantU rAma zrI vidyA presa, chittU pura, vArANasI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhAravi kA jIvana vRtta-saMskRta kaviyoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki unhoMne apane nijI jIvana ke viSaya meM nahIM likhaa| bhAravi bhI isake apavAda nahIM haiN| unake jIvana ke viSaya me hama unake ekamAtra grantha kirAtArjunIya se kucha nahIM jAna sko| unhoMne apane grantha meM apane mAtA-pitA, AcArya, AzrayadAtA, nivAsasthAna ityAdi ke viSaya meM kucha nahIM likhA hai| avantisundarIkathA ke anusAra bhArata ke pazcimottara pradeza meM Anandapura nAmaka sthAna hai / vahA~ para kauzika vaMza ke brAhmaNa nivAsa karate the| bAda meM ina logoM ne nAsikya deza meM sthita acalapura meM nivAsa kiyaa| isI vaMza meM nArAyaNatvAmI se dAmodara kI utpatti huii| yahI dAmodara bAda meM bhAravi nAma se prasiddha hue| cAlukya vaMza ke rAjA viSNuvardhana se bhAravi kI mitratA thii| bAda meM inakI mitratA rAjA durvinIta se ho gii| tatpazcAt inheM pallavarAja viSNu kA Azraya prApta huaa| bhAravi ke tIna putra the| inake madhyama putra-manoratha ke cAra putra the| inameM eka vIradatta thA, jisakA vivAha gaurI nAmaka kanyA ke sAtha huaa| inhIM vIradatta aura gaurI ke putra mahAkavi daNDI hue| kahA jAtA hai ki daNDI ke vaMzaja aba haridvAra, vArANasI aura gvAliyara meM base hue haiN| vArAgasI meM brahmaghATa para eka vizAla bhavana (dANDe bhavana) hai, jisameM daNDI ke vaMzaja rahate haiN| isase jJAta hotA hai ki bhAravi daNDI ke prapitAmaha the / kirAtArjunIya meM ziva kI prazaMsA aneka sthAnoM meM kI gaI hai| viSNu kA ullekha bahuta kama huA hai| 18veM sarga ke anta kI ora ziva ke prati arjuna kI prArthanA jisa tatparatA se varNita hai usase jJAta hotA hai ki kavi apane iSTa deva ke prati apane bhAvoM ko prakaTa kara rahe haiN| isase spaSTa hai ki bhAravi parama zaiva the, jaba ki mAgha baiSNava the| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam bhAravi kA samaya - anya kaviyoM kI hI bhA~ti bhAravi ke samaya kA ni karanA kaThina hai / tathApi - 2 1 - dakSiNa ke aihola zilAlekha meM kAlidAsa aura bhAravi kA nAmolle huA hai| isa zilAlekha kA samaya 634 I0 hai / 2-gumareDDIpura ke zilAlekha se hameM patA calatA hai ki rAjA durvinIta kirAtArjunIya ke pandrahaveM sarga para TIkA likhI thI / navInatama anveSaNoM durvinIta kA rAjyakAla 580 I0 ke lagabhaga ThaharatA hai / 3- bhAravi ke kirAtArjunIya kA uddharaNa jayAditya kI 'kAzikAvRtti' upalabdha hotA hai / maiksamUlara 'kAzikA' kA samaya 660 I0 mAnate haiM 'kAzikA' se bahuta pahale hI kirAtArjunIya itanA prasiddha ho gayA hogA ki usa uddharaNa diyA gayA / 4 - saptamI zatAbdI meM hone vAle bANabhaTTa ne apane harSacarita meM apane pUrva ke prAyaH samasta kaviyoM kA ullekha kiyA hai, kintu bhAravi kA nAmolle nahIM huA hai / kItha mahodaya ke anusAra bANabhaTTa ne bhAravi kA ullekha isali nahIM kiyA ki unake samaya taka bhAravi ne itanI khyAti prApta nahIM kI thii| inakA ullekha ho sake / kItha mahodaya ne bhAravi kA samaya 550 I0 mAnA hai| 5 - jaikobI, maikDonala, baladeva upAdhyAya, candrazekhara pANDeya ityAdi ane vidvAnoM ne bhAravi kA sabhaya 600 I0 ke lagabhaga mAnA hai / isake atirikta bhI aneka vidvAnoM ne bhAravi kA samaya bhinna-bhinna mAnA hai ina saba vicAroM se yahI nirNaya hotA hai ki bhAravi kA samaya 550 I0 se 60 I0 taka mAnA jA sakatA hai / bhAravi kA ekamAtra grantha ---- kirAtArjunIya kirAtArjunIya kA kathAnaka mahAbhArata se liyA gayA hai| isameM 18 sarga / tathA isameM astra-prApti ke lie tapasyA karane vAle arjuna aura kirAtAdhipati Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA rupa meM ziva jI ke paraspara yuddha kA varNana hai| ina donoM ke isa yuddha ke mukhya hone ke kAraNa hI isa grantha kA nAma kirAtArjunIya par3A hai / kirAtazca arjunazca kirAtArjunau (dvandvaH), kirAtArjunau adhikRtya kRtaM kAvyaM kirAtArjunIyam / zizukranda"" sUtra se cha pratyaya huA-kirAtArjuna + cha / 'AyaneyI...' sUtra se cha ko Iy Adeza hokara 'kirAtArjunIya' zabda kI niSpatti huii| kirAtArjunIya kA kathAnaka isa prakAra hai | dyUta krIr3A meM hAra jAne para pANDava apanI patnI ke sAtha dvaitavana meM nivAsa karate haiN| yudhiSThira eka vanecara ko duryodhana ke zAsana kA samAcAra lAne ke lie bhejate haiN| vanecara pUrI jAnakArI karake AtA hai aura yudhiSThira ko duryodhana ke suvyavasthita zAsana kA samAcAra detA hai| draupadI kaTu zabdoM meM yudhiSThira ke kAyarapana kI nindA karatI hai tathA yuddha ke lie uttejita karatI hai / bhIma draupadI kI bAtoM kA samarthana karate hai kintu dharmarAja pratijJA tor3akara yuddha karane kI bAta ko svIkAra nahIM karate / isI samaya bhagavAn vedavyAsa jI vahA~ A jAte haiN| ve arjuna ko divyAstra pAne ke lie indrakIla parvata para indra kI tapasyA karane ke lie bhejate haiN| arjuna indrakIla parvata para kaThina tapasyA karane jAte haiN| indra arjuna kI tapasyA bhaGga karane ke hetu apsarAoM ko bhejate haiM, parantu arjuna apane vrata se vicalita nahIM hote| arjuna kI tapasyA ko dekhane ke lie mAnuSa vezadhArI indra svayaM Ate haiM tathA ziva kI tapasyA kA upadeza dete haiN| arjuna punaH kaThora tapasyA karate haiM / mUka dAnava arjuna ko mArane ke lie mAyAvI varAha rUpa ko dhAraNa karatA hai / ziva jI arjuna kI tapasyA kI parIkSA ke hetu kirAta kA veza dhAraNa kara lete haiN| kirAta aura arjuna donoM varAha para eka hI sAtha bANa chor3ate haiN| ziva jI kA bANa varAha ko samApta kara pRthvI meM praviSTa ho jAtA hai| dUsare bANa ke lie vAdavivAda hotA hai jo yuddha ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| kabhI arjuna kI vijaya hotI hai to kabhI kirAta kii| bAda meM donoM meM bAhuyuddha hotA hai| arjuna kI vIratA se prasanna hokara ziva jI apane vAstavika rUpa meM prakaTa hote haiM aura arjuna ko apanA pAzupata astra dekara usakI abhilASA ko pUrI karate haiM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam kirAtArjunIya - eka saphala mahAkAvya saMskRta ke AlaMkAriphoM ne mahAkAvya ke lakSaNoM kI eka pUrNa sUcI prastuta kI hai / ye lakSaNa do bhAgoM meM vibhakta ho sakate hai -- mukhya tathA gauNa | 4 mukhya lakSaNa - mukhya lakSaNa kAvya ke tIna Avazyaka aMzoM kI vicAradhArA para AdhRta haiM / ye Avazyaka aMza haiM-- vastu, netA aura rasa / mahAkAvya kI kathAvastu kA AdhAra aitihAsika honA cAhie, kAlpanika nahIM athavA lokaprasiddha kisI mahApuruSa ke jIvana carita kA varNana honA cAhie / isameM koI devatA yA kulIna kSatriya jisameM dhIrodAttatA Adi guNa hoM nAyaka hotA haiM / kahIM eka vaMza ke aneka rAjA bhI nAyaka hote haiM / zRMgAra, vIra tathA zAnta meM se koI eka rasa pradhAna hotA hai / anya rasa gauNa hote haiM / gauNa lakSaNa - gausa lakSaNa jo niyama nirvAha ke lie haiM tathA Tekanika se sambandha rakhate haiM saMkhyA meM aneka haiM / unake anusAra (1) Arambha meM AzIrvAda namaskAra yA varNya vastu kA nirdeza hotA hai (2) adhyAya athavA pariccheda 'sarga nAma se abhihita hone cAhie (3) isameM na bahuta choTe aura na bahuta bar3e ATha se adhika sarga hote hai (4) unameM pratyeka meM eka hI chanda milatA hai parantu antima do yA tIna padya bhinna chanda yA chandoM meM race jAne cAhie; kahIM-kahIM sarga meM aneka chanda bhI milate haiM (5) sarga ke anta meM agalI kathA kI sUcanA honI cAhie ( 6 ) isame sandhyA, sUrya, candramA, rAtri, pradoSa, samudra, saMbhoga viyoga, muni, svarga, nagara, yajJa, saMgrAma, yAtrA, vivAha ityAdi kA yathAsambhava sAGgopAGga varNana honA cAhie (7) kathAvastu kA vikAsa svAbhAvika honA cAhie aura kathAvastu kI pA~ca saMdhiyA~ bhalIbhA~ti krama meM rahanI cAhie / mahAkAvya ke ye lakSaNa kirAtArjunIya meM dekhe jA sakate haiN| isakA kathAnaka mahAbhArata se liyA gayA hai / varNya viSaya hai - indrakIla para arjuna kI tapasyA kirAta vezadhArI ziva jI ke sAtha unakA yuddha tathA ziva jI se pAzupana anna kI prApti / mahAkAvya ke nAyaka haiM arjuna - eka dhIrodAtta kSatriya jo nara ke avatAra haiM / isameM vIrarasa mukhya hai / anya zRMgArAdi rasa gauNa haiM / isameM 18 sarga haiM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA tathA Rtu, sUryodaya, sUryAsta, parvata, nadI, jala-krIr3A Adi kA varNana vistAra se keyA gayA hai| pUre caturtha sarga meM zaradarNana hai ! pA~caveM meM himAlaya - varNana hai tathA saptama, aSThama, navama aura dazama sarga apsarA - vihAra tathA arjuna kI tapasyA bhaGga kI ceSTAoM se bhare par3e haiN| mahAkAvya ke anya bhI sabhI lakSaNa isameM spaSTa dikhAI par3ate haiM / mahAkavi bhAravi aura unake kAvya kI samIkSA kaviyoM meM bhAravi kA sthAna - mahAkAvyakAroM meM kAlidAsa aura azvaghoSa ke bAda bhAravi kA nAma liyA jAtA hai / saMbhavataH kAlidAsa se utarakara unhIM kA sthAna hai / aihola zilAlekha 634 I0 ke "kavitAzrita- kAlidAsa - bhAravi kIrtiH" meM kIrtizAlI kaviyoM meM do ke nAma sAtha-sAtha lie gaye haiM eka kAlidAsa kA aura dUsarA bhAravi kA / isase jJAta hotA hai ki Aja se 1344 varSa pUrva mAravi ko saMskRta kA mUrdhanya kavi mAnA jAtA thA / / bhI bhAravi kI kIrti kevala eka grantha ke mahAkavi bhAravi niHsandeha eka uccakoTi ke kavi haiM / unake eka mAtra mahAkAvya - kirAtArjunIya para AdhArita hai / dvArA bhAravi ne saMskRta kaviyoM meM atyanta mahatvapUrNa sthAna prApta kara liyA hai / saMskRta mahAkAvyoM kI 'bRhattrayI' (kirAtArjunIya, zizupAlavadha aura naiSadhIya carita) meM kirAtArjunIya kA pramukha sthAna hai / isa mahAkAvya meM bhAravi ne kAvya ke sabhI guNoM kA sanniveza kiyA hai / udAtta evaM sajIva varNana, kamanIya kalpanAyeM, artha gaurava, hRdayagrAhI zabda- yojanA, komalakAnta padAvalI, hRdayasparzI evaM rocaka saMvAda, alaMkAroM kA camatkArAtmaka prayoga, kalAtmaka kAvya- zailI, manohara prakRti citraNa, rasapezalatA, sajIva caritra citraNa ityAdi mahanIya guNoM ne bhAravi ko kaviyoM meM atyanta ucca sthAna para pratiSThita kiyA hai / bhAravi ne vyAkaraNa, vedAnta, nyAya, dharma, rAjanIti, kAmazAstra purANa, itihAsa Adi jJAna kI vibhinna zAkhAoM meM apanI nipuNatA kA pradarzana kiyA hai / adholikhita sabhIkSA se bhAravi ke kAvya kI sabhI vizeSatAoM kA pUrNa rUpa se jJAna ho jAyegA 1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam tathA yaha bhI spaSTa ho jAyegA ki saMskRta ke mahAkaviyoM meM kAlidAsa se utara bhAravi kA hI sthAna hai| bhAraverarthagauravameka jamAne se saMskRta-sAhityazoM ke bIca yaha prazasti zloka pracalita hai upamA kAlidAsasya bhAraverarthagauravam / daNDinaH padalAlityaM mAghe santi trayo gunnaaH|| ise kisane likhA, kaba likhA, nizcita rUpa se kahanA kaThina hai / isa ukti kA artha yaha hai-kAlidAsa kI zreSThatA upamA meM, bhAravi kI artha gaurava meM, daNDI kI padalAlitya meM tathA mAgha meM ye tInoM guNa vartamAna haiM / vastutaH pratyeka mahAkavi meM kAvyamaNDapa ke hara kone ko sajAne kI svAbhAvika pratibhA hotI hai aura saca kahA jAya to yahI usakA mahAkavitva hai| yaha dUsarI bAta hai ki kisI eka kone para usakA viziSTa adhikAra-sA hotA hai aura usake alaMkaraNa meM usake mahAkavitva kA sarvAdhika camatkAra parilakSita hotA hai| jaise 'dIpazikhA' kAlidAsa ko liijie| kauna kaha sakatA hai ki unake kAvya me kisI aMga kI kora kasara raha gaI hai ? kintu upamAMga ko unhoMne kucha aise DhaMga se sajAyA saMvArA hai ki barabasa mukha se nikala par3atA hai-upamA to kAlidAsa kI / yahI bAta bhAravi ke sAtha hai / kyA unama upamA yA padalAlitya kA abhAva hai ? kabhI nhiiN| kintu 'gAgara meM sAgara' bhara dene kI kucha aisI zailI unhone 'bhAravi aura mAgha kI tulanA ke lie mere dvArA sampAdita zizupAlavadha pR0 15-17 ko dekhie / vahA~ siddha kiyA gayA hai ki mAgha ke zizupAlavadha kA Adarza kirAtArjunIya hI rahA hai| mAgha ne apane mahAkAvya ke dvArA apane pUrvavartI bhAravi ko nIcA dikhAne meM kucha uThA nahIM rakhA hai aura ve bhAravi se aneka bAtoM meM bar3ha gae haiM kintu unameM maulikatA kA abhAva hai aura unakA kAvya zramasiddha hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA apanAI hai ki hama sArI vAtoM ko chor3akara unake 'arthagaurava' para hI nichAvara ho baiThate haiN| alpa zabdoM meM vipula artha kA sanniveza kara denA hI arthagaurava hai| bhAravi ne bar3e se bar3e artha ko thor3e se zabdoM meM prakaTa kara diyA hai / unhoMne apane kAvya meM bar3I kuzalatA se gambhIra artha vAle padoM kA prayoga kiyA hai / unakA pratyeka pada arthagAmbhIrya se samanvita hai aura pratyeka pada sAbhiprAya prayukta hai| unakA ekaeka pada dIrgha vAkya ke artha ko pragaTa karane vAlA hai| yahI kAraNa hai ki kRSNa kavi ne bhAravi kI racanA ko sanmArgadIpikA ke sadRza kahA hai pradezavRttyApi mahAntamarthaM pradarzayantI rasamAdadhAnA / sA bhAraveH satpathadIpikeva ramyA kRtiH kairiva nopajIvyA // yadyapi bhAravi kalAvAdI haiM tathApi unakI kalA mAgha aura zrIharSa ke samAna atyadhika alaMkRta nahIM hai / bhAravi zabdoM ke ADambara ke phera meM sarvadA nahIM par3ate / unakA vizeSa dhyAna artha-gAmbhIrya para hI rahA hai| prasiddha TIkAkAra mallinAtha ne bhAravi kI uktiyoM ko nArikela-phala ke sadRza kahA hai nArikelaphalasammitaM vaco bhAraveH sapadi tadvibhajyate / svAdayantu rasagarbhanirbharaM sAramasya rasikA yathepsitam / / bhAravi ke zabda nAriyala ke samAna hai| jisa prakAra nAriyala kA chilakA kar3A hotA hai parantu tor3ane para bhItara mIThA phala milatA hai, usI prakAra bhAravi ke zabda alma tathA kaThina haiM parantu prayatna se samajhane para artha gambhIra aura sundara hotA hai / dvitIya sarga meM yudhiSThira jina zabdoM meM bhIma ke bhASaNa kI prazaMsA pharate haiM, ve hI bhAravi ke kalA-sambandhI siddhAnta ke nidarzana haiM sphuTatA na padairapAkRtA na ca na svIkRtamathaMgauravam / racitA pRthagarthatA girAM na ca sAmarthyamapohitaM kvacit / / arthAt 'pada-prayoga meM spaSTatA ho, artha-gaurava kA dhyAna rahe, padoM meM bhinnArthatA ho tathA pada paraspara sAkAMkSa hoN|' ye sabhI guNa bhAravi ke mahAkAvya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam meM milate haiM, parantu yaha mAnanA hogA ki bhAravi kA yahI artha-gaurava unakI durbalatA bhI hai| isI kAraNa unakA kAvya kucha kaTina ho gayA hai| Arambha ke tIna sarga vizeSa kaThina haiM, isalie ye 'pASANatraya' ke nAma se prasiddha hai| tathApi unakA artha-gAmbhIrya unake kAvya kI eka prabhAva DAlane vAlI vizeSatA hai jisake kAraNa unakA kAvya pAThakoM ko apanI ora Akarpita karane meM saphala hotA hai| parimita (alpa) zabdoM ke dvArA aparimita artha ko prakAzita karane kA jo guNa bhAravi kI mukhya vizeSatA hai vaha mukhyataH unakI sUktiyo ke kAraNa hai| unake kAvya meM zAzvata satya se ota-prota sUktiyoM kA bAhulya hai| mahAkavi ne ina sUktiyoM meM jIvanopayogI bAtoM, rAjanIti-zAstra ke gUDha rahatyoM, lokanyavahAra ke bahumUlya tathyoM evaM jIvana ke gambhIra anubhavoM ko prastuta kiyA hai| artha-gaurava se bharI huI unannI kucha sUktiyA~ ye haiM-"hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH", "guNAH priyatve'dhikRtA na saMstA", "vimalaM kalupIbhavaccetaH kathayatyeva hitaipiNaM ripuM vA", "kimiva basti durAtmanAmalaMdhyam", "sahatA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadA padam", "sudurlabhAH sarvamanAramA giraH', "gurutAM nayanti hi guNAH na saMhatiH" ityAdi / * isa prasaGga meM prathama sarga kI sabhI sUktiyoM ko yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai1-na hi priyaM pravaktumicchanti mRSA hitaiSiNaH / 2 2-hitaM manohAri ca durlabhaM vcH| 4 3-sadAnukUlepu hi kurvate ratiM nRpeSvamAtyepu ca sarvasampadaH / 5 4-daraM virodho'pi smaM mhaatmbhiH|8 5-guNAnurodhena vinA na sakriyA / 12 6-aho durantA valavadvirodhitA / 23 7-pravRttisArAH khalu mAdRzAM giraH / 25 8-prajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM bhavanti mAyAviSu ye na mAyinaH / 30 6-avandhyakopasya vihantugapadAM bhavanti vazyAH svayameva dehinaH / 33 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA rAjanItizAstra, notizAstra aura lokavyavahAra kA nirUpaNa bhAravi rAjanItizAstra aura nItizAstra ke prakANDa paNDita haiM tathA unakA lokavyavahAra kA jJAna atyanta samRddha hai / aneka rAjAoM ke sAtha unakA ghaniSTa sambandha thA aura unhoMne aneka rAjadarabAroM ko suzobhita kiyA / kirAta rjunIya meM sthala-sthala para unake rAjanItiviSayaka jJAna kI jhalaka milatI hai / unhoMne bar3I kuzalatA ke sAtha rAjanIti ke durUha tattvoM kA nirUpaNa kAvya ke mAdhyama se kiyA hai / unakI sUktiyoM meM nIti tathA lokavyavahAra ke tathyoM kA sundara nirupaNa huA hai / kirAtArjunIya kA prArambha hI rAjanaitika tathyoM se hotA hai / banecara kI uktiyoM ke mAdhyama se rAjanIti, nIti aura lokavyavahAra ke aneka tathyoM kA udghATana huA hai / pratyeka zloka mahAkavi kI nItikuzalatA aura vyavahArakuzalatA ko pragaTa karatA hai / draupadI kI ojasvI uktiyoM meM rAjanIti aura nIti ke gambhIra tatvoM kA varNana huA hai paripUrNa hai / bhIma apane ojasvI bhASaNa ke dvArA yudhiSThira ko duryodhana se yuddha ke lie ukasAte haiM parantu mahArAja yudhiSThira eka vayovRddha rAjanItijJa kI bhA~ti apane bhAI ko samajhAte haiM / ve sAntvanA dete haiM, dhairya kI mahimA bakhAnate haiM / unakI nIti hai " pratIkSA karo aura dekho / " / dvitIya sarga bhI rAjanaitika tathyoM se sahasA vidadhIta na kriyAmavivekaH paramApadAM padam / vRNute hi vimRzyakAriNaM guNalubdhAH svayameva sampadaH / / 2 / 30 10 - amarSazUnyena janasya jantunA na jAtahArdena na vidviSAdaraH / 34 11 - vicitrarUpAH khalu cittavRttayaH / 37 12 - parairaparthyAsitavIrya sampadAM parAbhavo'pyutsava eva mAninAm / 41 --- 13 - zamena siddhiM munayo ne bhUbhRtaH / 42 14 - - nirAzrayA hanta hatA manasvitA / 43 15 - ariSu hi vijayArthinaH kSitIzA vidadhati sApadhi sandhidUSaNAni / 45 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam arthAt-vivecanA kie binA kisI kArya kA Arambha nahIM karanA cAhie / samyak vicAra na karanA parama Apatti kA utpAdaka hotA hai| guNa ke Upara apane-Apa ko samarpita karane vAlI sampattiyA~ vicAravAn puruSa ko svayaM manonIta karatI haiN| (tAtparya yaha hai ki jo kucha kiyA jAya usake Age pIche kI saba bAtoM kA vicAra kara lenA caahie)| vaha bhUmipAla jo na to atyanta saralatA aura na atyanta krUratA kA avalambana karatA hai, yathA samaya aura yathAvasara komalatA aura krUratA donoM kA vyavahAra karatA rahatA hai, vaha sUrya ke samAna samagra saMsAra para Adhipatya sthira rakhatA hai| samavRttirupaiti mArdavaM samaye yazca tanoti tigmatAm / adhitiSThati lokamojasA sa vivasvAniva medinIpatiH // 2 // 38 prakRti-citraNa-mahAkavi ke prakRti-varNana bhI camatkAra-janaka haiM / himAlaya, gaMdhamAdana aura indrakIla parvatoM ke aneka varNana atyanta prabhAvazAlI haiN| Rtu, jalakrIDA, candrodaya, sUryAsta, rAtri, prabhAta ityAdi kA varNana unhoMne bar3I kuzalanA evaM sUkSmatA ke sAtha kiyA hai| sabhI meM navInatA evaM sajIvatA hai / bhAravi kA prakRti-varNana yadyapi kAlidAsa ke samAna manorama evaM ramaNIya nahIM hai tathApi jitanA bhI varNana unhoMne kiyA hai vaha prabhAvotpAdaka hai| bhAravi meM vAlmIki aura kAlidAsa jaisA prakRti ke prati moha nahIM hai| unameM kRtrimatA hai| prati-varNana karate samaya bhI ve citra-kAvya ke moha meM par3a jAte haiN| tathApi caturtha sarga meM zarad Rtu kA unakA varNana atyanta svAbhAvika aura mArmika hai / caritra-citraNa evaM saMvAda-pAtroM ke caritra-citraNa meM bhI bhAravi saphala hue haiN| pAtroM ke hRdayagata bhAvoM ke samyak prakAzana ke hetu bhAravi ne apane kAvya meM rocaka saMvAdoM kA sanniveza kiyA hai| caritra-citraNa kI saphalatA kA zreya ina saMvAdoM ko hI hai| pAtroM kI viziSTatAoM kA prakAzana ina saMvAdoM ke mAdhyama se hI huA hai| vanecara kI svAmibhakti, satyavAditA, nizchalatA, vinamratA, sAhasa, spaSTavAditA; draupadI kI mAnasika pIr3A, vyAkulatA, pratIkAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kI tIvra bhAvanA; arjuna kI vIratA, bhrAtR-bhakti, kartavyaniSThA; bhIma kI vIratA, nItijJatA, asahiSNutA; yudhiSThira kI nItijJatA, zAntipriyatA, dharmaparAyaNatA ityAdi kA citraNa ina saMvAdoM ke mAdhyama se bahuta hI sundara huA hai| prathama sarga meM hI vanecara tathA draupadI kI uktiyoM kA adhyayana uparyukta tathyoM ko spaSTa kara detA hai| bhASA-bhASA para bhAravi kA pUrNa adhikAra hai / bhASA para unake adhikAra kI parAkASThA kA darzana citrabandha meM hotA hai| yadyapi citrabandhanibandhana ko kAvya kI dRSTi se uttama nahIM kahA jA sakatA hai, tathApi isase yaha to spaSTa ho jAtA hai ki mahAkavi kA bhASA para pUrNa adhikAra hai| bhAravi mAgha aura zrIharSa ke samAna dIrgha samAsoM kA prayoga nahIM karate, aura sampUrNa grantha kI dRSTi se unakA kAvya vizeSa rUpa se aspaSTa yA durbodha nahIM hai| bhASA ke viSaya meM bhAravi kA Adarza yaha hai viviktavarNAbharaNA sukhazrutiH prasAdayantI hRdayAnyapi dviSAm / pravartate nAkRtapuNyakarmaNAM prasannagambhIrapadA sarasvatI / / 1433 arthAt-zuddha varNa hI jisake AbhUSaNa hoM, jo zrotroM ko Ananda dene vAlI ho, jo zatruoM ke hRdaya ko bhI prasanna kara dene vAlI ho aura jo prasanna tathA gambhIra padoM se yuka ho, puNyazAlI vyaktiyoM kI hI vANI aisI huA karatI hai| bhAravi prasaGgAnukUla padAvalI kA prayoga karane meM nipuNa haiN| unhoMne zRMgAra ke citraNa meM komala aura dIrgha samAsa rahita padAvalI kA prayoga tathA yuddha ke citraNa meM ojasvI tathA kaThika padAvalI kA prayoga kiyA hai / yadyapi kAlidAsa kI bhA~ti suzliTa padavinyAsa se samanvita evaM prasAdamayI padAvalI ke darzana bhAravi ke kAvya meM nahIM hote, tathApi arthagauravamayI padAvalI kA isameM bAhulya hai| bhAravi ne vyAkaraNa samvandhI apanI nipuNatA pradarzita karane ke anurAga kA burA udAharaNa prastuta kiyA hai aura yahI pravRtti bhaTTi, mAgha tathA zrIharSa meM atyadhika ho calI hai / bhaTi ne to apanA mahAkAvya apane vyAkaraNa-pANDitya ke Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kirAtArjunIyam pradarzana ke lie hI likhA / bhAravi ne tan dhAtu kA hAsyAspada rUpa meM bAra-bAra prayoga kiyA hai| liT lakAra kA karmavAcya aura bhAvavAcya meM prayoga unheM bahuta priya hai / prayoga meM kama Ane vAle pANini ke aneka sUtroM kA udAharaNa unhoMne diyA hai| zailI-mahAkAvya ko eka naI zailI (jise vicitra mArga kahate haiM ) pradAna karane ke kAraNa saMskRta sAhitya meM bhAravi kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| vicitra mArga kI eka vizeSatA yaha hai ki isameM kathAnaka bahuta kama hotA hai aura varNana adhika / bhAravi ke pUrvavartI vAlmIki tathA kAlidAsa ke mahAkAvyoM kA kathAnaka atyanta vistRta tathA parimANa meM vipula hai| kAlidAsa ne apane raghuvaMza ke kevala 16 soM ke bhItara dilIpa se prArambha kara agnivarNa taka gghuvaMza kI aneka pIr3hiyoM kA varNana bar3I saphalatA ke sAtha kiyA hai / dUsarI ora bhAravi ne arjuna ke kirAta ke pAsa jAne aura usase yuddha kara atra prApta karane kI svalpa kalA ko 18 sargoM meM kaha DAlA hai| inhoMne apane kAvya meM parvata nadI, sandhyA, prAtaH, Rtu tathA aneka anya prAkatika dRzyoM ke varNana meM aneka saga vyaya kara die haiM aura isa prakAra isa choTe se kathAnaka ko itanA adhika vistAra diyA hai / isakA prabhAva bhAravi ke mahAkAvya ke kathA-pravAha para par3A hai| kAlidAsa jaisA kathA-pravAha bhAravi ke kAvya meM nahIM miltaa| yaha to ThIka hai ki mahAkAvya kI kathAvastu dhIre-dhIre Age bar3hA karatI hai, para yaha itanI dhImI gati se to nahIM bar3hanI cAhie ki pAThaka Ubane lge| kAlidAsa ke. mahAkAvyoM meM bhI varNanAtmaka prasaGga haiM, unakI kathA bhI manda gati se hI Age bar3hatI hai parantu ve apane varNanoM ko usa sImA taka nahIM bar3hAte ki pAThaka Uba jAya / isake viparIta bhAravi, mAgha aura zrIharpa Adi meM yaha bAta nahIM hai / unakI kathA kA pravAha kahIM-kahIM bilkula hI ruka jAtA hai| kisI varNya vastu. kA varNana karate samaya ve taba taka utte nahIM chor3ate jaba taka usa viSaya nambandhI sArA khajAnA samApta na ho jAya / isa prakAra bhAravi ne alaMkRta kAvyazailI kA sUtrapAta kiyA aura kAvyaracanApaddhati ko eka nayA mor3a pradAna kiyA hai / isa zailI meM pANDitya-pradarzana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA aura alaMkAra-saMniveza ko pradhAnatA dI gaI hai| isa zailI ke kAraNa bhAravi ityAdi ina mahAkAvyakAroM ke kAvya kliSTa ho gae haiM tathA bhAvapakSa (hRdayapakSa) kI apradhAnatA aura kalApakSa kI pradhAnatA ho gaI hai| kirAtArjunIya. 1 / 3 meM bhAravi ne bhASaNa ke tIna guNoM ko batalAyA hai (1) zabdasaundarya-hRdaya ke bhAvoM ko abhivyakta (pragaTa) karane meM samartha sundara zabdoM kA prayoga (2) arthagAmbhIrya-arya kI gambhIratA arthAt anAvazyaka zabdoM kA abhAva-thor3e zabdoM se adhika kahanA (3) arthavinizcaya-prAmANika sandeharahita kathana / vastutaH yahA~ bhAra va ne kAvya-racanA kI zailI ke guNoM kI ora saMketa kiyA hai / bhAravi kI zailI meM ye tInoM guNa vidyamAna haiN| bhAravi kI lekhanazailI vaidarbhI aura gaur3I zailiyoM kA sammizraNa hai / bhAravi meM kAlidAsa kI vaidarbhI zailI kI saralatA, svAbhAvikatA aura komalatA nahIM 'pAyI jaatii| dUsarI ora mAva kI samAsa-bahulA dhIra aura gambhIra gaur3I zailI kA bhI ve Azraya nahIM lete| apanI sUkSma nirIkSaNa zakti ke dvArA unhoMne varNya viSaya kA prasaGga ke anusAra sundara varNana kiyA hai / alaMkAra tathA kalAvAditA-alaMkAroM ke prayoga meM bhAravi bar3e kuzala haiN| alaMkAroM ke bahula prayoga ke dvArA unhoMne apane kAvya ko alaMkRta karane kA car3A prayatna kiyA hai| upamA, rUpaka; utprekSA, samAsokti, nidarzanA, kAvyaliMga, arthAntaranyAsa ityAdi arthAlaMkAroM kA tathA yamaka aura zleSa ityAdi zabdAlaMkAroM kA prayoga bhAravi ne bar3I kuzalatA ke sAtha kiyA hai| kintu kaI sthaloM para bhAravi anAvazyaka alaMkAra-priyatA kA bhI pradarzana karate haiN| isa prakAra unhoMne atyanta zramasAdhya citra-kAvya ke likhane kA prayatna kiyA hai| isase unake kAvya meM kRtrimatA A gaI hai| isa prakAra eka padya meM pahalI aura tIsarI tathA dUsarI aura cauthI paMktiyA~ samAna haiM ; eka dUsare padya me cAro paMktiyA~ samAna haiN| kucha padyoM meM pratyeka paMkti ulTI tarapha se ThIka usI prakAra par3hI jAtI hai jaise Age vAlI paMkti,-yA pUrA padya hI ulTA par3hA jAne para agale padya ke samAna hI ho jAtA hai; kucha padya cAhe ve sIdhe par3he jAye yA ulTe samAna hI rahate haiM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtAjunIyam aura eka hI artha dete haiN| eka padya ke tIna artha nikalate haiM; kucha padyoM meM do hI vyaJjanoM kA prayoga huA hai tathA unhoMne eka vyaJjana vAlA bhI eka zloka likhA hai jisameM kevala 'n' kA hI prayoga huA hai na nonanunno nunnono nAnA nAnAnanA nanu / nunno'nunno nanunneno nAnenA nunnanunnanut / / 15 / 14 chanda-chandoM ke prayoga meM bhI bhAravi utane hI bar3he hue haiM jitane ki. alaMkAroM ke prayoga meM jisake bIsoM udAharaNa unake kAvya se die jA sakate haiN| kAlidAsa ke mukhya chanda 6 haiM, bhAravi ke 12 aura mAgha ke 16 / bhAravi ne vaMzastha kA prayoga sabase adhika sundaratA se kiyA hai| isake atirikta indravajrA, upendravajrA, vaitAlIya, drutavilambita, pramitAkSarA, praharSiNI, svagatA, puSpitAyA, aupachandasika Adi kA pragoga milatA hai / rasa-bhAravi vIra rasa ke siddhahasta kavi haiN| dvitIya sarga meM bhIma kI uktiyA~ vIra rasa se maNDita haiN| vaha duryodhana kI kRpA se nahIM pratyuta yuddha karake. apanA rAjya lenA cAhatA hai| jisa prakAra mRgendra (siMha) apane mAre hue madasrAvI hAthiyoM ke dvArA apanA AhAra sampAdana karatA hai, usI prakAra mahAna vyakti saMsAra ko apane pratApa se abhibhUta karatA huA kisI anya kI sahAyatA te apane abhyudaya kI abhilASA nahIM krtaa| madasiktamukhamaMgAdhipaH karibhirvatayate svayaM htaiH| laghayankhalu tejasA jaganna mahAnicchati bhUtimanyataH / / 2 / 18 vIra rasa se atirikta zRGgAra kA bhI unhoMne acchA varNana kiyA hai | kAvya-doSa yaha sarvavidita hai ki koI bhI mAnavI kRti sarvathA doSazUnya nahIM ho sakatI hai| yahI bAta mahAkavi bhAravi ke kirAtArjunIya para bhI lAgU hotI hai| aneka mahanIya guNoM ke sAtha-sAtha unake kAvya meM katipaya doSa bhI upalabdha hote haiN| unakA sabase bar3A doSa hai-pANDitya-pradarzana ke prati unakA anurAga / rAjanIti, nIti, kAmazAstra, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra ityAdi vividha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zAstroM meM apane pADitya ke pradarzana kA unhoMne bar3A bhArI prayatna kiyA hai / zAbdika camatkAra aura alaMkAroM kI sAjasajjA kA unheM vizeSa cAva hai / ve anAvazyaka atizaya alaMkAra-priyatA kA pradarzana karate haiN| isase unake kAvya meM kRtrimatA A gaI hai| unakA pADitya-pradarzana aisA doSa hai jisane unake kAvya ke hRdayapakSa (bhAvanApakSa ) ko durbala banA diyA hai| unakA bhAvanApakSa durbala tathA kalApakSa prabala (pradhAna ] ho gayA hai| inhoMne apane pANDitya-pradarzana ke pIche pAThaka kI ruci kA koI dhyAna nahIM rakhA hai| kAvya kI dRSTi se unakA citrabandha-nibandhana adhama (nIca ) kAvya kI zreNI meM AtA hai / bhAravi ke dvArA kie gae dIrgha aura vizAlakAya varNana bhI sadoSa haiN| unake anAvazyaka vizAla varNana pAThaka ke dhairya ko samApta kara dete haiM aura khaTakane lagate haiM / kAlidAsa ke mahAkAvyoM meM bhI kathApravAha manthara gati se calatA hai kintu usameM avarodha dRSTigocara nahIM hotA / pAThaka kI manovRtti ke anukUla kathA dhIre-dhIre Age bar3hatI hai| kathA ke bIca meM yadi kAlidAsa prakRti Adi ke varNanoM kA samAveza karate haiM to ve kathAprasaGga ko bhI bhUla nahIM jAte / bhAravi meM aisI bAta nahIM hai / kisI viSaya ko lekara jaba taka ve apane sampUrNa mastiSka ko khAlI nahIM kara lete haiM taba taka ve Age nahIM bar3hate haiN| alaMkAroM, kalpanAoM aura vicitra zabdoM kI jhar3I lagA dete haiN| isase pAThaka Uba jAtA hai / kirAtArjunIya meM aise aneka sthala haiM jahA~ kavi kA dIrgha aura anAvazyaka varNana khaTakatA hai / himAlaya, RtuoM, apsarAoM ityAdi ke vistRta varNana uparyukta tathya ko bhalI bhA~ti pramANita kara dete haiM / ___uparyukta doSoM ke hote hue bhI bhAravi kA mahAkAvya atyanta udAtta, paryApta rUpa meM rocaka tathA mahanIya guNoM kA vizAla AgAra hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sarga kI kathA prathama sarga kI kathA ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| prathA bhAga meM vanecara (gumacara) kI utrita hai tathA dvitIya bhAga meM draupadI ke ukti hai| prathama bhAga (vanecara kI ukti)-rAjya se bhraSTa hokara yudhiSThira draupadI aura anujoM ke sAtha dvaitavana meM nivAsa karate haiN| duryodhana ke sampUrNa vRttAnta ko jAnane ke lie yudhiSTira ke dvArA hastinApura bhejA gayA guptacara (vanecara ] vApasa AtA hai| vaha yudhiSThira ko praNAma karatA hai / yudhiSThira kI AjJA pAkara vaha duryodhana ke vRttAnta ko isa prakAra sunAtA hai-he rAjan ! guptacaroM ke mAdhyama se hI sampUrNa bAtoM ko jAnane vAle svAmI ko guptacara ke dvArA ThagA nahIM jAnA caahie| isalie apriya athavA priya jaisA bhI maiM kahU~ usako Apa kSamA kareM / kyoMki hitakara aura priya vacana durlabha hotA hai / jo rAjA ko hitakArI upadeza nahIM karatA vaha kutsita amAtya (kumantrI, kumitra ) hai / jo hitakAraka vyakti se upadeza nahIM sunatA vaha kusvAmI (nindita rAjA) hai / rAjAoM aura amAtyoM ke paraspara anukUla hone para samasta sampattiyA~ vaMdA anurAga karatI haiN| svabhAva se hI dubodha rAjAoM kA caritra kahA~ aura mujha jaise ajJAnI puruSa kahA~ ? zatruoM ke atyanta rahasyapUrNa rAjanIti-mArga ko jo maiM jAna pAyA hU~ vaha Apa kA hI prabhAva hai| rAjasiMhAsana para ArUTa bhI duryodhana vana meM nivAsa karane vAle Apa se parAjaya kI zaGkA karatA huA dyUtakrIr3A ke bahAne se jItI huI pRthvI [ rAjya ] ko atra nIti se jItanA cAhatA hai| kuTila duryodhana Apa ko jItane kI abhilASA se apane nirmala yaza ko prajA meM phailA rahA hai| kAma, krodha ityAdi chaH antaHzatruoM ke Upara vijaya prAta karake vaha manuprokta rAjadharma kA anusaraNa kara rahA hai| Alasya kA parityAga karake evaM kArya ke anusAra rAta Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sarga kI kathA 17 aura dina kA vibhAjana karake vaha nirantara udyoga kara rahA hai| abhimAnarahita vaha duryodhana sevakoM ke sAtha mitra kI taraha, mitroM ke sAtha bandhu kI taraha aura bandhujanoM ke sAtha apane samAna vyavahAra karatA hai| duryodhana kI nIti samanvaya bAdinI hai| dharma, artha aura kAma-ina tIna puruSArthoM kA samAna bhAva se duryodhana sevana karatA hai| vaha inama se kisI kI bhI avahelanA nahIM karatA hai aura na phisI eka meM usakI atyAsakti hai| sAma, dAna, daNDa aura bheda ke prayoga meM duryodhana atyanta nipuNa hai| duryodhana prasanna hone para kevala madhura vacanoM kA prayoga hI nahIM karatA apitu sAtha meM dhana bhI detA hai| jise detA hai use satkArapUrvaka detA hai / satkAra bhI vaha guNoM ko dekhakara karatA hai| guNoM se samandhita vyakti kA hI vaha satkAra karatA hai, guNahIna kA nahIM / lobha athavA krodha ke vazIbhUta hokara duryodhana kisI ko daNDa nahIM detaa| daNDa ke viSaya meM vaha svecchAcArI nahIM hai / manu ityAdi dharmAcAryoM ke upadezoM ke anusAra vaha daNDa detA hai / daNDa dene meM vaha pakSapAta nahIM krtaa| jisa AdhAra para vaha rAtraoM ko daNDa detA hai, usI AdhAra para vaha apane putra ko bhI daNDa detA hai| jo aparAdha karatA hai vaha daNDa pAtA hai, cAhe vaha koI bhI ho| Apa logoM se bhayabhIta rahatA huA vaha cAroM ora AtmIya janoM ko rakSakoM ke rUpa meM niyukta karake bhayarahita AkRti ko dhAraNa karatA hai| sauMpe gae kAryoM ke pUrNa ho jAne para vaha sevakoM ko dhanAdi dekara apanI kRtajJatA prakaTa karatA hai| duryodhana bhalI-bhA~ti jAnatA hai ki kisa kArya kI siddhi ke lie kisa upAya kA prayoga karanA caahie| upAyoM ke samucita prayoga ke kAraNa usakI sampatti dina dUnI aura rAta caugunI bar3hatI jA rahI hai / sampatti cAroM ora se usake pAsa ekatra ho rahI hai / upahAra aura kara dene vAle rAjAoM se usakA A~gana bharA rahatA hai| prajApAlana meM tatpara duryodhana anna kI vRddhi ke lie apane rAjya meM siMcAI ke sAdhanoM-kuoM, naharoM, jalAzayoM ityAdi kA nirmANa karA rahA hai| siMcAI kI samucita vyavasthA ho jAne se pracura anna kI upaja ho rahI hai| kisAna loga aba varSA ke jala para nirbhara nahIM haiN| kRpi-karma sukhasAdhya aura lAbhaprada ho gayA hai| anna kI vipulatA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam hone ke kAraNa prajA suyI hai, santuSTa hai aura duryodhana meM anurakta haiM / duryodhana apane balazAlI yoddhAoM ko kRtajJatAvaza samaya-samaya para bahumUlya pAritoSika pradAna karatA hai| isase prasanna hokara ve apane prANoM kI bAjI lagAkara bhI duryodhana ke abhISTa kAryoM ko sampAdita karanA cAhate haiN| duryodhana apane rASTra ke vRttAnta ko jAnane ke sAtha-sAtha anya rASTroM ke vRttAnta ko bhI bhalI-bhA~ti jAnatA hai / apane guptacaroM ke mAdhyama se vaha dUsare rAjAoM ke rahasyoM ko to pUrNa rUpa se jAnatA hai, kintu usake rahasyoM ko koI nahIM jaantaa| dUsare logoM ko usakI yojanAoM kA tabhI patA calatA hai jaba ve kArya rUpa meM parigata ho jAtI haiN| yadyapi usane kisI ke viruddha zakti kA prayoga nahIM kiyA aura na usane kisI ke prati krodha kiyA, tathApi sabhI rAjA usake guNoM se prabhAvita hokara usake Adeza ko zirodhArya karate haiM / navIna yauvana ke kAraNa garvayukta duHzAsana ko yuvarAja pada para sthApita karake vaha svayaM yajJa karane meM lagA hai / bhUmaNDala kA zAsana karatA huA bhI duryodhana tumase Ane vAlI vipattiyoM kI cintA karatA hI rahatA hai| prasaGgavaza Apa kA nAma Ane para arjuna ke parAkrama ko smaraNa karatA huA vaha duHkhI ho jAtA hai| kapaTaparAyaNa usa duryodhana ke prati samucita pratIkAra zIghra kIjie / mujha jaise guptacaroM kI vANI to samAcAra dene taka hI sImita hotI hai| isa prakAra kahakara aura puraskAra prApta kara vanecara apane ghara calA gayA / yudhiSThira ne draupadI ke bhavana meM praveza karake ye saba bAteM draupadI ke samakSa bhAiyoM se khii| dvitIya bhAga (draupadI ko ukti)-zatruoM kI samRddhi ko sunakara unake dvArA kie gae apamAnoM ko smaraNa karatI huI draupadI yudhiSThira ke krodha aura utsAha ko bar3hAne ke lie bolI-hai rAjan ! Apa jaise buddhimAnoM ke prati striyoM ke dvArA kiyA gayA upadeza tiraskAra ke samAna hotA hai / tathApi merI tIvra manovyathAyeM mujhako kahane ke liye prerita kara rahI haiM / indra ke samAna mahAn parAkramI apane pUrvajoM ke dvArA bahuta kAla taka dhAraNa kI gaI pRthvI (rAjya) ko Apane svayaM usI prakAra chor3a diyA, jisa prakAra Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sarga kI kathA unmatta hAthI puSpa-mAlA ko pheMka detA hai| ve mUrkha loga sarvadA parAjaya ko prApta karate haiM jo kapaTAcAriyoM ke prati kapaTa kA vyavahAra nahIM karate haiN| dhUrta loga sarala evaM niSkapaTa logoM ke rahasya ko jAnakara unheM vinaSTa kara DAlate haiN| Apane apanI patnI kA aura rAjalakSmI kA zatruoM (kauravoM) ke dvArA apaharaNa kraayaa| saMsAra meM koI bhI vyakti aisA kukRnya nahIM kara sakatA hai / isa Apatti-kAla meM manastrI-janoM ke dvArA nindita mArga meM calate hue Apako krodhAgni jaga kyoM nahIM DAlatI ? prAgI svayaM hI usa vyakti ke vaza meM ho jAte haiM, jisakA krodha vyartha nahIM hotA hai| krodha-rahita vyakti ke mitra umakA sammAna nahIM karate aura zatru usase Darate nhiiN| vizAla ratha meM baiThakara calane vAlA bhIma aba dhUli se vyAna hokara paidala parvatoM meM bhaTaka rahA hai| indra ke samAna parAkramI arjuna kI zakti kA durupayoga vRkSoM se valkala lAne meM ho rahA hai| vana bhUmi para sone se kaThora zarIra vAle tathA cAroM ora kezoM se bhare hue nakula aura sahadeva do pahAr3I hAthiyoM kI taraha idhara-udhara ghUma rahe haiN| ina saba kI durdazA ko dekhakara kyA Apake mana ko kaSTa nahIM hotA hai ? Apa apane saMyama aura dhairya ko chor3ane ke lie taiyAra kyoM nahIM hote haiM ? ApakI buddhi aisI kyoM huI yaha to maiM nahIM jAnatI kyoMki prANiyoM kI manovRttiyA~ bhinna-bhinna prakAra kI hotI haiN| kintu ApakI vipatti ko dekhakara merA hRdaya vidIrNa huA jA rahA hai| pahale bahumUlya zayyA para soye hue jo Apa stutiparaka mAMgalika gandoM se jagAye jAte the, vahI Apa aba kuzoM se parivyApta bhUmi para zayana karake zRgAliyoM ke azubha zabdoM se jAgate haiN| idharaudhara bhaTakate rahane se tathA yatheSTa bhojana ke abhAva meM ApakA zarIra atyanta durbala ho gayA hai| dAnAdi ke abhAva meM ApakA yaza bhI atyanya kSINa ho gayA hai| maNimaya pAda-pITha para vidyamAna rahane vAle Apake jina caraNoM ko sAmanta rAjAoM ke sira para sthita puSpa-mAlAoM kA parAga raMga detA thA, vahI Apake caraNa aba kaSTaprada kuza-kAnanoM meM bhaTakate rahate haiN| yataH Apa aura hama saba logoM kI yaha durdazA zatruoM ke kAraNa hai (bhAgya ke kAraNa nahIM), ataH mujhe atyadhika vyathita kara rahI hai| zAnti ko chor3akara zatruoM ke Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 kirAtArjunIyam vinAza ke lie kSAtra teja ko punaH dhAraNa kIjie / muni loga hI zAnti ke dvArA siddhi ko prApta karate haiM, rAjA loga nahIM / tejasviyoM meM agraNI aura yaza ko sarvasva mAnane vAle Apa jaise vyakti bhI yadi isa prakAra zatruoM se tiraskAra prApta karake cupacApa baiThe raheMge to bar3e kheda kI bAta hai ki manasvitA AzrayavihIna hokara vinaSTa ho jaayegii| yadi ApakA parAkrama samApta ho gayA hai aura Apa sadA ke lie zAnti ko hI sukha kA sAdhana mAnate haiM to rAjAoM ke cihna isa dhanuSa ko tyAgakara jaTA dhAraNa kara lIjie aura dvaita vana meM rahakara havana kIjie / jaba zatru apakAra karane meM lage hue haiM taba Apako samaya ( teraha varSa ) kI pratIkSA karanA ucita nahIM hai / vijayAbhilASI rAjAgaNa zatruoM se kapaTa kA vyavahAra karake sandhi meM doSa utpanna kara dete haiM aura sandhi ko tor3a dete haiM / bhAgya aura samaya ke niyama ke kAraNa tejahIna hue aura apAra Apatti meM par3e hue Apako rAjalakSmI punaH prApta hove / $$$ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH zriyaH kurUNAmadhipasya pAlanI prajAsu vRttiM yamayukta veditum / sa vaNiliGgo viditaH samAyayau yudhiSThiraM dvaitavane vnecrH||1|| anvayaH-kurUNAm adhipasya zriyaH pAlanI prajAsu vRttiM vedituM yam ayuGkta varNiliGgI saH vanecaraH viditaH (san ) dvaitavane yudhiSThiraM smaayyau| zabdArthaH-kurUNAm = kuru deza (janapada) ke| adhipasya = rAjA (adhipati, duryodhana) kii| zriyaH=rAjalakSmI kA / pAlanI= pAlana karane vAlI, rakSA karane vAlI, supratiSThita karane vaalii| prajAsu vRttiprajAsambandhinI nIti ko, prajA-nIti ko, prajA ke prati kiye jAne vAle vyavahAra ko, prajA-pAlana kI nIti ko| vedituM jAnane ke liye / yam = jisako (yudhiSThira ne) / ayuGkta niyukta kiyA thA (guptacara ke rUpa meM hastinApura bhejA thaa)| varNiliGgIbrahmacArI ke veza ko dhAraNa karane vaalaa| saH vanecaraH vaha kirAta (vana meM vicaraNa karane vAlA bhiil)| viditaH (san )=jAnakara, zatru ( duryodhana ) ke sampUrNa vRttAnta (gupta rahasya ) ko jAnakara / dvaitavane=dvaita nAmaka vana (tapovana) meN| yudhiSThiraM = yudhiSThira ke paas| samAyayau-AyA, prApta huA, lauTa AyA, vApisa aayaa| hindI anuvAdaH-kurudeza ke rAjA (duryodhana) kI rAjalakSmI kA pAlana karane vAlI prajA-nIti (prajAviSayaka nIti) ko jAnane ke lie (yudhiSThira ne ) jisako niyukta kiyA thA (gumacara ke rUpa meM hastinApura bhejA thA), brahmacArI ke veSa ko dhAraNa karane vAlA vaha kirAta (vanavAsI bhIla) (duryodhana ke sampUrNa vRttAnta ko) jAnakara dvaitavana meM yudhiSThira ke pAsa vApasa lauTa aayaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kirAtArjunIyam saMskRtavyAkhyA-duryodhanena dyUtakrIDAyAM nirjitaH san rAjyabhraSTodharmarAjo yudhiSThiro dvaitAkhye tapovane nivAsaM cakAra / rAjJaH rAjalakSmIH prajAnuraJjanAdeva supratiSThitA bhavati-prajAnuraJjanaM vinA sA supratiSThitA na bhavati iti tathyaM jAnana yudhiSThiro duryodhanasya prajApAlananItiM (prajAsu kururAjasya duryodhanasya kIdRzo vyavahAraH, duryodhanaH prajAH samyak pAlayati na vA; duryodhane prajA anuraktA na vA idaM sarva) vijJAtumekaM kirAtaM guptacararUpeNa hastinApuraM preSayAmAsa (prepitvaan)| brahmacAriveSadhArI sa pirAtaH duryodhanasya sarva vRttAntaM jJAtvA dvaitavane yudhiSThiraM pratyAjagAma (prtyaagtH)| samAsaH-varNo'syAstIti varNI, varNina: liGgamiti vaNiliGgam (SaSThI tatpuruSa), varNiliGgamasyAstIti vrnnilinggii| vane caratIti vanecaraH ( aluk ttpuruss)| yudhi sthiraH iti yudhiSThiraH ( aluka ttpuruss)| dvaitaM ca tadvanaM ca iti dvatavanaM tasmin (karmadhAraya ) / - vyAkaraNam-kurUNAm-kurUNAM nivAsaH kuravaH janapadAH (kuru nAma ke rAjA jahA~ nivAsa karate the vaha kurudeza kahalAtA thaa)| 'tasya nivAsaH' se aN pratyaya huaa-kuru+ann| 'janapade lup' se aNa kA lopa huaa| SaSThI vibhakti kA bahuvacana / deza kA nAma hone se kuru zabda kA bahuvacana meM prayoga huaa| deza ke vAcaka zabda nitya bahuvacana meM hote haiN| jaise-aGgAH, baGgAH, kaliGgAH, kuravaH / pAlanI-pAlyate anayeti pAlanI tAm pAlanIm / pAla+ lyuTa + GIp / vRtti-vRt+ktin / vedituM-vida+tumun / ayuGktayuja+laG + anyapuruSa ekavacana / varNiliGgI-varNa+ ini = varNin , varNiliGgin , prathamA vibhakti ke ekavacana meM varNiliGgI rUpa bnaa| vanecara:-vane+ca+Ta | 'tatpurupe kRti bahulam' se vibhakti kA lopa nahIM huaa| vaikalpika rUpa 'vanacaraH bhI hotA hai / viditaH-(1) viditaM vedanamasyAratIti viditH| vid + kta bhAve / (2) viditavRttAntaH / vid+kta karmaNi (3) viditavAn / vid+kta kartari / samAyayausam +A+yA+liT / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH TippaNI-(1) zriyaH pAlanI prajAsu vRtti'-ina zabdoM se bhAravi ke utkRSTa rAjanItiviSayaka jJAna kA paricaya milatA hai| vastutaH prajA ko prasana rakhane se hI rAjA kI rAjalakSmI sthira raha sakatI hai| yadi rAjA ko apanI prajA kA anurAga prApta nahIM hai to vaha adhika kAla taka prajA ke Upara zAsana nahIM kara sktaa| isa tathya ko bhalIbhAMti jAnane vAle rAjyabhraSTa dharmarAja yudhiSThira ne punaH rAjya prApti kI abhilASA se duryodhana kI prajApAlananIti ko jAnane ke liye eka kirAta ko guptacara ke rUpa meM hastinApura bhejA thaa| apane anujoM aura dropadI ke sAtha dvaitavana meM nivAsa kara rahe yudhiSThira jAnanA cAhate the ki duryodhana kA prajA ke prati kaisA vyavahAra hai-kyA vaha nIti kA anusaraNa karake prajA kA pAlana kara rahA hai-duryodhana ko prajA kA anurAga prApta hai athaga nahIM, ityaadi| ina saba bAtoM ko jAnakara hI yudhiSThira punaH rAjya-prApti ke lie apekSita prayatna kara sakate the| (2) varNiliGgIvarNa kA artha hai ATha prakAra ke maithuna (smaraNa, kIrtana, keli, prekSaNa, guhyabhASaNa, saMkalpa, adhyavasAya, kriyAnivRtti) kA abhAva / varNin (varNI, varNi-) kA artha huA-ATha prakAra ke maithuna se rahita vyakti = brahmacArI / liGga kA artha hai cihna = rUpa = veSa / isa prakAra varNiliGgI kA artha huA-brahmacArI ke veSa ko dhAraNa karane vaalaa| hastinApura meM guptacara ke rUpa me jAne vAle kirAta ne brahmacArI kA veSa isalie dhAraNa kiyA (banAyA) jisase brahmacArI samajhakara use koI bhI na roke-TAke aura vaha duryodhana ke samasta gupta rahasyoM ko sugamatA se jAna le (3) dvaitavana isa samaya devabanda kahalAtA hai| yaha sthAna uttara pradeza ke sahAranapura jile meM sthita hai| (4) grantha kI nirvighna samApti ke lie mahAkavi ne mahAkAvya kA prArambha maGgalavAcaka zrI (zriyaH) zabda se kiyA hai| (5) 'vane vanecaraH' meM vane kI eka bAra AvRtti huI hai, ataH yahA~ chekAnuprAsa hai| aneka (eka se adhika) vyajanoM kA eka bAra jo sAdRzya hotA hai vaha chekAnuprAsa hai ( dekhie, mere dvArA racita alNkaar-prkaash)| AcArya mallinAtha ne yahA~ vRttyanuprAsa mAnA hai| (6) isa saga ke prathama 44 zloka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kirAtArjunIyam vaMzastha chanda meM haiN| isa chanda kA lakSaNa yaha hai--'jatau-tu vaMzasthamudIritaM jrau|' isa chanda meM kramazaH jagaNa, tagaNa, jagaNa aura ragaNa hote haiM / (7) 'varNiliGgI' meM kucha loga 'azlIlatva' doSa kI saMbhAvanA karate haiM phintu jisa prakAra 'zivaliGga', 'bhaginI', 'brahmANDa' ityAdi zabda viziSTa artha ke vAcaka hone ke kAraNa duSTa (sadoSa) nahIM haiM, usI prakAra 'varNiliGgI' zabda ke prayoga meM bhI koI doSa nahIM hai / ghaNTApatha:-triya iti / AditaH zrIzabdaprayogAdvarNagaNAdizuddhi tIvopayujyate / tadutam 'devatAvAcakAH zabdA ye ca bhadrAdivAcakAH / te sarve naiva nindyAH myulipito gaNato'pi vA // ' iti / kurUNAM nivAsAH kuravo jnpdaaH| 'tatya nivAsaH' ityaNpratyayaH / janapade lupa / teSAm adhipasya sambandhinIm zepe sssstthii| zriyoH rAjalakSmyAH / 'kata karmaNoH kRti' iti karmaNi SaSThI / pAlyate'nayeti pAlanI tAm pAlanI prtisstthaapikaamityrthH| prajArAgamUlatvAta' sampada iti bhAvaH 'karaNAdhikaraNayozca' iti karaNe lyuTa / 'TiDDhANA-' ityAdinA GIp / prajAsu janeSu viSaye / 'prajA syAt santatau jane' ityamaraH // vRttiM vyavahAraM vedituM jJAtuM yaM vanecaraM ayukta niyuktavAn / varNaH prazastirasyAstIti varNI brhmcaarii| tadaktam-'smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNaM guhyabhASaNam / saGkalpo'dhyavasAyazca kriyAnivRttireva ca / / etanmaithunamaSTAGgaM pravadanti manISiNaH / viparItaM brahmacaryametadevASTalakSaNam // ' etadaSTavidhamaithunAbhAvaH prazastiH / 'varNAd brahmacAriNi' itInipratyayaH / tasya liGga cihnamasyAstIti varNiliGgI brahmacAriveSa vAnityarthaH / sa niyukH| vane caratIti vanecaraH kirAtaH / 'bhedAH kirAtazavarapulindA mlecchajAtayaH' ityamaraH / 'careSTaH' itI TapratyayaH / 'tatpuruSe kRti bahulam' ityaluk / viditaM vedanamasyAstIti viditaH prvRttaantjnyaanvaanityrthH| 'arza Adibhyo'c' ityac pratyayaH / ubhayatrApi 'pItA gAva.', 'bhuktA brAhmaNAH', 'vibhaktA bhrAtaraH' ityAdivat sAdhutvam / na tu kartari ktH| sakarmakebhyastasya vidhAnAbhAvAt / ata eva bhASyakAra:akAro matvarthIyaH / vibhaktameSAmastIti vibhaktAH, pItameSAmastIti pItAH itI sarvatra / athavottarapadalopo'tra draSTavyaH / vibhaktadhanA vibhaktAH, pItodakAH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH pItAH iti / atra lopazabdAryamAha kaiyaTa:-gamyAyasyAprayoga eva lopo'bhimataH / 'vibhakA bhrAtaraH' ityatra ca dhanasya yad vibhaktatvaM tad bhrAtRSUpacaritam / 'pItodakA gAvaH' ityatrApi udaphasya pItatva goSvAropyate iti / tadvadatrApi vRttigataM viditatvaM veditari vanecara upacaryate / etena' 'vanAya pItapratibaddhavattAm', 'pAtuM na prathamaM vyavasyati jalaM yuSmAsvapIteSu yA' evamAdayo vyaakhyaataaH| athavA vidito viditavAn / sakarmakAdapyavivakSite karmaNi katari ktH| yathA 'AzitaH kartA ityaadau| yathAH-"ghAtorAntare vRterdhAtvarthenopasaGa grahAt / prasiddharavivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA / " iti / dvaitavane dvaitAkhye tapovane / yadvA dve ite gate yasmAt tad dvotam / dvotameva dvaitam / tacca tadvanaJca tasmin / zokamohAdivarjita ityarthaH / yudhi raNe sthiraM yudhiSThiraM dharmarAjam / 'haladantAt satamyAH saMjJAyAm' ityaluk / 'gaviyudhibhyAM sthiraH' iti Satvam / samAyayau samprAptavAn / atra 'vane vanecaraH' iti dvayoH svaravyaJjanasamudAyayorekadhaivAvRtyA vRttyanuprAso naamaalngkaarH| asmin sarga vaMzasthavRttam / tallakSaNam-'jatau tu vaMzasthamudIritaM jarau' iti // 1 // kRtapraNAmasya mahoM mahobhuje jitAM sapatnena nivedyissytH| na vivyathe tasya manona hi priyaM pravaktumicchanti mRSA hitaissinnH||2|| anvayaH-kRtapraNAmasya sapatnena jitAM mahIM mahIbhuje nivedayiSyataH tasya manaH na vivyathe / hi hitaiSiNaH mRSA priyaM pravaktuna icchanti / zabdArthaH-kRtapraNAmasya = kara liyA gayA hai (yudhiSThira ko) namaskAra (praNAma) jisake dvArA aise, (yudhiSThira ko) namaskAra kara lene vAle / sapatlena = zatru (duryodhana) ke dvArA / jitAM = jItI huI, vaza meM kI huI, apane adhikAra meM (apane adhIna) kI huii| mahIM = pRthvI (rAjya) ko, ( pRthvI ke viSaya meM ) / mahIbhuje = rAjA ( yudhiSThira ) ke lie / nivedAyaSyataH = nivedana karate hue, kahate hue / tasya = usa (kirAta) kA / manaH na vivyathe = mana (citta) vyathita (duHkhita, bhayabhIta, vicalita) nahIM huaa| hi = kyoMki / hitaiSiNaH = hita (bhalAI, kalyANa, maGgala) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kirAtArjunIyam cAhane vAle, hita kI kAmanA (icchA) karane vAle / mRSA = mithyA, bhUThA.. asatya / priyaM = madhura (vacana) ko, acchI lagane vAlI (vANI) ko / pravaktu = kahanA, belanA / na icchanti = nahIM cAhate / hindI anuvAda-( yudhiSThira ko ) praNAma kara cukane para zatra (duryodhana ) ke dvArA jItI gaI pRthvI (rAjya) ke viSaya (sambandha ) meM rAjA (yudhiSThira ) se kahate hue (nivedana karate hue) usa (guptacara ) kA mana vyathita (duHkhita, vicalita) nahIM huaa| (yaha yukta hI thA) kyoMki hita (bhalAI) cAhane vAle asatya priya (madhura) vacana bolanA (kahanA) nahIM cAhate (mithyA madhura bacana bolane kI icchA nahIM krte)| saMskRtavyAkhyA-brahmacAriveSadhArI saH kirAtaH (guptacaraH ) yudhiSThira pratyAgatya yudhiSThirAya praNanAma (praNAmaM cakAra ) / tataH rAjJaH yudhiSThirasya purataH zatruNA duyodhanena svAyattIkRtAyAH pRthivyAH varNanaM kartu saH sannaddhaH (udyataH) jaatH| duryodhanaH kapaTena hRtaM rAjyaM samprati nItimanusRtya pAlayati-duryodhane prajAH samyak anuraktAH idamapriyamapi kaTusatyaM rAjJe yudhiSThirAya kathayituM na sa guptacaraH vyathitaH abhUt / 'aprItijanakaM zatrorutkarSa rAjJaH yudhiSThirasya purataH kathaM kathayiSyAmi' iti kiMcinmAtramapi tasya guptacarasya cittaM vicalitaM nAbhUt / yataH hitaiSiNaH bhRtyAH (sevakAH) svAminaH purataH kadApi mithyAbhUtaM priyaM vAkyaM na vadanti / te sadaiva satyameva vadanti-tat priyaM bhavatu apriyaM vaa| svAminaH maGgalasampAdanameva bhRtyAnAM prayojanaM bhavati / mithyAbhASaNena svAminaH kAryasya hAniH bhavati / ataeva svAminaH hitAya te kaTusatyamapi kathayanti / samAsaH kRtaH praNAmaH yena saH tasya (bhu0)| mahIM bhunakti iti mahIbhuka tasmai mahIbhRje ( uppdsmaas)| ___ vyAkaraNam-jitAM-ji+kta+TAp / nivedayiSyataH-ni+ vid+ Ni+sya (laT ) + zata, SaSThI kA ekavacana / vivyathe-vi+vyath + liT , anyapuruSa, ekabacana / hitaiSiNaH--hitam icchantIti hitaiSiNaH / hita+ i + NiniH / pravaktu-pra+vac+tumun / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 25. Ti0-(1) nItivAkyAmRta meM batalAyA gayA hai ki gutacara (cAra ) meM ye cAra guNa anivArya rUpa se hone cAhie-(ka) caturatA (kha) sphUrti (custI) (ga) satyavAditA (gha) tarka ('amauDhyamamAndyamamRSAbhApitvamabhyUhakatvaM ceti cAraguNAH' niitivaakyaamRt)| prastuta zloka meM yudhiSThira ke gumacara (kirAta) kI satyavAditA kA pratipAdana kiyA gayA hai| kaTu satya kA kathana karane meM use tanika bhI hicaka nahIM hai| svAmI ke maGgala (hita) kA sampAdana karanA usakA param prayojana hai| svAmI ke lie vaha satya kA kathana karatA hai, bhale hI vaha satya svAmI ko kaTu pratIta ho (2) mahAkavi bharavi saMskRta sAhitya meM arthagAmmIrya ke lie prasiddha hai| 'nahi priyaM. pravaktumicchanti mRSA hitaiSiNaH' isa sUkti meM mahAkavi ne sArvabhaumika rAtya (Universal truth) kA nirUpaNa kiyA hai| isa sUkti kI tulanA kirAta 114 me ukta sUkti 'hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH' ke sAtha kiijie| (3) 'mahIM mahIbhuje' meM vyaJjanasamUha kI eka bAra AvRtti hone ke kAraNa chekAnuprAsa hai| sAmAnya (na hi priyaM hitaiSiNaH ) ke dvArA vizeSa (pUrva meM ukta vizeSa kathana) kA samarthana hone ke kAraNa yahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra bhI hai / ghaNTApathaH kRtapraNAmasyeti / kRtapraNAmasya tatkAlocitatvAt kRtanamaskArasya / sapatnena ripuNA duryodhanena 'ripo vairisapatnAridviSaveSaNaduhRdaH' ityamaraH / jitAM syAyattIkRtAM mahIM mahIbhuje yudhiSThirAya / kriyAgrahaNAt sampradAnatvam / nivedayiSyataH jnyaapyissytH| 'lUTaH sadvA' iti zatRpratyayaH / tasya vanecarasya / mano na kivythe| kathamIhagapriyaM rAjJe vijJApayAmIti manasi na ccaaletyrthH| 'vyathabhayacalanayoH' iti dhAtoliT / uktamarthamarthAntaratyAsena samarthayate-na hIti | hi yasmAt / hitamicchantIti hitaiSiNaH svAmihitArthinaH puruSAH mRSA mithyAbhUtaM priya pravaktuM necchanti anyathA kAryavighAtakatayA svAmidrohiNaH spuriti bhAvaH / 'amaunyamamAndyamamRSAbhASitvamabhyUhakatvaM ceti cAraguNAH' iti nItivAkyAmRte // 2 // dvipAM vighAtAya vidhAtumicchato rahasyanujJAmadhigamya bhUbhRtaH / sa sauSThavaudAryavizeSazAlinI vinizcitArthAmiti vAcamAdade // 3 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam a0-dviSAM vidhAtAya vidhAtum icchataH bhUbhRtaH rahasi anujJAm adhi. gamya saH sauSThavaudAryavizeSazAlinI vinizcitAm iti vAcam Adade / za-dviSAM vighAtAya = zatruoM (duryodhana ityAdi kauravoM ) ke vinAza ke lie| vidhAtum = vidhAna (prayatna, vyApAra, udyoga) karane ke lie| icchataH = icchA karate hue, icchA karane vAle / bhUbhRtaH = rAjA (yudhiSThira) kii| rahasi = ekAnta meN| anujJAm = AzA ko, anumati ko / adhigamya = prApta karake, pAkara / saH = vaha (vanecara, guptacara, kiraat)| sauSThavaudAryavizeSazAlinI = sauSThava (zabda-zauSThava, zabda-saundarya, zabdoM kI sundaratA, zabdoM kI madhuratA, zabdasAmarthya ) aura audArya (artha kI gambhIratA, arthagaurava, arthasampatti, aryavattA, artha kA vaibhava, artha kI garimA) ke vizeSa ( atizaya, Adhikya ) se suzobhita (samanvita, yuk)| vinizcitArthIm = nizcita hai artha jisakA aisI, asaMdigdha ( spaSTa ) arthoM vAlI, saMdeharahita / iti = isa prakAra kii| vAcam = vANI ko ! Adade = bolA, kahA, kahane lgaa| ___ anu0-zatru (duryodhana ityAdi kauravoM) ke vinAza ke lie udyoga karane kI icchA karate hue rAjA (yudhiSThira) kI ekAnta meM anumati prApta karake vaha (gutacara kirAta) zabdasaundarya (sauSThava) aura arthagAmbhIrya (audArya) ke atizaya (Adhikya) se suzobhita (vibhUSita) [athavA-zabdasaundarya aura arthagAmbhIrya (guNoM) se yukta hone ke kAraNa vizeSa rUpa se suzobhita ] tathA asaMdigdha ( spaSTa ) arthoM vAlI vANI ko kahane lgaa| saMskRtavyAkhyA-yadyapi priyAha rAzi kaTuniSTuroktirna yuktA, tathApi yudhiSThirasya hitArtha 'duryodhanaH nItimanusRtya prarjA pAlayati' iti kaTusatyasya kathanamAvazyakam / svAminaH anumati vinA kaTusatyasya kathanaM guptacarasya kRte bhayAnakamapi bhavituM zaknoti, ataeva saH gunacaraH kaTusatyasya kathanAya zatrUNA vinAzAya udyogaM kartumicchanaH yudhiSThirasya anumati prApnoti / tataH saH guptacaraH zabdalAlityena aryagAmbhIryeNa ca atizayena zobhamAnAM sandeharahitAM ca vANImuvAca / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH sa0-bhuvaM bibharti iti bhUbhRt, tasya bhUbhRtaH ( uppdsmaas)| sauSThavaM (suSTubhAvaH) ca audArya (udArasya bhAvaH ) ca sauSThavaudAyeM (dvandva), tayoH vizeSaH sauSThavaudAryavizeSaH (tatpu0), (athavA-sauSThavaudArye eva vizeSaH iti sauSThavaudAryavizeSaH-karmadhAraya ) / tena zAlate iti sauSThavaudAryazAlinI tAm ( upapadasamAsa ) / vizeSeNa nizcitaH iti vinizcita: (prAditatpuruSa), vinizcitaH arthaH yasyAH sA vinizcitArthA tAm (bahuvrIhi ) / vyA0 vighAtAya-vi+ han+ghaJ; 'tumarthAcca bhAvavacanAt' sUtra se caturthI vibhakti / vidhAtum-vi+dhA+tumun / icchataH-iSa+zata+ SaSThI ekavacana / adhigamya-adhi+gama+ lyapa / Adade-A+dA+liT / Ti-(1) duryodhana ityAdi kauravoM ke vinAza ke lie yudhiSThira prayatna karanA cAhate haiM-isa tathya kA patA to isase hI calatA hai ki unhoMne duryodhana kI prajApAlananIti jAnane ke lie guptacara ko hastinApura bhejA / (2) yadyapi satya kahanA guptacara kA parama Avazyaka kartavya hai tathApi rAjA ke sammukha kaTu satya kahanA guptacara ke lie bhayAnaka ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki guptacara ne yudhiSThira se kaTu satya kahane kI anumati le lii| (3) yahA~ bhASaNa ke tIna guNoM ko batalAyA gayA hai| (ka) zabdasaundarya hRdaya ke bhAvoM ko abhivyakta (pragaTa) karane meM samartha sundara zabdoM kA prayoga (kha) arthagAmbhIrya-artha kI gambhIratA arthAt anAvazyaka zabdoM kA abhAva-thor3e zabdoM se adhika khnaa| (ga) arthavinizcaya-prAmANika sandeharahita kathana / uparyukta ke dvArA mahAkavi ne. kAvya-racanA kI zailI ke guNoM kI ora saMketa kiyA hai| bhAravi kI zailI meM ye tInoM guNa vidyamAna haiM / (4) takAra aura vaphAra kI AvRtti hone seH 'vRtyanuprAsa' alaMkAra hai| ghaNTApatha:-dviSAmiti / sa vanecaro dviSAM zatrUNAm / karmaNi sssstthii| vighAtAya vihantumityarthaH / 'tumarthAcca bhAvavacanAt' iti caturthI / 'bhAvavacanAcca' iti tumarthe ghaJ pratyayaH / atra tAdarthyamapi na doSaH / tathApi prayoga-- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam vaicitryavizeSasyAppalaGkAratvAdevaM vyaacksste| vidhAtuM vyApAra phatum icchataH samAnata keSu tumun / dviSo vihntumudyuktjnyaansyetyrthH| ataeva bhUbhRto yudhiSThirasya / rahasi ekAnte anujJAm adhigamya / suSThu bhAvaH sauSThavaM zabdasAmarthyam / suSThuzannAdanyayAdudgAtrAditvAdapratyayaH / udArasya bhAvaH audAryam artha sampattiH / tayodvandvaH sauSThavaudAyeM / atraudAryazabdasyAjAdyantatve'pi 'lakSaNahetvoH kriyAyAH' ityatrAlpasvaratyApi hetuzabdasya pUrvanipAtamakurvatA mUtrakRtaiva pUrvanipAtasyAnityatvajJApanAnna pUrvanipAtaH / uktaM ca kAzikAyAmaayameva lakSaNahetvoriti nirdegaH / 'pUrvanipAtavyabhicAracihnamiti / ' ta eva vizeSaH tayorvA vizeSaH tena zAlate zobhata iti sauSThavaudAryavizepazAlinI tAma | tAcchIlye NiniH / vinizcitArthI vizeSataH pramAgato nirNItArthAmiti bakSyamANarUpAM vAcaM vAkyam / Adade svIkRtavAn / uvAcetyarthaH / / 3 // kriyAsu yuktenupa! cAracakSuSo na vacanIyAH prabhavo'nujIvibhiH / ato'haMsi kSantumasAdhu sAdhu vA hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH // 4 // ___ a0-nRpa ! kriyAsu yuktaiH anujIvibhiH cAracakSuSaH prabhavaH na kaJcanIyAH / ataH asAdhu sAdhu vA (mama vacanaM) kSantum arhasi / ( yataH) hitaM manohAri ca vacaH durlabham / / za0-nRpa! = he rAjan ! / kriyAsu yuktaH = kAryoM meM nigejita (lagAye gaye, niyukta kie gae) / anunnIvibhiH = sevakoM (anucaroM, bhRtyoM) ke dvArA | cAracakSuSa. = gumacara (cAra) hI netra haiM jinake aise, guptacaroM ke dvArA dekhane vaale| prabhavaH = svAmI (rAjA log)| na vacanIyAH = nahIM Thage jAne cAhie, (mithyA bhASaNa karake) Thagane (chalane, ghokhA dene) yogya nahIM haiM / asAdhu = apriya, asamIcIna, kaTu, burA / vA = athavA / sAdhu = priya, samIcIna, madhura, bhalA / kSantum arhasi = kSamA kareM, kSamA karane ke yogya ho| hitaM = hitakara, kalyANakara / manohAri = manohara, triya, madhura, mana ko acchA lagane vAlA / vacaH = vacana, kathana / durlabham = kaThinatA se milane (prApta hone) vAlA ( hotA hai)| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH anu0-he rAjan ! kAryoM meM lagAe gaye sevakoM ke dvArA gumacaroM ke dvArA dekhane vAle svAmI Thage nahIM jAne caahie| isalie apriya athavA priya (jainA bhI maiM kahU~ usa) ko Apa kSamA kreN| kyoMki hitakara aura manohara vacana durlabha (kaThinatA se milane vAlA) hotA hai (arthAt aisA bahuta kama hotA hai ki eka hI bAta sunane meM acchI bhI lage aura kalyANakara bhI haa)| saM0 vyA-kaTusatyakathanAnpUrva naH vanecaraH prathamaM svAminaH yudhiSThirAt amAyAcanA karoti / yudhiSThiraM sambodhayan saH kathayati / he rAjan ! kAryeSu niyukaiH bhRtyaiH svAminaH (rAjAnaH ) na pratAraNIyAH / ye bhRtyAH nRpasya purataH satyabhUtama na uktvA mithyAbhUtaM stutiparakaM madhuravAkyaM kathayanti te tu napatya pravaJcanaM kurvanti / anena prabhukAryanya hAnirbhavati / yathA kazcidapi purupaH yat cakSuSa pazyati tadeva pramANIkaroti nadhA yat gunacareNIcyate tadeva rAjAnaH pramANIkurvanti / svaniyuktagutacaramukhaiH te srvmvgcchnti| ahaM satyameva vaTiSyAmi ityarthaH / yataH zatroduryodhanasya viSaye mama satyabhUtaM vacanam apriyaM bhantu priyaM vA bhavatu tad bhavatA kSamyatAm / yataH hitakaraM tathaiva sadyaH manoharaM vacanaM durlabhaM bhavati / sa-carantIti carAH, carAH eva cArAH, cArAH eva ca Si yeSAM te cAracakSuSaH (bhu0)| mano hartuM zIlamatyeti manohAri (uppdsmaas)| vyA0-yuktaH-yuj+kta + tRtIyA bahuvacana / anujIvibhiH-anu + jIva + Nini + tRtIyA bahuvacana / kacanIyAH-kaJc + Nic + anIyar / kSantum am+tumun / arhasi-arha + laT madhyama puruSa, ekavacana / manohAri-manaH + Nini / durlabham-duHkhena labhyate iti / dur+ labh + khala / prabhavaH-prabhavantIti prabhavaH / / Ti-akelA rAjA apane rAjya aura dUsaroM rAjyoM ke vRtAntoM ko jAnane meM asamartha hotA hai, ata: vaha apane davArA niyukta guptacaroM kI sahAyatA se apane rAjya aura dUsare rAjyoM ke vRtAntoM ko jAnatA hai / guptacara rAjA ke netra hote haiN| jisa prakAra netra ke dvArA dekhA huA pramANa hotA hai, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam usI prakAra guptacara kA vacana bhI rAjA ke lie pramANa hotA hai / jo guptacara saccI bAtoM ko chipAkara rAjA ke sammukha mIThI-mIThI stutiparaka mithyA bAteM karate haiM, ve rAjA ko dhokhA dete haiN| isase rAjA ke kArya kI hAni hotI hai aura guptacaroM kA naitika patana hotA hai| vanecara ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki hastinApura meM duryodhana ke viSaya meM jo usane dekhA hai use vaha jyoM kA tyoM yudhiSThira ke samakSa prastuta karegA, cAhe vaha yudhiSThira ko acchA (priya) lage athavA burA (apriya) lge| (1) 'hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH' isa sAragarbhita sakti meM mahAkavi ne sarvabhaumika satya kA nirUpaNa kiyA hai / (3) isa sUkti dvArA pUrvavartI kathana kA hetunirdezapUrvaka samathana hone se kAvyaliGga alaMkAra / (4) tatIya caraNa meM 'maduktam ' kA abhAva hone se 'nyUnapadatA' doSa hai| ghaNTApatha:-kriyAsviti / he nRpa ! kriyAsu kRtyavastuSu / yuktaiH niyuktaiH / anujIvibhiH bhRtyaiH / cArAdibhirityarthaH / carantIti carAH / pacAdyac / ta eva caaraaH| careH pacAdyajantApajJAditvAdaNpratyayaH svArthe / ta eva cakSuryeSAM te cAracakSuSaH 'tvaparamaNDale kAryAkAryAvalokane cArAzcabhrUSi kSitipatInAm' iti nItivAkyAmRte / prabhavo nigrahAnugrahasamarthAH svAmino na vaJcanIyAH na pratAraNIyAH ! satyameva vaktavyA ityarthaH / cArApacAre cakSurapacAravadrAzA pade pade nipAtaH iti bhaavH| ataH aprtaarytvaaddhetoH| asAdhu apriyaM sAdhu priyaM vaa| maduktamiti zeSaH / kSantuM soDhuM arhasi / kutaH ? hitaM pathyaM manohAri priyaM ca vaco durlabham / ato madaco'pi kSantavyamityarthaH ||4|| sa kiMsakhA sAdhu na zArita yo'dhipaM hitAna yaH saMzRNute sa kiNprbhuH| sadAnukUlepu hi kurvate rati nRpeSvamAtyeSu ca sarvasampadaH / / 5 / / ___ a0-yaH adhipaM sAdhu na zAsti saH kiMsakhA / (evameva ) yaH hitAt na saMzRNute saH kiNprbhuH| hi nRpeSu amAtyeSu ca anukUleSu (satsu) sarvasampadaH sadA ratiM kurvate / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 prathamaH sargaH za0-yaH = jo| adhipaM = rAjA (svAmI, adhipati ) ko / sAdhu = hitakara, kalyANapraTa | na zAsti = upadeza nahIM karatA hai| saH vaha (hita kA upadeza na karane vaalaa)| kiMsakhA = kumitra, kunsita (nindita) mitra (mantrI, amAtya ityAdi) hai| yaH = jo / hitAt = hi kAraka (hitaiSI, hita kA upadeza karane vAle) vyakti se | na saMzRNute = (hitakArI upadeza pho) nahIM sunatA / saH = vaha / kiMprabhuH = kusvAmI, kulita (nindita) tvAmI (rAjA) hai| hi = kyoMki / nRpepu amAtyapu ca = rAjAoM aura amAtyoM (mantriyoM, sacioM ) ke (n)| anukUlepu= (paratpara) anukUla (anurakta, anugagayuna, eka mana vAle) hone para / sarvasampadaH = sabhI (sabhI prakAra kI) sampadAyeM (smpttiyaaN)| sadA = sarvadA / ratiM kurvate = anurAga karatI haiM (nirantara vRddhi ko prApta hotI haiN)| anu -jo rAjA (svAmI, adhipati) ko hitakArI upadeza nahIM karatA vaha (hita kA upadeza na karane vAlA) kumitra (nindita mitra, kutsita amAnya) hai| jo hitakAraka vyakti se (upadeza) nahIM sunatA vaha kusvAmI (nindita rAjA) haiN| kyoMki rAjAoM aura amAtyoM (mantrI ityAdi sevakoM) ke paraspara anukUla (anurakta, ekamata) hone para samasta sampattiyA~ (sampadAyeM) sarvadA anurAga karatI haiN| [arthAt rAjA kI samasta sampattiyA~ (rAjalakSmI) nirantara vRddhi ko prApta karatI rahatI haiM, kabhI bhI rAjA ko chor3akara zatruoM ke pAsa nahIM jAtI haiM | saM0 vyA-nRpAya hitopadezakaraNaM bhRtyAnA (amAtyAdInAM) dharmaH, amAtyopadezasya zravaNaM ca nRpasya dharmaH iti pratipAdyate asmin zloke / yaH sakhA sacivaH, mantrI) nRpAya hitakaraM vacanaM nopadizati sa kutsitaH (nindyaH) sakhA (sacivaH, mantrI) asti / tathaiva yaH nRpaH hitopadeSTuH sacivAt hitakara vacanaM na zRNoti (hitopadezasya avahelanAM karoti) sa. kutsitaH nRpaH asti / sarvathA sacivena vaktavyaM zrotavyaM ca svAminA ityarthaH / evaM ca rAjamantriNoraiphamatyaM syAt / nRpeSu (gajasu) saciveSu (amAtyeSu)ca parasparamanurakteSu satsu samastAH sampattayaH nirantaramanurAgaM kurvanti-rAja Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam mantriNoraikamatyAt sampattayaH (rAjalakSmIH) nirantaraM vRddhiM gacchanti, kadApi nRpaM na parityajanti / hastinApure duryodhanasya viSaye yatkiJcit mayA jJAtaH tatsava mayA vaktavyaM bhavatA ca zrotavyam , kopazca na kAryaH iti bhAvaH / sa-kutsitaH sakhA sikhA (karmadhAraya ) / kutsitaH prabhuH kiMprabhuH (karmadhAraya) / sarvAH sampadaH sarvasampadaH ( krmdhaary)| vyA0-zAsti-zAs + laT + anyapuruSa, ekavacana, dvikarmaka dhAtu / saMzRgute-sam + zru+laTa / ratiM-ram + tin / kurvate-kR+ laTana anyapuruSa, bahuvacana / nRpeSu, amAtyeSu aura anukUleSu meM 'yasya ca mAvena bhAvalakSaNam' se saptamI hai / hitAt meM 'AkhyAtopayoge' se paJcamI hai / Ti0-(1) prastuta padya meM rAjA ( svAmI ) aura amAtya (hita cAhane vAle bhRtya ) donoM ko zikSA dI gaI hai / bhaya kI AzaMkA se hitaiSI vyakki ko cupa nahIM rahanA cAhie / hitaiSI kA kartavya hai ki vaha rAjA (svAmI) ke samakSa hita kI bAta avazya kahe, cAhe vaha bAta sunane vAle rAjA ko kitanI hI apriya lagane vAlI ho / bhaya kI AzaMkA se jo sevaka hita kI bAta na kahakara cupa rahatA hai vaha nindA kA pAtra hotA hai| usI prakAra rAjA kA kartavya hai ki vaha apane hitaiSI bhRtyoM kI bAtoM ko sune, apriya bAto ko sunakara kopa na kare aura una bAtoM kI kadApi upekSA na kre| jo rAjA aisA nahIM karatA vaha bhI nindA kA pAtra hotA hai| tAtparya yaha hai ki avazya kahanA hitaiSI sevaka kA kartavya hai aura avazya sunanA rAjA (svAmI) kA kartavya hai| (2) sarvasampatsiddhi rUpa kArya ke dvArA rAjA aura amAtya me aikamatya rUpa kAraNa kA samarthana hone se yahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra haidekhie mallinAtha | yahA~ kucha loga kAvyaliGga alaMkAra mAnate haiM / (3) saMzRNute ke pahale natra ke na hone se 'asthAnapadatA' doSa hai| dvitIya caraNa meM 'hitaM' pada kA adhyAhAra Avazyaka hone se 'nyUnapadatA' doSa hai| __ ghaNTApatha-sa iti / yaH sakhA amAtyAdiH / adhipaM svAminam / sAdhu hitam / na zAsti nopadizati / 'bru vizAsi' ityAdinA zAseduhAdipAThAd Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH dvikarmaphatvam / sa hitAnupadeSTA / kutsitaH sakhA kiMsakhA durmantrItyarthaH / "kimaH kSepe' iti samAsAntapratiSedhaH / tathA yaH prabhunigrahAnugrahasamarthaH svaamii| hitAta, AptajanAddhitopadeSTuH sakAzAt / 'AkhyAtopayoge' ityapAdAnAt paJcamI / na saMzRNute na zRNoti hitamiti shessH| 'samo gamyacchi' ityAdinA sampUrvAcchaNoterapharmakAdAtmanepadam / akarmaphatvaM vaivakSikam / sa hitamazrotA / kutsitaH prabhuH kimprabhuH kutsitasvAmI / pUrvavat samAsaH / sarvathA sacivena vaktavya otavyaM ca svaaminaa| evaM ca rAjamantriNoraikamatyaM syaadityrthH| aikamatyasya phalamAha-sadeti / hi yasmAt / nRpeSu svAmiSu / amA saha bhavA amAtyAsteSu amAtyeSu ca / 'avyayAcyapa' / anukUleSu parasparAnurakteSu satsu / sarvasampadaH sadA ratim anurAgam / kurvate kurvanti / na jAtu jahatItyarthaH / ato mayA vaktanyaM tvayA ca zrotavyamiti bhaavH| atraivaM rAjamantriNohitAnupadezatadazravaNanindAsAmarthyasiddharaikamatyalakSaNakAraNasya nirdiSTasya sarvasampatsiddhirUpakAyeNa kaarnnsmrthnruupo'rthaantrnyaaso'lngkaarH| taduktam-"sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvAbhyAM nirdiSTaprakRtasamarthanamarthAntaranyAsaH" iti / / 5 / / nisargadurbodhamabodhaviklavAH kva bhUpatInAM caritaM kva jantavaH / tavAnubhAvo'yamavedi yanmayA nigUDhatattvaM nayavartma vidviSAm // 6 // a0-nisargadurbodhaM bhUpatInAM caritaM kva ? abodhaviklavAH (mAdRzAH) jantavaH kva ? (tathApi ) vidviSAM nigUDhatattvaM nayavartma yat mayA avedi, ayaM tava anubhAvaH / / za0-nisargadurbodhaM = svabhAva se hI durbodha ( kaThinatA se jAnane yogya, samajhane meM ktthin)| bhUpatInAM caritaM = rAjAoM kA caritra (vyavahAra, AcaraNa, niiti)| kva = khaaN| ajJAnaviklavAH = ajJAna se abhibhUta ( upahata ), ajJAna se naSTa huI buddhi vAle, ajJAnapUrNa, ajJAnI, avivekI / jantavaH kva = ( mujha jaise) prANI ( jIva, puruSa) khaaN| vidviSAM = zatruoM (duryodhana ityAdi kauravoM) kA nigUDhatattvaM = atyanta gupta tatva (rahasyoM) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 kirAtArjunIyam vAlA, atyanta rahasyAtmaka / nayavartma = nItimArga rAjanIti kA mArga / yat = jo / mayA avedi = mere dvArA jAnA gayA / ayaM = yaha / taka anubhAvaH = Apa ( rAjA yudhiSThira ) kA prabhAva ( pratApa, mahimA ) hai / anuvAda - svabhAva se hI durbodha ( kaThinatA se jAnane yogya, samajhane meM kaThina ) rAjAoM kA caritra ( AcaraNa ) kahA~ ? ( aura mere jaise ) ajJAnI ( ajJAna se naSTa huI buddhi vAle ) puruSa ( prANI ) kahA~ ( donoM meM mahAn antara hai- - AkAza aura pAtAla kA antara hai ) / zatruoM ( duryodhana ityAdi kauravoM ) ke atyanta rahasyapUrNa rAjanIti-mArga ko jo maiM jAna pAyA yaha Apa ( rAjA. yudhiSThara ) kA hI prabhAva ( pratApa ) hai / saM0 vyA0--asmin zloke rAjJAM caritrasya durjJeyatvaM tathA guptacarastha kirAtasya vinayazIlatvaM abhimAnarAhityaM ca pratipAditam / rAjJAM ( mahIpatInAM ) caritraM svabhAvAdeva durjJeyaM vidyate / buddhimanto'pi janAH rAjJAM caritraM jJAtuM na zaknuvanti ( samarthAH na bhavanti ) / mAdRzAM sAmAnyananAnAM tu kathaiva kA ! tathApi zatrUNAm atyantaM rahasyAtmako rAjanItimArgo yo mayA jJAtaH saH bhavataH eva prabhAvaH / bhavataH prabhAveNaiva kaTinamapi etat kAryaM mayA kRtam / atra mama kiJcidapi sAmarthyaM cAturya vA na vidyate / 1 samAsaH - nisargeNa durbodhaM nisargadurbodham ( tatpu0 ) / bhuvaH patiH bhUpatiH teSAm ( tatpu0 ) / na bodha: abodha: ( naJ samAsa ), abodhena viklavAH abodhaviklavAH ( tatpu0 ) / nigUDhaM tattvaM yasya tat nigUDhatattvam (bahu0 ) / nayasya nayavartma ( tatpu0 )1 vyA0-avedi-vid + luG, anyapuruSa, ekavacana, karmavAcya / anubhAvaH-anu + bhU+ghaJa / Ti - " maiM Apake prabhAva se hI zatru ke bheda ko jAna pAyA " isa kathana se gunacara kirAta kI nirabhimAnatA ( ahaMkAra zUnyatA) sUcati hotI hai / ( 2 ) isa zloka se guptacara kI mahatI yogyatA kA bhI patA calatA hai / vaha zatruoM ke atyanta gupta rahasyoM ko jAnakara hastinApura se vApisa AyA hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 37 ( 3 ) ' kva sUryaprabhavo vaMzaH kva cAtyaviSayA matiH' ( raghuvaMza ) kAlidAsa ke isa kathana kA prabhAva yahA~ spaSTataH dikhalAI par3a rahA hai / ( 4 ) do padArthoM meM atyadhika viSamatA kA pratipAdana hone se viSama alaMkAra hai / 1 ghaNTApatha - nisargeti | nisargadurbodhaM svabhAvadurgraham / 'ISadu:' ityAdinA khalpratyayaH / bhUpatInAM caritaM caritram kva ? abodhaviklavA ajJAnopahatA jantavaH / mAdRzAH pAmarajanA ityarthaH / kva / nobhayaM saGghaTata ityarthaH / tathApi nigUDhatattvaM saMvRtayAthArthya vidviSAM nayavartma SADguNyaprayogaH / 'sandhivigrahayAnAni saMsthAnyAsanameva ca / dvairIbhAvazca vijJeyAH SaDguNA nItivedinAm' / ityAdirUpo yanmayA avedi jJAtamiti yAvat / videH karmaNi luG / ayam idaM vedanamityarthaH / vidheyaprAdhAnyAt pulliGganirdezaH / tavAnubhAvaH sAmarthyam / anugato bhAvaH anubhAvaH iti ghaJantena prAdisamAsaH / na tUpasRSTAd ghaJa pratyayaH / zrigIbhavo'nupasargAd bhavaterdhAtorghaJa vidhAnAt / ata eva kAzikAyAm - 'kathaM prabhAvo rAjJAM prakRSTo bhAva iti prAdisamAsa' iti / doSa parihArau samyag jJAtvaiva vijJApayAmi / na tu vRthA karNakaThoraM prapAmItyAzayaH // 6 // vizaGkamAno bhavanaH parAbhavaM nRpAsanastho'pi vanAdhivAsinaH / durodaracchadmajitAM samIhate nayena jetuM jagatAM suyodhanaH // 7 // a0--suyodhanaH nRpAsanasthaH api vanAdhivAsinaH bhavataH parAbhavaM vizaGkamAnaH durodaracchadmajitAM jagatoM nayena jetuM samIhate / za0 - suyodhanaH = duryodhana ( dhRtarASTra kA jyeSTha putra ) / nRpAsanasthaH api = rAjasiMhAsana para baiThA huA ( ArUDha, pratiSThita ) huA bhI / vanAdhivAsinaH bhavataH = vana meM nivAsa karane vAle ( vana meM rahane vAle, rAjyabhraSTa ) Apa ( rAjA yudhiSThira ) se / parAbhavaM = parAjaya kI ( ko ) / vizaGkamAnaH = zaGkA karatA huA, bhaya karatA huA / durodaracchadmajitAM jue ( dyUtakrIDA, durodara) ke bahAne ( kapaTa, chala) se jItI huI / jagatIM = = Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam bhUmi (pRthvI) ko, rAjya ko| nayena = nIti dvArA / jetuM samIhate = jItanA ( vaza meM karanA) cAhatA hai, jItane kI abhilASA karatA hai, jItane kA prayAsa karatA hai| __ anu0-rAjasiMhAsana para sthita (AruDha, pratiSThita) hotA huA bhI duryodhana vana meM nivAsa karane vAle (vana meM rahane vAle, rAjyabhraSTa) Apa se parAjaya kI zaGkA karatA huA dyUtakrIDA (jue) ke bahAne (kapaTa, chala) se jItI huI pRthvI (rAjya) ko aba nIti se jItanA cAhatA hai (nIti se jItane kA prayAsa kara rahA hai, abhilASA kara rahA hai)| ___ saM0 vyA0-dhRtarASTratya jyeSThaputraH duryodhanaH yadyapi adhunA rAjasiMhAsanArUDhaH vartate, sarvAdhikArasampanno'yaM sarvavidhaM sukhamanubhavati tathApi vanavAsinaH bhavataH ( yudhiSTharAt ) saH parAjayaM vishngkte| vanavAsasya avadhiH yadA samApti gamiSyati tadA bhavAn (yudhiSThiraH) svakIyaM rAjyaM punargrahISyati iti manasi kRtvA saH cintita: (cintAkulaH) vartate / ataeva purA dyUtachalena labdhAM mahIm (rAjyam ) idAnIM sa: sunItyA prajApAlanena vazIkatu ytte| sa0-sukhena yudhyate iti suyodhanaH / nRpasya Asane tiSThatIti nRpAsanastha: (tatpu0, upapada smaas)| vanam adhivasatIti vanAdhivAsI tasmAt ( upapada smaas)| duSTamudaraM yatya tat durodaram (bahu0), tasya chama durodarachadma (tatpu0), durodarachadmanA jiMtAM durodarachAjitAm (ttpu0)| vyA0-vanAdhivAsinaH-vana + adhi+ vas + NiniH / vizaGkamAna:vi+zaGka+zAnac / samIhate-sam + i + laT , anyapuruSa, ekavacana / vanAdhivAsinaH aura bhavataH meM paJcamI 'bhItrArthanAM bhayahetuH' sUtra se huii| Ti0-(1) dyUtakrIr3A ke chala se prApta rAjya ko duryodhana kisa prakAra sthAyI rUpa se apane adhIna karanA cAhatA hai-isa prayojana kI siddhi ke lie vaha phina-kina upAyoM ko kara rahA hai yaha gumacara kirAta isa zloka se kahanA prArambha karatA hai| prastuta zloka meM duryodhana kI sAvadhAnI aura caturatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| rAjya prApta karake bhI duryodhana cupacApa nahIM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH baiThA hai| vaha apanI prajA ke Upara nyAyapUrvaka zAsana karake, prajA ko prasanna karake prajA ke hRdaya ko jItanA cAhatA hai| jisa rAjA se prajA prasanna hotI hai usa rAjA ko apadastha karanA kaThina hotA hai| ataeva punaH rAjya-prApti ke lie yudhiSThira ko vizeSa prayatna karanA pdd'egaa| 'suyodhanaH' zabda kA prayoga karake guptacara yaha bhI saMketa karatA hai ki nirAza hone kI koI bAta nahIM hai-duryodhana ke sAtha saralatA se yuddha kiyA jA sakatA hai aura use harAkara punaH rAjya prApta karanA koI asaMbhava kArya nahIM hai (2) pUrvavatI vAkya ke kathana kA uttaravartI vAkya ke kathana ke dvArA hetunidezapUrvaka samarthana hone se kAvyaliGga alaMkAra hai| __ ghaNTApatha-vizaGkamAna iti / sukhena yudhyate suyodhnH| 'bhASa,yAM zAsiyudhizidhRSimRSibhyo yujvaacyH'| nRpAsanasthaH siMhAsanastho'pi / vanamadhivasatIti tasmAd vanAdhivAsinaH rAjyabhraSTAdapItyarthaH / bhavatastvattaH parAbhavaM parAjayaM vizaGkamAnaH utprekSamANaH sn| duSTamudaramasyeti durodaram dyUtam / pRSodarAditvAt sAdhuH / 'durodare cUtaphAre paNe dyUte durodaram' ityamaraH / tasya chamanA miSeNa jitAM labdhAM durnayArjitA-jagatI mahIm / 'jagatI viSTape mahyAM vAstucchandovizeSayoH' iti vaijyntii| nayena nItyA jetuM vazIkartu samIhate vyApriyate / na tUdAsta ityarthaH / balavatsvAmikramavizuddhAgamaJca dhanaM bhujAnasya kuto manasaH samAdhiriti bhAvaH / atra 'durodaracchadma jitAm' iti vizeSaNapadArthasya caturthapadArtha prati hetutvenopanyAsAd dvitiiykaavylinggmlngkaarH| taduktamhetorvAkyapadArthatve kAvyaliGgamudAhRtam // 7 // tathApi jihmaH sa bhavajigISayA tanoti zubhraM guNasampadA yshH| samunnayan bhUtimanAryasaMgamAdvaraM virodho'pi samaM mahAtmabhiH // 8 // ___a0-tathApi jihmaH saH bhavajjigISayA guNasampadA zubhraM yazaH tanoti / bhUtiM samunnayana mahAtmabhiH samaM virodhaH api anAryasaMgamAt varam / za-tathApi = to bhI (arthAt parAjaya kI AzaGkA karatA huA bhii)| jihmaH saH = kuTila ( vaJcaka ) vaha (duryodhana ) / bhavajjigISayA = Apa ko Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kirAtArjunIyam jItane kI icchA se ( arthAt apane guNoM se Apa yudhiSThara ko AkrAnta karane kI icchA se ) ! guNasampadA = dAnadakSiNyAdi gugasampatti ( guNoM kI garimA, guNoM ke vaibhava ) ke dvArA / zubhraM yazaH = nirmala ( dhavala, svaccha ) kIrti ko / tanoti = phailA rahA hai / bhUtiM samunnayan = aizvayaM ( samRddhe, utkarSa ) ko bar3hAtA huA (bar3hAne vAlA ) ( yaha virodha kA vizeSaNa hai ) / mahAtmabhiH samaM virodhaH api = mahAtmAoM ( mahApuruSoM, sajjanoM, zreSTha puruSoM ) ke sAtha vizeSa ( zatrutA, vidveSa) bhI / anAryasaMgamAt = duSToM (durjanoM, nIcoM) kI mitrA ( saMsarga, sAtha ) se / varam = zreSTha, acchA / anu0 - tathApi ( arthAt parAjaya kI AzaGkA karatA huA bhI) vaha kuTila duryodhana Apa ko jItane kI abhilASA se ( arthAt sadguNoM se Apa yudhiSThira ko AkrAnta karane kI icchA se, Apako parAjita karane kI icchA se ) dAnadAkSiyadi guNoM kI garimA ke dvArA apane nirmala yaza ( kIrti) ko phailA rahA hai| aizyarya ko bar3hAne vAlA, mahAtmAoM ke sAtha virodha bhI, duSToM kI mitratA kI apekSA zreSTha ( acchA ) hotA hai / vyAvadAnadAkSiNyAdisad: NaiH saH vaJcakaH bhavantaM yudhiSTharamatikramitumicchavi iti pratigaditamatra / bhavataH parAjayamAzaGkamAno'pi saH kuTilaH duryodhanaH dAnadA kSiNyAdInAM guNAnAM garimNA bhavantaM jetumicchati - purA dyUtakrIDAchalena bhavadIyaM rAjyaM sa hRtavAn adhunA saH bhavantaM guNaiH jetumicchati / mahAtmano bhavatA saha virodhaM kRtvA saH nindanIyaH na bhavati yaH sajjanaiH saha virodhaH api durjanasaMsargApecayA zreSThaH bhavati / sajjanavirodhena ( sajjana spardhayA ) puruSasya unnatireva bhavatianena puruSaH samRddhimeva labhane / I sa- - jetumicchA jigISA / bhavataH jigISA bhavajigISA ( tatpu0 ), tayA bhavajjagISayA / guNAnAM sampadA ( tatpu0 ) / na AryaH anAryaH (natra. samAsa ), anAryasya saMgamAt iti anArya saMgamAt ( tatpu0 ) / mahAn AtmA yeSAM te mahAtmAnaH taiH mahatmabhiH (bahu0 ) 1 vyA0 - jigISayA - ji+san a + TAp, hetau tRtIyA / tanoti - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH tan + laT / samunnayana-sam + ut + nI+ zatR / 'mahAtmabhiH' meM 'sahayukte'pradhAne' sUtra se tRtIyA huii| Ti0-(1) duryodhana bar3A kuTila hai / dyUtakrIr3A ke chala se usane Apa ke rAjya ko to har3apa hI liyA, aba vaha sadguNoM ke dvArA bhI Apa kA atikramaNa karanA cAhatA hai / vaha Apa ko sarvatra nIcA dikhalAnA cAhatA hai| vaha cAhatA hai ki prajA Apa kI apekSA use adhika guNavAn samajhe, usameM adhika anurakta ho / Apa ke sAtha virodha karane se use lAbha hI huaa| yadi vaha Apa ke sAtha virodha na karatA to vaha dAna, dayA, dAkSiNyAdi guNoM ko apanA kara dhavala kIrti kaise arjita karatA? saca hai mahApurupoM ke sAtha zatrutA karanA bhI durjanoM kI mitratA kI apekSA adhika acchA hotA hai| (2) sAmAnya ke dvArA vizeSa kA samarthana hone se arthAntaranyAsa alaMkAra hai / ghaNTApatha-tathApIti / tathApi sAzako'pi / jihmo vakra: / vaJcaka iti yAvat / sa duryodhano bhavajjigISayA gunnairbhvntmaakrmitumicchyetyrthH| "hetau' iti tRtIyA / guNasampadA dAnadAciNyAdiguNagarimNA karaNena / zubhraM yazaH tanoti / sa khalo guNalobhanIyAM tvatsampadamAtmasAtkartuM tvatto'pi guNavattAmAtmanaH prakaTayatItyarthaH / nanvevaM guNinaH sato'pi sajjanavirodho mahAnatyasya doSa ityAzaya so'pi satsaMsargAlAbhe nIcasaGgamAvaramutkarSAvahatvAdityAha-samiti / tathAhi bhUtiM samunnayan utkarSamAnAdayan / 'laTaH zatRzAnacau' ityAdinA zatRpratyayaH / punarlaGagrahaNasAmarthyAt prathamAsAmAnAdhikaraNyam / mahAtmabhiH samaM sahetyarthaH / 'sAkaM satrA samaM saha' ityamaraH / anAryasaGgamAt durjanasaMsargAt / 'paJcamI vibhakte' iti paJcamI / virodho'pi varaM manAkapriyaH / 'devAd vRte varaH zreSThe triSu valIbe manAka priye' ityamaraH / atra maivyapekSayA manAkapriyatvaM virodhasya / 'bhUtiM samunnayan' ityasya pUrvavAkyAnvaye samAptasya vAkyArthasya punarAdAnAta samAsapunarAttAkhyAnadoSApattiH / taduktaM kAvyaprakAze 'samAptapunarAdAnAt samAptapunarAttakam' iti / na ca vAkyAntarametat , yenoktadoSaparihAraH syAt / arthaantrnyaasaalngkaarH| sa ca bhUtiM samunnayanasya padArthavizeSaNadvArA virodhavattvaM prati hetutvAbhidhAnarUpakAdhyaliGgAnuprANita iti / / 8 / / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam kRtAriSaDvargajayena mAnavImagamyarUpAM padavI prpitsunaa| vibhajya naktandivamastatandriNA vitanyate tena nayena pauruSam // 9 // a0-kRtAripaDvargajayena agamyarUpAM mAnavI padavI prapitsuna astatandriNA tena naktaM divaM vibhajya nayena pauruSaM vitnyte| za0-kRtAripaDvargajayena = (kAma, krodha, lobha, moha, mada, mAnsaya ina Antarika) chaH zatruoM ke mamUha ke Upara vijaya prApta kara lene vAle ( yaha 'tena' kA vizeSaNa hai)| agamyarUpAM = (sAdhAraNa manuSyoM ke dvArA) alabhya (duSprApya ) hai tvarUpa jisakA aisI, durgama, durlabha / mAnavIM = smRtistara manu ke dvArA batalAI gaI (upadiSTa, calAI gii)| padavI = (prajApAlana kI) paddhati (nIti, rIti, vidhi) ko| prapitsunA = prApta karane kI icchA (abhilASA) karane vAle (ten)| astatandriNA = samApta ho gaI hai tandrA jisakI aise, tandrArahita, AlasyavihIna / tena = usa ( duryodhana ) ke dvArA / naktaM divaM vibhajya = rAta aura dina kA vibhAjana (vibhAga) karake, amuka samaya meM amuka kArya karanA hai, amuka kArya nahIM-isa prakAra kArya ke anusAra rAta aura dina (arthAt samaya) kA vibhAjana krke| nayena = nIti se / paurupaM vitanyate = puruSArtha (udyoga) kA vistAra kiyA jA rahA hai, nirantara udyoga kiyA jA rahA hai| ___ anu0-(kAma, krodha, lobha, moha, mada, mAtsarya ina anta:sthita ) cha: zatruoM ke samUha ke Upara vijaya prApta kara lene vAle (arthAta inako apane adhIna kara lene vAle), (sAdhAraNa manuSyoM ke lie ) agamya ( duSprApya ) hai svarUpa jinakA aisI manuprokta (smRtikAra manu ke dvArA upadiSTa) paddhati (prajApAlana kI nIti) ko prApta karane kI icchA karane vAle (arthAt manuprokta nIti kA anusaraNa karane kI abhilASA vAle) aura Alasya (tandrA) kA parityAga kara dene vAle (Alasya ko tilAJjali de dene vAle arthAt Alasyarahita) usa ( duryodhana) ke dvArA rAta aura dina kA vibhAjana karake Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH (ye kArya dina meM karane yogya haiM aura ye rAta meM isa prakAra vibhAga karake ) nIti se apane puruSArtha (udyoga) kA vistAra kiyA jA rahA hai| saM0 vyA0-dhRtarASTrasya jyeSThaputraH saH duryodhanaH kAmakrodhAdizatrusamUha vijitya anIva vinItaH jAtaH / sAdhAraNajanairagamyasvarUpAM manUpadiSTAM prajApAlananItimanusatu sa: icchati / kAryabhArasya AdhikyAta sarveSAM kAryANaM yugapat sampAdanamasambhavamiti kRtvA 'asmin samaye idaM kArya kartavyamidaM na kartavyam' iti ahorAtra yo: samayasya vibhAjanaM (vibhAgaM) kRtvA niralasaH saH sarvANi kAryANi nItizAstrAnusAreNa sampAdayati || sa0-SaNNAM vargaH SaDvargaH (tatpu0), arINAM SaDvargaH ariSaDvargaH (tatpu.), kRtaH ariSaDvargasya jayaH yena saH kRtAriSaDvargajayaH (bahu) tena ariSaDvargajayena / na gamyam iti aganyam (naJ samAsa ) agamyaM rUpaM yasyAH sA agamyarUpA tAm agamyarUpAm (bhu0)| naktaM ca divA ca iti naktandivam (dvandva ) astA tandriH yasya saH astatandriH tena astanandriNA ( vhu0)| vyA0-mAnavIM-manoriyaM mAnavI, tAm ; manu + a + GIp / prapitsunAprapattum icchuH prapitsuH tena; pra+pad + san + uH| vibhajya-vi+bhaja+ katvA-lyapa / vitanyate-vi+tan+laTa karmavAcya / / Ti0-(1) duryodhana Adarza rAjA bana gayA hai| durguNoM kA parityAga karake yaha sadguNoM se sampanna ho gayA hai| smRtikAra manu ke dvArA upadiSTa nIti se vaha prajA kA zAsana kara rahA hai| Alasya kA parityAga karake vaha rAta-dina udyoga kara rahA hai| nIti aura udyoga kA jor3A hai| udyoga ke binA nIti vidhavA strI ke samAna hai| isa prakAra vaha prajA ko apane anukUla karane kA pUrA-pUrA prayatna kara rahA hai jisase prajA Apa logoM ko bhUla jAve / (2) dvitIya caraNa meM pakAra kI aura caturtha caraNa meM nakAra kI kaI bAra AvRtti ha'ne se vRttyanuprAsa hai / ghaNTApatha-kRteti / SaNNAM vargaH ssddvrgH| arINAmantaHzatrUNAM kAmakrodhAdInAM SaDvargo'riSaDvargaH / zivabhAgavatavatsamAsaH / tasya jayaH kRto yena teka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kirAtArjunIyam tathoktena kRtAriSaDvargajayena viniitenetyrthH| vinItAdhikAra prajApAlanamiti bhaavH| agamyarUpAM purupamAtraduSprApyAm / manorimAM mAnavIm / manUpadiSTa saTAcArakSuNNAmityarthaH / padavI prajApAlanapaddhati prapitsunA prAttumicchanA / prapadyate: sannantAdupratyayaH / 'sanimImA'-ityAdinA sAdezaH / 'atra lopo'bhyAsasya' ityabhyAsalopaH / astA tandrirAlasyaM yasya tena astatandriNA analasenetyarthaH / tadiH sautro dhAtuH / tasmAd 'vakrayAdayazca' ityauNAdikaH kvinpratyayaH 'kRdi. kArAdaktino vA GISa vaktavya' iti / 'vandI ghaTItarItandrI' iti DoSanto'pi iti kSIrasvAmI / tathA rAmAyaNe prayogaH 'nistandrirapramattazca svadoSaparadoSavit' iti / tena duryodhanena / puruSatya karma pauruSaM purusskaarH| udyoga iti yAvat / yuvATitvATappratyayaH / 'pauruSaM puruSasyokte bhAve karmaNi tejasi' iti vizvaH / naktaMca divA ca naktandivam ahorAtrayorityarthaH / 'acatura' ityAdinA satamyarthavRtyoradhyayo dnigte'csmaasaantH| vibhajya atyAM velAyAm idaM karmeti vibhAgaM kRtvA nayena nItyA vitanyate vistAryate // 6 // sakhoniva prItiyujo'nujovinaH samAnamAnAn suhRdazca bandhubhiH / sa santataM darzayate gatasmayaH kRtAdhipatyAmiva sAdhu vandhutAm // 10 // a0-tasmayaH sa. anujIvinaH prItiyujaH sakhIn iva suhRdaH ca candhubhiH samAnamAnAn iva, vandhutAM ca kRtAdhipatyAm iva santataM sAdhu dshyte| za-tasmayaH = vinaSTa ho gayA hai abhimAna ( ahaMkAra, ghamaNDa) jisakA aisA, ghamaNDarahita, abhimAnarahita / saH = vaha (duryodhn)| anujIvinaH = sevakoM (bhRtyoM, anucaroM) ko| prItiyujaH sakhona iva% prema se yukta (snehazIla, snehayukta) mitroM kI taraha (samAna, tuly)| suhRdaH ca% aura mitroM ko| bandhubhiH samAnamAnAn iva = bandhuoM (bhrAtA ityAdi) ke samAna satkAra ( sammAna, Adara) vAle / bandhutAM ca = aura bandhusamUha (bandhujanoM) ko| kRtAdhipatyAm iva = kiyA hai Adhitya jinhoMne Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH aise rAjyagrahaNa kiye hue adhipati ke samAna, rAjya ke adhipati ( svAmI) ke tamAna / santataM = nirantara, sarvadA / sAdhu=acchI taraha / darzayate pradarzita karatA hai. dikhalAtA hai| anu0-abhimAnarahita vaha ( duryodhana ) sevakoM ko premayukta mitroM kI aura mitroM ko bandhujanoM kI taraha samAna sammAna vAlA tathA bandhujanoM ko rAjyagrahaNa kie hue adhipati ke samAna sadaiva (nirantara ) acchI taraha se dikhAlAtA hai (pradarzita karatA hai ) [arthAt duryodhana sevakoM ke sAtha mitra kI taraha , mitroM ke sAtha bandhu kI taraha aura bandhujanoM ke sAtha apane samAna dhipati kI taraha ) vyavahAra karatA hai ] / saM0 vyA0-sevakamitrabandhajanAn prati atIva sammAnapUrNaH vyavahAraH turyodhanasyeti pratipAdyate'smin zloke / ahaMkArazUnyaH duryodhanaH sevakAn prati tathA vyavaharati yathA janAH mitrANi prati vyavaharanti / mitrANi prati sa tathA vyavaharati yathA janAH bhrAtrAdIn prati vyavaharanti / bhrAtrAdIn prati saH tathA vyavaharati yathA te bhrAtrAdayaH svakIyamAdhipatyaM sanyante / arthAt ativinamraH duryodhanaH sevakaiH saha mitravat , mitraiH saha vandhuvata , bandhubhiH saha Atmavat vyavaharati / sarvAn prati sammAnAdhikyapradarzanena duryodhane sarveSAM janAnAM prItiH jaataa| sarveSAM janAnAM saH priyaH jAtaH / sa0-gataH smayaH yasmAt sa gatasmayaH ( bhu0)| prItyA yujyante iti pratiyujaH tAn (uppdsmaas)| samAnaH mAnaH yeSAM te samAnamAnAH tAn (bhu0)| zobhanaM hRdayaM yeSAM te suhRdaH, tAn (bhu0)| kRtam Adhipatya yasyAH sA kRtAdhipatyA, tAm (bhu0)| ___ vyA0-bandhutAM-bandhUnAM, samUhaH bandhutA, taam| bandhu+tala+TApa ztriyAm / darzayate-dRz + Nic laT , anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) jo vyakti jisa yogya hai usakA usase adhika sammAna karake duryodhana saba logoM kA priya banatA jA rahA hai| vaha sabako apane anukUla banA rahA hai| guptacara yaha saMketa kara rahA hai ki sampUrNa prajA duryodhana meM anu Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kirAtArjunIyam rakta hai| ataH duryodhana ko harAnA sarala kArya nahIM hogaa| isake lie vizaSa prayatna kI AvazyakatA hai| (2) 'darzayate' (dikhalAtA hai, pradarzita karatA hai) pada ke dvArA mahAkavi ne duryodhana kI cAlAkI aura banAvaTIpana ko abhivyaka kiyA hai / duryodhana bar3A kuTila hai kintu prajA ko prasanna karane ke lie vaha sabake sAtha bahuta acchA vyavahAra kara rahA hai| (3) upamA alNkaar| kucha loga caturtha caraNa meM utprekSA mAnate haiN| sakAra, nakAra ityAdi kI anuvRtti hone ke kAraNa anuprAsa alaMkAra bhI hai| ghaNTApatha-sakhIniveti / gatasmayo nirahaGkAro'ta eva sa duryodhanaH santatam anArataM sAdhu samyak akpttmityrthH| anujIvinaH bhRtyAn / prItiyujaH snigdhAn sakhIniva mitrANIva / drshyte| lokatyeti zeSaH "hetumati ca' iti Nic / Nicazva' ityAtmanepadam / zobhanaM hRdayaM yeSAM tAna suhRdo mitrANi ca / 'suhRduhRdo mitrAmitrayoH' iti nipaatH| bandhubhiH bhrAtrAdibhiH / samAnamAnAn tulyasatkArAn darzayate / bandhUnAM samUho bandhutA tAm / 'graamjnbndhushaayebhystl'| kRtamAdhipatyaM svAmyaM yasyAstAM kRtAdhipatyAmiva darzayate / bandhUnadhipatIniva darzayatItyarthaH / yathA bhRtyAdiSu sakhyAdibuddhirjAyate lokasya tathA tAn smbhaavytiityrthH| anujIvyAdInAma "karturIpsitatamaM karma' iti karmatvam / pUrve tvasminneva padAnvaye vAkyArthamitthaM varNayanti-sa rAjA'nujIvyAdIna sakhyAdIniva drshyte| sakhyAdaya iva te tu taM pazyanti / sakhyAdibhAvena pazyatastAMstathA darzayate / svayameva chandAnu vartitayA svadarzanaM tebhyaH prycchtiityrthH| arthAttasyepsitakarmatvam / aNikarturanujIvyAdeH 'abhivAdidRzosanmanepade veti vAcyam' iti pAkSika karmatvam evaM cAtrANyantakarmaNo rAjJo Nyante kartRtve'pi 'Arohayate hastI svayameva ityAdivadazrayamANakarmAntaratvAbhAvAnnAyaM NeraNAdisUtrasya viSaya iti matvA 'Nicazca' ityAnmanepadaM pratipedire / bhASye tu NeraNAdisUtraviSayatvamapyasyoktam yathAha-'pazyanti bhRtyA rAjAnam', 'darzayate bhRtyAn rAjA', 'darzayate bhRtyai rAjA' atrAtmanepadaM siddhaM bhavati iti / atrAha kaiyaTaH nanu karmAntaramadbha vAdatrAtmanepadena mAvyam / ucyate-asmAdevodAharaNAda bhASyakArasyAyameva Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH itvaNyantA abhiprAya uhyane / aNyantAvasthAyAM ye kartRkarmaNI taddvyatirikakarmA-tarasadbhAvAnepadaM na bhavati / yathA 'sthalamA rohayati manuSyAn' iti / 'vasthAyAM kartRNAM bhRtyAnAM Nau karmatvamiti bhavatyevAtmanepadamiti // 10 // yathoci asamArAdhayato yathAyathaM vibhajya bhaktyA samapakSapAtayA / guNAnurAgAdiva sakhyamIyivAn na bAdhate'sya trigaNaH parasparam // 11 // praoNpla a0- - yathAyathaM vibhajya samapakSapAtayA bhaktyA asaktam ArAdhayataH asya trigaNaH guNAnurAgAt sakhyam IyitrAn iva parasparaM na bAdhate / 47 za0 - yathAyatha = ThIka-ThIka, samucita rUpa se, ucita prakAra se / vibhajya = vibhAga ( vibhAjana ) karake / samapakSapAtayA = samAna rUpa ( dRSTi ) se tulya pakSapAta vAlI / bhaktayA = bhakti se, prema se, anurAga se / asaktam = Asakti rahita hokara, kisI ko bhI vyasana ke rUpa meM na apanAkara / ArAdhayataH = sevana karate hue / asya = isa ( duryodhana ) kA / trigaNaH = tIna ( dharma, artha, kAma ) kA samUha, dharma artha kAmarUpa puruSArtha, trivarga / guNAnurAgAt = (duryodhana ke ) guNoM ke prati anurAga hone se / sakhyam = mitratA ko / IyivAn iva = prApta huA ' jaisA / parasparaM = eka dUsare ko / na vAdhate = bAdhA nahIM pahu~cAtA, pIr3ita nahIM karatA, rukAvaTa ( vyavadhAna ) paidA nahIM karate / anu0 - yathocita vibhAjana karake samAna pakSapAta vAle anurAga se anAsakta bhAva se sevana karate hue isa (duryodhana) ke tIna puruSArtha (dharma, artha, kAma ) - mAnoM usake guNoM meM anurAga hone ke kAraNa mitratA ko prApta hue se eka dUsare ko bAdhA nahIM pahu~cAte ( rukAvaTa paidA nahIM karate ) / saM0 vyA0 - duryodhanaH dharmArthakAmarUpasya trivargasya samAnAnurAgeNa sevanaM karotIti pratipadyate'smina zloke / asmin saMsAre dharmArthakAmamokSarUpAH catvAraH puruSArthAH vidyante / mokSarUpaH caturthaH puruSArthastu saMsAribhiH sAmAnyajanaiH prAyaH na kAmyane / janAH dharmArthakAmarUpatya puruSArthatrayasyaiva sevanaM kurvanti / yadyapi ete trayaH puruSArthAH parasparaM virodhinaH vidyante tathApi 'asmin samaye dharmaH AcaraNIyaH asmin samaye arthaH arjanIyaH, asmin samaye kAmaH sevanIyaH' evaM rUpeNa eteSAM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 kirAtArjunIyam dharmArthakAmAnAM sevanasamayaM vibhajya duryodhanaH nirliptaH san tulyAnugageNa tAn dharmArthakAmAn sevate / eteSu ekatame atyAsaktiH na tasya vartate / taramAt te para paraM vAdhakAH na santi / dharmAcaraNasamaye arthakAmau na bAdhete / arthopArjanasamaye dharmakAmau na vAdhete / kAmasevanasamaye dharmArtho na vaadhete| duryodhanasya dayATAnadAkSiNyAdisadguNaiH AkRSTAH iva te dharmArthakAmAH tatra (duryodhane ) bahukAlaparyantaM avasthAnamicchantaH parasparaM snehena vasanti / sa0-5kSe pAta: pakSapAtaH (tatpu.), samaH pakSapAtaH yasyAM sA samapakSapAtA tayA (bhu0)| na saktam asattam (natra, samAsa / trayANAM gaNaH trigaNaH (ttpu0)| guNeSu anurAgaH guNAnurAgaH, taHmAt (ttpu0)| vyA0--vibhajya-vi+bhaj + ktvA-lyap / asaktam-na+saJja + kA asakta yathA syAttathA ( kriyaavishessnn)| ArAdhayata:-A+rAdha+ zatR+ SaSThI, ekavacana / IyivAn-I + liT kvasu, prathamA, ekavacana / Ti0-(1)-duryodhana kI nIti samanvayavAdinI hai| dharma, artha aura kAma-ina tIna puruSArthoM kA samAna bhAva se duryodhana sevana karatA hai| vaha inameM se kisI kI bhI avahelanA nahIM karatA aura na kisI eka meM usakI atyAsakti hai| 'isa samaya dharma kA AcaraNa karanA cAhie, isa samaya artha (dhana) kA upArjana karanA cAhie, isa samaya kAma kA sevana karanA cAhie' isa prakAra kA nizcaya usane kara liyA hai / aisA pratIta hotA hai ki duryodhana ke sadguNoM se AkRSTa hokara ye tInoM puruSArtha duryodhana ke sAnidhya meM bahuta kAla taka rahanA cAhate haiN| ata eva ye tInoM apane svAbhAvika virodha ko chor3akara paraspara mitra ho gae haiN| ye eka dUsare kA virodha nahIM karate / duryodhana jaba dharma kA AcaraNa karatA hai taba artha aura kAma bAdhA nahIM pahu~cAte, jaba vaha artha (dhana) kA upArjana karatA hai taba dharma aura kAma vAdhA nahIM pahu~cAte, jaba vaha kAma (viSayopabhoga) kA sevana karatA hai taba dharma aura artha bAdhA nahIM pahu~cAte / prastuta zloka meM samanvayavAdI bhAratIya jIvana kA manorama citraNa kiyA gayA hai| (2) chekAnuprAsa, utprekSA alaMkAra / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 49 ghaNTApatha-asaktamiti / yathAyathaM yathAsvaM vibhajya amaGkIrNarUpaM vivicyetyrthH| 'yathAsve yatha yatham' iti nipAtanAd dvirbhAvo napuMsakatvaM ca / 'hasvo napuMsake pratipadikasya' iti hastratvam / pakSe pAtaH pakSapAtaH AsaktivizeSaH samastulyo yasyAM tayA samapakSapAtayA / bhaktathA anurAgavizeSeNa / pUjyeSvanurAgo bhktirityupdeshH| pUjyazcAyaM trivarga iti / asaktamanAsaktam / avyasanitayeti yAvat / ArAdhayataH sevamAnasya asya duryodhanasya / trayANAM dharmArthakAmAnAM gaNasnagaNaH trivrgH| 'trivargo dharmakAmAtha : caturvargaH samokSakaiH' itymrH| guNAnurAgAt tadIyaguNeSvanurAgAt / guNavadAzrayalobhAdityarthaH / sakhyaM maitrIm / 'sakhyuryaH' iti yprtyyH| upeyivAn upgtvaanivetyuprekssaa| 'upeyivAnanAzvAnanUcAnazca' iti kvasupratyayAnto nipAtaH / 'nAtropasargastantram' iti kAzikAkAra Aha sm| parasparaM na bAdhate / samavatitvAdasya 'dharmArthakAmAH parasparAnupamardaina vardhanta' ityrthH| uktaM ca 'dharmArthakAmAH samameva sevyAH yo TekasaktaH sa jano jaghanyaH' iti // 11 // niratyayaM sAmana dAnavarjitaM na bhUri dAnaM virahayya sakriyAm / pravartate tasya vizeSazAlinI guNAnurodhena vinA na sakriyA // 12 // a0-tasya niratyayaM sAma dAnavarjitaM na (pravartate), bhUri dAnaM sakriyAM virahayya na (pravartate) vizeSazAlinI sakriyA guNAnurodhena vinA na pravartate / za-tasya = usa (duryodhana) kaa| niratyayaM = nirbAdha (bAdhArahita, vighnara hita, nirvighna), niSkapaTa (paakhnnddrhit)| sAma = sAntvanA, madhura vacana, sAmanIti (sAma, dAma, daNDa, bheda meM prthm)| dAnavarjitaM na-dAnarahita nahIM / bhUri dAna-pracura (prebhUta, bahuta) dAna (dhana kA dAna, dhana kA tyaag)| sakriyAM = Adara (satkAra, sammAna) ko| virahayya na = chor3akara nhiiN| vizeSazAlinI = vizeSa rUpa se suzobhita hone vAlI / guNAnurodhena vinA = guNoM (vidyA, sadAcAra ityAdi sadguNoM) ke anurAga (vicAra) ke binA / pravartate %D pravRtta nahIM hotI hai| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam anu0-usa (duryodhana) kI bAdhArahita (athavA niSkapaTa) sAmanIti (sAntvanA, madhura vacana ) dAna ke binA pravRtta nahIM hotii| usakA pracura dAna satkAra ke binA (satkAra ko chor3akara) pravRtta nahIM hotaa| vizeSa rUpa se muzobhita hone vAlA usakA satkAra guNoM kA vicAra kiye binA pravRtta nahIM hotA (guNI kA hI vaha satkAra karatA hai)| vyAkhyA-saH rAjA duryodhanaH rAjanIte: caturvidhAnAmupAyAnAM (sAmadAnadaNDabhedAnAM) prayoge atIva nipuNI'sti / sAmadAnayoH prayoge tasya nipuNatA nirUpitA asmin zloke / tasya sAmanItiprayogaH dhanadAnaM vinA pravRttaH na bhavate / prItaH duryodhanaH svakAryasidhyatha na kevalaM madharavacanAnAM prayogaM karoti apitu madhuravacanaiH saha saH dhanadAnamapi karoti / tasya-dAnanItiprayogaH satkAraMvinA pravRttaH na bhavati / sankAraM vinA pracuraM dAnamapi nirarthakamiti (anAdare dAnavaiphalyamiti) saH jAnAti / saH yasmai dhanadAnaM karoti tasya satkAramapi karoti-satkArapUrvakameva tasya daanm| tasya satkAraH api guNAnugagena pravRtaH bhvti| saH guNinAmeka atizayaM satkAraM karoti, na tu guNavihIna.nAm / sa-nirgata: atyayaH yasmAt tat niratyayam (bhu0)| dAnena varjitaM dAnavarjitam (ttpu0)| sat (AdaraH) tasya kriyA (ttpu0)| vizeSeNa zAlate iti vizeSazAlinI ( uppdsmaas)| guNAnAm anurodhena (ttpu0)| vyA0-virahayya-vi+raha + Nic + ktvA-lyap / pra+vRt + laT, anyapuruSa, ekavacana / 'pRthagvinAnAnAbhistRtIyAnyatarasyAm' se vinA ke yoga meM tRtiiyaa| Ti0-(1) nItizAstra ke anusAra kArya-siddha ke cAra upAya hai-sAma, dAna, daNDa aura bheda / ina cAroM upAyoM ke prayoga meM duryodhana atyanta nipuNa hai| isa zloka meM sAma aura dAna ke prayoga meM usake naipuNya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| zloka kA tAtparya yaha hai ki duryodhana prasanna hone para kevala madhura vacanoM kA prayoga hI nahIM karatA apitu sAtha meM kucha dhana bhI detA hai| jise detA hai usako satkArapUrvaka detA hai| satkAra bhI vaha guNoM ko dekhakara karatA hai| guNoM se samanvita vyakti kA hI vaha satkAra karatA hai, guNahIna kA nahIM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 2) pUrva-pUrva ke vizeSaNa ke rUpa meM uttara-uttara kI sthApanA kI gaI hai| ata: yahA~ ephAvalI alaMkAra hai| - ghaNTApatha-niratyayamiti / tasya duryodhanasya niratyayaM nirbAdham / aamaayikmityrthH| anyathA janAnAM durgrahatvAditi bhAvaH / sAma sAntvam / 'sAma sAntvamubhe same' ityamaraH / dAnavarjitaM na pravartate anyathA lundhAdyAvarjanasya zuSphapriyaH vAkyaiduSkaratvAditi bhAvaH / unaJca 'lubdhamarthana grahoyAt sAdhumaznalikarmaNA / mUkha chandAnurodhena tatvArthena ca paNDitam' iti / tathA / bhUri prabhUtam / natu kadAcit svalpamityarthaH / dAnaM dhanatyAgaH / sadityAdarAtha 'vyayam / ADharAnAdarayoH sadasatI' iti nipAtasaMjJAsmaraNAt / tatya kriyAM sakriyAM virahayya vihAya / 'lyapi laghapUrvAt' ityayAdezo na pravatate | anAdare dAnavaiphalyAditi bhAvaH / na caivaM sarvatra, yenAvivekitvaM kozahAnizca syAdityAha-preti / vizeSazAlinI atizayayoginI / sakriyA AdarakriyA guNAnurodhena guNAnurAgeNa vinA na pravartate / pRthagvinA0' ityAdinA tRtIyA / guNeSvATaro bhUridAnaM ceti noktaTopAvakAza ityrthH| atrottarottarasya puurvpuurvvishessgtyaatthaapnaadekaavlylngkaarH| taduktaM kAvyaprakAze-sthApyate'pohyate vApi yathApUrva paraM param / vizeSaNatayA vastu yatra saikAvalI dvidhA' iti // 12 // vasUni vAcchanna vazI na manyunA svadharma ityeva nivRttakAraNaH / gurUpadiSTena ripau sute'pi vA nihanti daNDena saM dharmaviplavam // 13 // __ a0-vazI saH vasUni vAJchan na, manyunA na (kintu) nivRttakAraNaH (san ) svadharmaH eva (eSaH) iti gurUpadiSTena daNDena ripau sute api vA dharmaviplavaM nihanti / za0-vazI = jitendriya, indriyoM ko apane vaza ( adhIna ) meM rakhane vAlA / saH = vaha (duryodhn)| vasUni = dhana ko| vAcchaMn na = cAhatA huaanhiiN| manyunA na = krodha se nhiiN| nivRttakAraNaH = (lobha, krodha ityAdi) kAraNoM se rahita hokara / svadharma iti eva = apanA dharma hai-yahI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phra kirAtArjunIyam ( samajhakara ) / gurUpadiSTena = guruo ( manu ityAdi dharmAcAryoM) ke dvArA upadiSTa ( batalAye gaye ) / daNDena = daNDa ke dvArA / ripau sute api vA = zatru athavA mitra meM sthita | dharmaviplavaM = dharma ( karttavyaM) ke vyatikrama (ullaMghana ) ko ( = adharma ko ) / nihanti = naSTa karatA hai, nivRtta karatA hai, dUra karatA hai anu0 - indriyoM ko vazaM (niyantraNa) meM rakhane vAlA vaha ( duryodhana ) dhana prApta karane kI icchA se nahIM aura na krodha se ( daNDa detA hai ) kintu ( lobha, krodha ityAdi ) kAraNoM se rahita hokara 'yaha merA dharma hai' yahI (samajhakara) guruo (manu ityAdi dharmAcAyoM ) ke dvArA batalAye gae daNDa ke dvArA zatru athavA mitra meM sthita dharmollaMghana ( adharma ) kA nivAraNa karatA hai / 1 saM0 vyA0 - duryodhanasya daNDanItiprayogaH nirUpitaH asmin zloke / jitendriyaH saH duryodhanaH kenApi lobhena vA krodhAbhibhUtaH vA na kamapi daNDayati / lobha krodhadveSAdikAraNarahitaH san 'duSTAnAM daNDanaM sAdhUnAM rakSaNaM' nRpANAM dharmaH iti mAsaH duSTAn daNDayati / daNDaprayoge saH svecchAcArI nAsti / mantrAdidharmAcAryaiH upadiSTena daNDena saH duSTAn daNDayati / daNDaprayoge saH kadApi pakSapAtaM na karoti / saH sarvAn samadRSTyA pazyati / yena kenApi dharmasya ullaMghanaM kRtvA adharmAcaraNaM kriyate sa puruSaH daNDasya pAtraM ( daNDyaH ) bhavati, saH zatrurvA bhavet putro vA / sa0--nivRtaM kAraNaM yasmAt saH (bahu0 ) / svasya dharmaH svadharmaH (tatpu0 ) gurubhiH upadiSTena ( tatpu0 ) / dharmasya viplavam ( tatpu0 ) / vyA0--vazaH asti astraM iti vazI / vaza + iniH (matra) / vAJchanvAJch + zatR / nihanti - ni + n + laTa, anyapuruSa, ekavacana / Ti0- ( 1 ) - isa zloka meM duryodhana kI daNDanIti kA nirUpaNa kiyA gayA hai / duryodhana kA mukhya uddezya prajA ko prasanna karanA hai ( jisame prajA pANDava ko bhUlakara usaneM anurakta ho jAve) aura vaha isa tathya ko jAnatA hai ki pakSapAta ko chor3akara jo daNDavidhAna kiyA jAtA hai, vaha prajA kI prasannatA kA kAraNa astu, duryodhana kI daNDanIti kI mukhya vizeSatAyeM ye haiM-- (ka) hotA hai / vaha lobha athavA krodha ke vazIbhUta hokara kisI ko daNDa nahIM detA ( kha ) daNDa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 53 ke viSaya meM vaha svecchAcArI nahIM hai / manu ityAdi dharmAcAryoM ke upadezoM ke anusAra vaha daNDa detA hai ( ga ) daNDa dene meM vaha pakSapAta nahIM karatA / jisa AdhAra para vaha zatru ko daNDa detA hai, usI AdhAra para vaha apane putra ko bhI daNDa detA hai / jo aparAdha karatA hai vaha daNDa pAtA hai, cAhe vaha koI bhI ho / ( 2 ) nakAra kI aneka bAra AvRtti hone se vRtyanuprAsa alaMkAra hai / ghaNTApatha - vasUnIti | vazI duryodhano vasUni dhanAni vAJchanna lobhAnnetyarthaH / 'vasu toye dhane maNau' iti vaijayantI / nihantIti zeSaH / tathA manyunA kopena na c| 'manyurdainye Rtau krudhi' ityamaraH / 'dharmazAstrAnusAreNa krodhaleobhavivajita:' iti smaraNAdityarthaH / kintu nivRttakAraNo nivRttalobhAdinimitta: san svadharma ityeva / svasya rAjJaH sato mamAyaM dharmoM mamedaM kartavyamityasmAdeva hetorityarthaH / 'adaNDyAn daNDayan rAjA daNDayAMzcaivApyadaNDayan / ayazo mahadApnoti narakaM caiva gacchati' iti smaraNAditi bhAvaH / gurUpadiSTena prADvivAko padiSTena / dharmazAstraM puraskRtya prADavivAkamate sthitaH / samAhitamatiH vyavahArAnukramAt / ' iti nAradasmaraNAt / daNDena damena / zikSayetyarthaH / ripau sute'pi vA / sthitamiti zeSaH / etenAsya samadarzitvamuktam / dharmaviplavaM dharmavyatikramam / adharmamiti yAvat / nihanti nivArayati / duSTa evAsya zatra : ziSTa eva bandhuH / na tu sambandhanibandhanaH pakSapAto'stItyarthaH // 13 // vidhAya rakSAnparitaH paretarAnazaGkitAkAramupaiti zaGkitaH / kriyApavargeSvanujIvisAtkRtAH kRtajJatAmasya vadanti sampadaH // 14 // a0 - zaGkitaH (san ) paritaH paretarAn rakSAn vidhAya azaGkitAkAram upaiti / kriyApavargeSu anujIvisAtkRtAH sampadaH asya kRtajJatAM vadanti / za0 - zaGkitaH = saMdehagrasta, saMdehayukta, Apa logoM se zaGkita ( bhayabhIta ) / paritaH = cAroM ora, sarvatra / paretarAn = AtmIya janoM ko, vizvAsapAtroM ko, bheda DAlakara zatruoM ko apanA banA lene vAle logoM ko / rakSAn vidhAya = rakSaka niyukta karake | azaGkitAkAram = sandeharahita ( zaGkArahita, bhayarahita ) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 kirAtArjunIyam AkAra (AkRti) ko / upaiti = prApta karatA hai, dhAraNa karatA hai, dikhalAta hai / kriyApavargeSu = kAryoM ke samApta (pUrNa) hone pr| anujIvisAtkRtAH = sevakoM (anucaroM, bhRtyo) ko pradAna kI gaI (sauMpI gaI, dI gaI, sevakoM ke adhIna kI gii)| sampadaH = sampattiyA~, dhana / asya = isa (duryodhana) kii| kRtajJatAM = kRtajJatA ( upakAra kI bhAvanA, kie gae parizrama ko samajhane vAlI vRtti) ko / vadanti % kahatI haiN| ___ anu0-(Apa logoM se ) bhayabhIta (zaGkita) rahatA huA vaha cAroM aura AtmIya janoM ko rakSakoM ke rUpa meM niyukta karake bhayarahita (zaGkArahita, saMdeharahita) AkRti ko dhAraNa karatA hai| (sauMpe gae) kAryoM ke pUrNa (samAta) ho jAne para sevakoM ko pradAna kI gaI sampattiyA~ (dhana) isa (rAjA duryodhana) kI kRtajJatA ko abhivyakta (pragaTa, prakAzita) karatI haiN| vyA-asmin zloke vanecaraH duryodhanasya bhedakauzalaM darzayati / duryodhanasya zaGkAbhAvaH surakSAvyavasthA pAritoSikAdipradAnena kRtajJatAdibhAvAH apyatra pratipAditAH / vaJcakaH duryodhanaH svakIyarAjye sarvatra AtmIyAn janAn rakSakarUpeNa niyujya niHzaGkAt vyavaharati / saH sarvadA zaGkayA vyAkulo vartate kintu AkRtyA saH zaGkito na pratibhAti / karmaNAM samAptiSu saH svase kebhyaH prabhUtaM dhanaM dadAti / duryodhanena sevakebhyaH pradattAH sampattayo'sya kRtajJatA prakAzayanti / sa-parebhyaH itare iti paretare tAn (paJcamI tatpu0) athavA parAn itarayanti iti parerAH tAn paretarAn (dvitIyA tatpu0) / kriyAyAH apavargaH kriyApavargaH teSu kriyApavargeSu (SaSThI ttpu0)| vyaa-vidhaay-vi+dhaa+ktvaa-lyp| upaiti-upa+5+laTa , anyapuruSa, ekavacana / Ti0-mallinAtha ne 'paretarAn' pada ke do artha kie haiM-(ka) AtmIya janoM ko, vizvAsa-pAtroM ko| duryodhana AtmIya janoM (Ane logoM) ko rakSaka ke rUpa ma niyukta karake bhayarahita (zaGkArahita) AkRti ko dhAraNa karatA hai| yadyapi vaha bhaya se vyAkula hai tathApi AkRti se vaha bhayabhIta pratIta nahIM hotA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 55 hai / (kha) dUsaroM (zatruoM ) meM bheda DAlakara apane pakSa meM kara lene vAle / artha prasaGga ke adhika anukUla hai / pUrvavartI zlokoM meM sAma, dAna aura daNDa kA nirUpaNa karake isa zloka meM duryodhana kI bheda nIti kA nirUpaNa kiyA gayA hai / duryodhana ke vyakti zatruoM meM bheda (phUTa) utpanna karake unako apane adhikAra meM kara lete haiM-bheda nIti ke dvArA ve zatru pakSa ko nirbala banA dete haiM / (2) duryodhana ke karmacArI apane prANoM kI bAjI lagAkara bhI usake kAryoM ko sampAdita karanA cAhate haiM / isakA kAraNa yaha hai ki kAryoM ke pUrNa ho jAne para caha apane sevakoM ko pAritoSika ke rUpa meM prabhUta dhana pradAna karatA hai| (3) repha aura takAra kI aneka bAra AvRtti hone se 'vRtyanuprAsa' alaMkAra hai / ghaNTApatha - vidhAyeti / zaMkA saJjAtAsya zaMkito'vizvastaH san / paritaH sarvatra svaparamaMDale paretarAn AtmIyAn / avaJcakAniti yAvat / yadvA parAnitarayantibhedenAtmasAtkurvantIti paretarAn / 'tatkarotIti' NyantAtkarmaNyaNpratyayaH / rakSantIti rakSAn rakSakAn / mantraguptisamarthAnityarthaH / 'nandigrahI' tyAdinA pacAdyaca / vidhAya kRtvA / niyujyetyarthaH / azaGkitAkAram upaiti svayamavizvasto'pi vizvastavadeva vyavaharan paramukhenaiva parAn bhinattItyarthaH / na ca tAn rakSAnupekSate yena te'pi vikurthI rannityAha -- kriyeti / kriyApavargeSu karmasamAptiSu / anujIvisAtkRtA bhRtyAdhInAH kRtAH / aparAvartitayA dattA ityarthaH / 'daye trAca' iti sAtipratyayaH / sampadaH asya rAjJaH kRtajJatAm upakAritvaM vadanti / prItidAnairevAsya kRtajJatraM prakAzyate, na tu vAGmAtreNeHyarthaH / kRtajJe rAnani anujIvinoanurajyante'nuraktAzca taM rakSantIti bhAvaH // 14 // anArataM tena padeSu lambhitA vibhajya samyagviniyogasatkriyAH / phalantyupAyAH parivRMhitAyatIrupetya saMgharSamivArthasampadaH ||15|| a0 -- tena padeSu vibhajya lambhitAH samyagviniyogasatkriyA upAyAH saMgharpam upetya iva parivR hitAyatIH arthasampadaH anArataM phalanti / za0 -tena=usa ( duryodhana ) ke dvArA / padeSu = ucita padoM (sthAnoM yA vyaktiyoM) meM, upAdeya vastuoM meM / vibhajya = vibhAga ( vibhAjana ) karake / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam lambhitAH prayukta, prayoga kie ge| samyagviniyogasakriyA: ucita viniyoga (prayoga) ke dvArA jinakA satkAra (sammAna kiyA gayA hai ve; sanucita ( ThIka-ThIka ) viniyoga (prayoga) hI hai satkAra jinakA ve| upAyA:rAjanIti ke cAra upAya (sAma, dAna, TaNDa, bhed)| saMgharSam upetya iva = mAno paraspara saMgharSa (spardhAbhAva) ko prApta karake, paraspara spardhAbhAva ko prApta hue se| parivRhitAyatI:- vikAsazIla hai bhaviSya (Ayati ) jinakA aisI, bhaviSya meM vRddhi ko prApta hone vAlI, sthira bhaviSya vaalii| arthasampadaH = dhanadhAnyAdi sampattiyoM ko, dhana-sampattiyoM ko, sampattiyoM ko, dhanoM ko| anArataM = nirntr| phalanti = utpanna karate haiN| anu0-usa (duryodhana) ke dvArA ucita sthAnoM meM sanucita vibhAga karake prayukta kie gae aura ucita prayoga (viniyoga) ke dvArA samAhata (satkRta, anugRhIta) hue upAya (sAma, dAna, daMDa, bheda) mAno paraspara spardhAbhAva ko prApta hue se bhaviSya meM vRddhi ko prApta hone vAlI (sthira bhaviSya vaalii)| dhanasampattiyoM ko nirantara utpanna karate haiM / ___ saM0 vyA0 asmin zloke mahAkaviH sAmadAnadaNDabhedAnAM caturNAmupAyAnAM samyakaprayogatya phalavattAM darzayati / tena duryodhanena samucitatyAneSu yathocitaM vibhAjanaM kRtrA samyaka prayuktAH tathA tamucitaprayogeNa saskRtAH sAmadAnadaNDamedarUpAH catvAraH upAyAH parasparaM spardhamAnAH iva tasmai duryodhanAya rAjJe prathitottarakAlAH (sthirAH) arthasampattI: nirantaramupAdayanti (nirantaraM tasmai dhanavRddhi kurvnti)| sa0-viniyogaH eva sakriyAH (karmadhAraya) athavA-viniyogaH sakriyA yeSAM te (bhu0)| parivahitA AyatiH yAsAM tAH paribRMhitAyatI: (bhu0)| arthAnAM sampada iti tAH aryasampadaH (tatpu0) athavA-arthAH eva sampadaH, tAH arthasampadaH (krmdhaary)| na Aratam iti anAratam (nA smaas)| __ vyAH-vibhavya-vi+ bhan + vasvA-lyap / lambhitA:-lambha+ Nic + ch| upetya-upa++ktvA-lyapa / phalanti-phala+lTa, anyapuruSa, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH 57 bhuvcn| sampadaH----sam + pad + kvip prathamA bahuvacana / paribRMhitAyatI :: tathA arthasampadaH dvitIyA vibhakti ke bahuvacana ke rUpa haiM / " Ti0- (1) duryodhana bhalI-bhA~ti jAnatA hai ki kisa kArya kI siddhi ke lie kisa upAya kA prayoga karanA caahie| upAyoM kA samucita prayoga hI upAyoM kA satkAra hai / upAyoM ke samucita prayoga ke kAraNa hI usakI sampatti dina dUnI aura rAta caugunI bar3hatI jA rahI hai| gunacara yaha bhI saMketa karanA cAhatA hai ki duryodhana ko parAjita karanA sarala kArya na hogA / vaha nirantara adhika ho adhika zaktizAlI hotA jA rahA hai| ataH aba usakI upekSA karanA ucita na hogA / usake parAbhava ke lie zIghra hI prayatna prArambha kara denA cAhie / ( 2 ) utprekSA alaMkAra / ghaNTApatha - anAratamiti / tena rAjJA padeSu upAdeyavastuSu / 'padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAGaGghrivastuSu' ityamaraH / samyak asaGkIrNamavyastaM ca vibhajya vivicya | viniyogasatkriyAH viniyoga eva satkriyAnugrahaH sarakAra iti yAvat / yAsAM tAH / lambhitAH sthAneSu samyak prayuktA ityarthaH / upAyavizeSaNaM vA / upAyAH sAmAdayaH / saGghaSaM parasparaspardhAm, upetyevetyutprekSA / paribRMhitAyatIH pracitottarakAlAH / sthirA ityarthaH / arthasampadaH anAratamastraM phalanti / prasvata ityarthaH // 15 // anekarAjanyarathAzvasaGkulaM tadIyamAsthAnaniketanA jiram / nayatyayugmacchdagandhirArdratAM bhRzaM nRpopAyanadantinAM madaH // 16 // a0 - nRpopAyanadantinAM ayugmacchadagandhiH madaH anekarAjanyarathAzvasaGkulaM tadIyam AsthAnaniketanAjiraM bhRzam ArdratAM nayati / za0 - nRpopAyanadantinAM = rAjAoM ke dvArA upahAra (bheTa ) meM die gae hAthiyoM kA / ayugmacchadagandhiH = saptaparNa nAmaka vRkSa ke puSpa ke samAna gandhavAlA / madaH = madajala, ( masta, matta ) hAthiyoM ke gaNDasthala ( kanapaTI. kapola) se nikalane vAlA ( bahane vAlA) jala ( rasa, dravavizeSa, pravAhazIla. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 kirAtArjunIyam -tarala padArtha ) / anekarAjanyarathAzvasaGkulaM = aneka rAjAoM ke ratha aura car3oM se bhare hue | tadIyam = usa (duryodhana) ke / AsthAnaniketanAjiraMH rAjatabhA ke maMDapa ke Age ke AMgana ko, sabhA bhavana ke AMgana ko / bhRzam H atyadhika, atyanta | ArdratAM nayati = gIlA (Ardra, kIcar3ayukta ) karatA hai / anu0 - rAjAoM ke dvArA upahAra ( bheTa ) me die gae hAthiyoM kA saptaparNa ke puSpa kI gandha vAlA madajala aneka rAjAoM ke rathoM aura ghor3oM se bhare hue usa (duryodhana) ke sabhA bhavana ke AMgana ko bahuta adhika gIlA ( kIcar3a - yukta) karatA hai ( isase duryodhana kA prabhutva jJAta hotA hai ) / vyA0 - anena zlokena rAjJaH duryodhanasya mahAsamRddhirnirUpyate / rAjJa. duryodhanasya vazavartinaH ( AyattIkRtAH ) ye rAjAnaH karadAnArthaM svasvarAjyAta AgatAH teSAM rAjJAM rathAzvasamUhena tasya sabhAmaNDapAGgaNaM sadA vyAptamasti / tat prAGgaNaM nRpopahArabhUtagajAnAM saptaparNapuSpasugandhiyuktena madanalena paGkilaM bhavati / anena prakAreNa duryodhanasya prAGgaNe sarvadA paGkaH vartate / ayaM paGkaH duryodhanasya samRddhiM sUcayati ( duryodhanasya atizaya prabhAvaH nirUpitaH ) / sa0 - nRpANAm upAyanAni iti nRpopAyanAni ( SaSThI tatpu0 ), nRpopAya -nAni ye dantinaH teSAM nRpopAyanadantinAm ( karma0 ) / na yugmaH ayugmaH (natra. -samAsa ), ayugnAH chadAH yasya saH ayugmacchadaH ( bahu0 ), ayugmacchadasya gandhaH iva gandhaH yasya asau ayugmacchdagandhiH ( bahu0 ) / na eke aneke (natra, samAsa) aneke rAjanyAH anekrarAjanyAH ( karma0 ) ( rAjJAm apatyAni pumAMsaH kSatriyAH ) rathAzca azvAzca rathAzvam ( samAhAra dvandva ), anekarAjanyAnAM rathAzvena saGkulam (SaSThI tathA tRtIyA tatpu0 ) / AsthAnasya niketanatya ajiram (SThItatpu0 ) / vyA0 - rathAzvam - ratha aura ghor3e senA ke aGga haiM / ataH 'dvandvazca pra. NitUrya- senA'GgAnAm' sUtra se yaha samAhAradvandva samAsa ekavacana tathA napuMsakaliGga hai / tadIyam ( = tasya ) -taMt + Iy / ArdratAM - Ardrasya bhAvaH AdratA tAm, Ardra + tal+TAp / nayati - nI + laT / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sagaH 59 Ti0- ( 1 ) isa zloka meM duryodhana kI mahAsamRddhi kA pratipAdana kiyA gayA hai / rAjAoM ke dvArA upahAra meM die gae hAthiyoM ke madajala se A~gana kA kIcar3ayukta honA aura rAjAoM ke rathoM aura ghor3oM se A~gana kA bharA huA honA- isase duryodhana kI vizAla sampatti kA anumAna lagAyA jA sakatA hai / sampatti cAroM ora se usake pAsa ekatra ho rahI hai / upahAra aura kara dene vAle rAjAoM se usakA A~gana bharA rahatA hai / ( 2 ) saptaparNa (saptacchada, ayugmacchada) vRkSa kI pratyeka DAlI meM sAta patte hote haiM / isake yaha nAma par3ane kA yahI kAraNa hai / saptaparNa ke puppa kI gandha bar3I ugra hotI hai / yaha puSpa apane nikaTastha vyaktiyoM ke ziroM meM vedanA utpanna kara detA hai / ( 3 ) nakAra kI aneka bAra ( asakRt ) AvRtti hone ke kAraNa vRtranuprAsa alaMkAra hai / samRddhi kA varNana hone ke kAraNa udAtta alaMkAra bhI hai / - ghaNTApatha -- aneketi / ayugmacchadasya saptaparNapuSpasya gandha iva gandho yatyAsau ayugmacchadgandhiH / ' saptamyupamAna' - ityAdinA bahuvrIhiruttarapadalopazca / 'upamAnAcca' iti samAsAnta ikAraH / nRpANAmupAyanAnyupahArabhUtA ye dantinasterSA nRpopAyanadantinAM madaH / ' upAyanamupagrAhyamupahArastathopadA' ityamaraH / gajJAmapatyAni pumAMso rAjanyAH kSatriyAH / ' rAjazvazurAdyat' iti yatpratyayaH / rAjJo'patye nAtigrahaNAdan / rathAzcAzvAzca rathAzvam / senAGgatvAdekavadbhAvaH / anekeSAM rAjanyAnAM rathAzvena saMkulaM vyAptaM anekarAjanyarathAzvasaGkulam tadIyam AsthAnaniketanAjiraM sabhAmaNDapAGgaNaM bhRzam atyartham ArdratAM paMkilatvaM nayati / etena mahAsamRddhirasyoktA / evodAttAlaGkAraH / tathA cAlaMkArasUtram --'samRddhimadvastuvarNanamudAtta' iti // 16 // ata sukhena labhyA dadhataH kRSIvalairakRSTapacyA iva sasyasampadaH / vitanvati kSemamadevamAtRkAzcirAya tasmin kuravazcakAsati // 17 // a0 - cirAya tasmin kSemaM vitanvati adevamAtRkAH kuravaH akRSTapacyA iva kRSAvalaiH sukhena labhyAH sasyasampadaH dadhataH cakAsati / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 kirAtArjunIyam = rahane vAlA, za0 - cirAya = dIrgha (cira ) kAla se, bahuta samaya se / tasmin = usa ( duryodhana ) ke / kSema = ( prajAoM kA ) kalyANa | vitanvati (sati ) karate ( phailAte ) rahane para, sampAdana karate rahane para / adevamAtRkA - parjanya ( bAdala, ghRSTi ) ke Upara Azrita ( AdhArita, avalambita ) na naharoM ke jala ke dvArA sIMcA jAne vAlA / kuravaH = kuru deza ( janapada ) / akRSTapacyA iva = junAI ( karSaNa ) ke binA hI pakI huI sI / kRSIvalaiH kisAnoM ke dvArA / sukhena = sukhapUrvaka, AsAnI se, parizrama ke binA / labhyAH = prApta hone vAlI / sasyasampadaH = phasaloM kI sampattiyoM (samRddhi ) ko / dadhataH = dhAraNa karate hue / cakAsati suzobhita ho rahA hai / = = a0 - bahuta samaya se usa ( duryodhana ) ke dvArA ( prajAoM kA ) kalyANA karate rahane para varSA ke Upara Azrita na rahane vAlA (naharoM ke nala ke dvArA sIMcA jAne vAlA ) kurudeza mAno binA jutAI ke hI pakI huI ( athavA jutAI ke - binA hI pakI huI sI ) kisAnoM ke dvArA AsAnI se prApta hone vAlI phasaloM kI samRddhi ko dhAraNa karatA huA suzobhita ho rahA hai / vyA0 - prajApAlanatatparaH duryodhanaH annavRddhayayaM rAjye sarvatra kRtrimanadIprabhRtInAM bhUmisecana sAdhanAnAM nirmANaM kArayati / eteSAM sAdhanAnAM sAhAyyena kurudezaH varSAjalaM vinA'pi pracurAnnasampannaH vartate / kRSikarma atIva sukhasAdhyaM lAbhapradaM ca vidyate / duryodhanasya rAjye ye kRSakAH santi te prayAsena vinaiva svayaM jAtAnIva sasyAni labhante / anena te samRddhAH vartante / annaprAcuryAt prajAsu santoSaH vrtte / prajAnuraJjanAt saH duryodhanaH sukhena na vazyaH ityarthaH / sa0 - devaH (parjanyaH ) mAtA ( mAtRvat upakArikA ) yeSAM te devamAtRkAH( bahu0 ) / na devAmAtRkAH adevamAtRkAH (natra samAsa ) / kRSTe pacyante iti. kRSTapacyAH ( upapada samAsa ), na kRSTapacyAH akRSTapacyAH (natra samAsa ) / sasyAnAM sampadaH satyasampadaH ( tatpu0 ) athavA sasyAni eva sampadaH (karmadhA0 ) / vyA0-cirAya - avyaya / vitanvati - vi + tan + zatR + saptamI ekavacana, tasmin kA vizeSaNa, bhAve saptamI / kaSIvalaiH - kRSi + valac, valac pratyaya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 61 bAda meM hone para hrakha dIrgha ho gayA hai| 'prakRtyAdibhyaH upasaMkhyAnam' se sukhena meM tRtIyA hai| cakosati cakAs + laTa, anyapuruSa, bahuvacana / Ti0-(1) prajApAlana meM tatpara duryodhana anna kI vRddhi ke lie apane rAjya meM siMcAI ke sAdhanoM-kuoM, naharoM, jalAzayoM ityA de kA nirmANa karA rahA hai| siMcAI kI samucita vyavasthA ho jAne se pracura anna kI upaja ho rahI hai| kisAna loga aba varSA ke jala para nirbhara nahIM hai| kRSi-pharma sukhasAdhya aura lAbhaprada ho gayA hai| anna kI vipulatA hone ke kAraNa prajA sukhI hai, santuSTa hai| prajA duryodhana meM anurakta hai, ataH usako parAjita karanA sarala na hogaa| usako parAjita karane ke lie vizeSa prayatna kI AvazyakatA hai| (2) 'akRSTapacyA iva' meM upamA hai / katipaya vidvAn utprekSA alaMkAra batalAte haiM / ghaNTApatha-sukheneti / cirAya tasmin duryodhane kSemaM vitanvati kSemakare sati / devaH parjanyaH mAtA yeSAM te devamAtRkAH vRSTyambujIvino dezAH te na bhavanti iti, 'adevamAtRkA' nadImAtRkA ityarthaH / 'dezo nadyabumvRSTyambusampannabrIhipAlitaH / syAnnadImAtRko devamAtRkAzca ythaakrmm||' ityamaraH / etenAsya kulyAdipUrtapravartakatvamuktam / kurUNAM nivAsAH kuravo jnpdvishessaaH| kRSTena pacyante iti kRSTapacyAH / 'rAjasUya0'-ityAdinA karmakartari kyappratyayAnto nipAtaH / tadviparItA akRSTapacyAH idha / kRSiryeSAmastIti kRSIvalAH taiH kRSIvalaiH / karSakairityarthaH / 'rajaH kRSi0' ityAdinA valacapratyayaH 'vale' iti dIrghaH / sukhena aklezena labhyA labdhuM zakyAH sasyasampado dadhato dhArayantaH / 'nAbhyastAcchatuH' iti numAgamapratiSedhaH / cakAsati sarvotkarSaNa vartante ityarthaH / 'adabhyastAt' iti jheradAdezaH / 'jakSityAdayaH SaT' ityabhyastasaMjJA | sampannajanapadatvAdasantApakaratvAca. duHsAdhyo'yamiti bhAvaH / / 17 // udArakorterudayaM dayAvataH prazAntabAcaM dishto'bhirkssyaa| svayaM pradugdhe'sya guNairupasnutA vasUpamAnasya vasUni medinI // 18 // a0-udArakotaH dayAvataH abhirakSayA prazAntabAdham udayaM dizataH vasUpamAnasya asya guNaiH upastutA medinI svayaM vasUni pradugdhe / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam za0-udArakItaH = vizAla kIrti (yaza),vAle, ati yazasvI, mahA yazasvI (mahAn yaza vaale)| dayAvataH = dayAlu (kRpAla), dayA ( karuNA) se yukta / abhirakSayA = rakSA se, rakSA ke dvaaraa| prazAntabAdhaM = zAnta (prazAnta) ho gaI haiM bAdhAyeM jisameM aise, zAnta ho gaI bAdhA vAle, nirvighna, upadravarahita | udayaM = abhyudaya (unnati, vRddhi ) ko / dizataH = sampAdita (sampanna, sampAdana) karate hue| vasUpamAnasya % kubera (vasu) ke tulya (napuMsakaliGga vasuzabda kA artha 'dhana' aura puMliGga vasuzabda kA artha 'kubera' hotA hai)| asya = isa (duryodhana ) ke| guNaH = ( dayA, dAna, vIratA ityAdi) guNoM ke dvArA / upasnutA = dravIbhUta, dravita huI / medinI = pRthvI / svayaM = apane Apa / vasUni = dhanoM ko / pradugdhe = duhatI hai, pradAna karatI hai, ( utpanna kara rahI hai)| anu0-ati yazasvI, dayAlu, surakSA ke dvArA upadravarahita abhyudaya (unnati) ko sampAdita karate hue tathA (dhana ke adhipati) kubera ke sadRza isa. (duryodhana) ke guNoM se dravIbhUtA pRthivI (navaprasUtA gau kI bhA~ti) (isa duryodhana ke lie.) svayaM hI dhanoM ko duha rahI hai ( utpanna kara rahI hai)| vyA0-prajApAlanatatparaH evaM sadguNasamanvita duryodhanaH satataM svakIyarAjyasya samunnati sampAdayatIti pratipAditamasmin zloke / mahAyazasvI evaM dayAluH saH duryodhanaH nirantaraM prajAnAM rakSaNena svakIyarAjyasya abhyudayaM sampAdayati / yathA kenacit vidagdhena navaprasUtA rakSitA ca gauH svayaM pradugdhe tadvat kuberopamasya duryodhanasya dayAdAkSiNyAdibhiH guNaiH prasannA satI pRthivI svayameva asmai dhanAni pradadAti / sa0-udArA kI taiH yasya saH udArakIrtiH tasya (bhu0)| prazAntA bAdhA yasmin tat prazAntabAdham ( bahu0) athavA prazAntA bAdhA yena saH prazAntabAdhaH taM prazAntabAdham (bhu0)| vasuH upamAnam yasya sa: vasUpamAnaH tasya (bhu0)| vyA. dayAvataH-dayA+matupa ( vatupa)+ Gas / dayA vidyate asyeti dayAvAn tasya / dizataH-diz + laTa zatR+ SaSThI ekavacana / upasnutA-upa+ snu+ta+TApa / pradugdhe-pra+duha, + laTa, anyapuruSa ekavacana / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH Ti0-prastuta zloka meM duryodhana ke dhana kI vRddhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| duryodhana bar3I tatparatA ke sAtha prajA kI rakSA kara rahA hai| usake rAjya meM sarvatra zAnti hai| prajA meM santoSa aura sukha hai| kisI prakAra kA koI upadrakA nahIM hai| prajA ke loga nizcita hokara prabhUta dhana kA upArjana karate haiM aura prajA se duryodhana ko bhI pracura dhana prApta hotA hai| guptacara isa tathya kI ora saMketa kara rahA hai ki Arthika dRSTi se samRddha rASTra ko parAjita karanA sarala kArya nahIM hogaa| duryodhana-ko parAjita karane ke lie bar3A prayatna karanA hogaa| (2) yahA~ prathivI kA varNana eka navaprasUtA aura prasanna gau ke rUpa meM kiyA gayA hai / (3) prastuta (pRthivI) ke varNana se aprastuta (gau) kI pratIti hone se yahA~ samAsokti alaMkAra hai / pRthivI aura gau meM bheda hone para bhI abheda rUpa meM varNana hone se yahA~ atizayokti alaMkAra bhI hai| ghaNTApatha-udAreti / udArakIrteH mahAyazasaH / 'udAro dAtRmahatoH' ityamaraH / dayAvataH paraduHkhaprahANecchoH / ataH eva prazAntavA, prazamitopadravaM yathA syAttatheti kriyAvizeSaNam udayavizeSaNaM vA / 'vAdAntazAnta'-ityAdinA zamidhAtoya'ntAnniSThAnto nipAtaH / abhirakSayA sarvatastrANena udayaM vRddhiM dizataH sampAdayato vasUpamAnasya kuveropamasya / 'vasurmayUkhAgnidhanAdhipeSu' iti vizvaH / asya duryodhanasya guNairdayAdAkSiNyAdibhiH upasnutA drAvitA medinI vasUni. dhanAni / 'vasu toye dhane maNau' iti baijyntii| svayaM pradugdhe / aklezena vuhyata ityarthaH / duheH karmakatari laT / 'na duhasnunamA yakciNau' iti yakapratiSedhaH / yathA kenacidvidagdhena navaprasUtA rakSitA ca gauH svayaM pradugdhe tadvaditi bhAvaH / alaGkArastu-vizeSaNamAtrasAmyAdaprastutasya gamyatva samAsoktiH' iti sarvasvakAraH / atra pratIyamAnayA gavA saMha prakRtAGgyA medinyA bhede'bhedalakSaNAtizayoktivazAhohyatvenoktiriti sakSepaH // 18 // mahaujaso mAnadhanA dhanArcitA dhanurbhUtaH saMyati lbdhkiirtyH| nasaMhatAstasya na bhinnavRttayaH priyANi vAJchantyasubhiHsamIhitum / 19 / ___ a0-mahaujasaH mAnadhanAH dhanAcitAH saMyati labdhakIteyaH na saMhatAHna bhinnavRttayaH dhanurbhUtaH asubhiH tasya priyANi samIhituM vAJchanti / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 kirAtArjunIyam za0-mahaujasaH = mahA balazAlI (balI), atyadhika paMrAtramI mAnadhanAH = (kulazIla Adi kA) abhimAna (mAna) hI hai dhana jinakA pratiSThA (phIti) ko hI dhana samajhane vAle, mnsvii| dhanAciMtAH%3D (rAja duryodhana ke dvArA) dhana se satkRta (pUjita, sammAnita, prasanna kie gae) saMyati = yuddha (saMgrAma, samarabhUmi, yuddhasthala) meM | lavdhakIrtayaH = kIrti (yaza) prApta kara lene vAle, kIrti ko prApta kie hue / na saMhatAH = (svArthavaza athavA rAjA ke virodha meM) saMgaThita na hone vAle, guTabandI ( dalabandI) na karane vAle / na bhinnavRttayaH ApasI vaimanasya ke kAraNa pratikUla ( virodhI) AcaraNa na karane vAle, apane-apane mana kA na karane vAle, ApasI zatratA se svAmI ke kArya meM bAdhaka na hone vAle / dhanubhRtaH = dhanurdhArI, yoddhA, vIra / asubhiH = (apane) prANoM se, apane jIvana ko samarpita karake / tasya = usa (duryodhana) ke / priyANi = priya (abhISTa, abhilaSita, hitakara) kAryoM ko / samIhituM vAcchanti = karanA cAhate haiM / __ anu0-atyadhika balazAlI, abhimAna ( sammAna, kIrti, pratiSThA) ko hI dhana mAnane vAle, (duryodhana ke dvArA) dhana se saskRta, yuddha meM (sadaiva vijaya prApta karane se) kIrti (yaza) ko prApta kara lene vAle, (svArthavaza ) saMgaThita na hone vAle ( dalabandI na karane vAle) tathA ApasI vaimanasya (zatrutA) ke kAraNa pratikUla AcaraNa na karane vAle (ApasI zatratA se svAmI ke kArya meM bAdhaka na hone vAle ) yoddhA apane prANoM se (arthAt apane prANa dekara bhI) usa (duryodhana) ke priya (abhISTa) kAryoM ko karanA cAhate haiM / vyA0-asmin zloke duryodhanasya vIrabhaTAnAM sadguNAH teSAM vIrabhaTAnAM duryodhanaM prati AnukUlyaM ca nirUpitam / duryodhanasya vIrabhaTAH atitejasvinaH kulazIlAdyabhimAnazAlinaH duryodhanena prabhUtadhanapradAnena sammAnitAH samare samarjitayazasaH ca vartante / dhanurdhAriNaH te svArthasiddhayartha na kadApi saGgaThitAH na ca viruddhamAyaH bhavanti apitu svasvAminaH prayojanasya pUrakAH eva vartante / sarve vIrabhaTAH svaprANapradAnenApi svasvAminaH duryodhanasya priyakAryANi kartumicchanti / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH sa0-mahat ojaH yeSAM te mahaujasaH ( bhu0)| mAnaH eva dhanaM yeSAM te mAnadhanAH (bahu0 ) / dhanaiH arcitAH iti dhanArcitAH (ttpu0)| labdhA kItiH yaiH te labdhaphIrtayaH ( bahu0 ) / bhinnAH vRttayaH yeSAM te bhinnavRttayaH ( bhu0)| vyA0-saMhatAH-sam + han + kta / samIhitum-sam + Ih +tumun / Ti0-(1) senA rAjA kA bala kahalAtI hai| deza kI surakSA senA para AdhArita hotI hai| usa rAjA kA zAsana kisI bhI kSaNa samApta ho sakatA hai visakI senA meM nirbala, Darapoka, svArthI, dalabandI karane vAle aura anuzAsanahIna (apane-apane mana kI karane vAle) vyakti hote haiN| rAjA , duryodhana kI zAsanakuzalatA kA hI yaha pariNAma hai ki usane apanI senA meM aise vyaktiyoM ko niyukta kiyA hai jo atyadhika balavAn haiM, abhimAna (svAbhimAna ) ko hI ghana mAnane vAle haiM, aneka yuddhoM meM nirantara vijaya prApta karake jinhoMne apanI kIrti sthApita kI hai, svArthavaza jo kabhI saMgaThita nahIM hote aura na apane-apane mana kI karane vAle haiN| rAjA duryodhana kRtajJatAvaza apane yogya yoddhAoM ko samayA-samaya para bahumUlya pAritoSika pradAna karatA hai| isase prasanna hokara ve apane prANoM kI bAjI lagAkara bhI rAjA ke abhISTa kAryoM ko sampAdita karanA cAhate haiN| (2) mahaujasaH' ityAdi vizeSaNoM se hetu kA nirdeza hone se kAvyaliGga alaMkAra hai| sAbhiprAya vizeSaNa hone se parikara alaMkAra hai| donoM alaMkAroM ke tilataNDulavat sthita hone se saMsRSTi alaMkAra / / ghaNTApatha-mahaujasa iti / mahaujaso mahAbalAH anyathA durbalAnAmanupakAritvAditi bhaavH| mAnaH kulazIlAdyabhimAna eva dhanaM yeSAM te maandhnaaH| anyathA kadAcid baladAdvikurvIranniti bhaavH| dhanArcitAH dhanerarcitAH satkRtAH / anyathA dAridrayAdenaM jayuriti bhaavH| saMyati saMgrAme labdhakIrtayaH bahuyazasa ityarthaH / anyathA kadAcinmuhyeyuriti bhAvaH / saMhatA mithaH saMgatAH svArthaniSThA na bhavantIti na sNhtaaH| nanarthasya nazabdasya supsupeti samAsaH / bhinnavRttayo mitho virodhAt svAmikAryakarA va bhavantIti na bhinnavRttayaH / pUrvavat samAsaH / anyathA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 kirAtAjunIyam svAmikAryavighAtakatayA svAmidrohiNaH syuratyubhayatrApi tAtparyArthaH / dhanurmUto dhAnuSkAH / AyudhIyamAtropalakSaNametat / prAdhAnyAddhanurgrahaNam / tasya duryodhasya asubhiH prANaiH priyANi samIhituM kartuM vAJchanti / AnaNyArthaM prANAndAtu micchanti / anyathA doSasmaraNAditi bhAvaH / atra mahaujasAdipadArthAnAM prANadAna kartavyatAM prati vizeSaNagatyA hetutvAbhidhAnAt kaavylinggmlngkaarH| lakSaNaM tUktam / tathA sAbhiprAyavizeSaNatvAt parikarAlaGkAra iti dvayostilataNDulavada vibhaktayA sphuraNAt saMsRSTiH // 16 // mahIbhRtAM saJcaritaizcaraiH kriyAH sa veda niHshessmshessitkriyH| mahodayaistasya hitAnubandhibhiH pratIyate dhAturivehitaM phalaiH // 20 __ a0-azeSitakriyaH saH saccaritaiH caraiH mahIbhRtAM kriyAH niHzeSa veda / dhAtuH iva tasya IhitaM mahodayaH hitAnubandhibhiH phalaiH pratIyate / za-azeSitakriyaH = kAryoM ko pUrNa rUpa se sampanna ( samApta, pUrA ) pharane vAlA, kAryoM ko phalaprApti taka nirantara karate rahane vAlA, kAryoM ko apUrNa na chor3ane vaalaa| saH = vaha ( duryodhn)| saccaritaiH = zuddha caritra (AcaraNa) vaale| caraiH = guptacaroM ke dvaaraa| mahIbhRtAM = (dUsare) rAjAoM kii| kriyAH = kriyAoM (kAryoM) ko / niHzeSaM = pUrNa rUpa se, pUrI taraha se| veda = jAnatA hai| dhAtuH iva = vidhAtA (sraSTA, paramezvara) kI taraha / tasya = usa (duryodhana ) kI / IhitaM = abhISTa, ceSTA, udyoga / mahodayaH = atyadhika utkarSa (vRddhi, samRddhi, lAbha ) karane vAle / hitAnubandhibhiH = hitakAraka (sukhakara, zubha, kalyANakAraka, mAMgalika ) pariNAma (paryavasAna, anubandha ) vAle, pariNAmasukhada (pariNAma meM sukha dene vaale)| phalaH = phaloM (pariNAmoM, kArya-siddhiyoM) ke dvArA / pratIyate = pratIta (jJAta) hotA hai, jAnA jAtA hai| __ anu0-samasta kAryoM ko pUrNa rUpa se samApta (pUrA) karane vAlA (athavA karake ) vaha ( duryodhana ) zuddha caritra (AcaraNa) vAle guptacaroM ke dvArA (dUsare ) rAjAoM ke (sampUrNa) kAryoM ( kriyAoM, rahasyoM ) ko Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH pUrI taraha se jAnatA hai| vidhAtA kI (icchA kI taraha ) usa (duryodhana) kI ceSTA (yojanA) atyadhika samRddhi ko pradAna karane vAle tathA kalyANakAraka phaloM ke dvArA hI jJAta hotI hai| vyA-svarASTravat pararASTravRttAntamapi duryodhanaH vettIti nirUpitamatra / svarATrasya sarvANi kAryANi samApya saH duryodhanaH zuddhacaritaiH guptacaraiH anyeSAM rASTrANAM sampUrNa vRttAntaM jAnAti / kintu yathA paramezvaraH kiM kartumicchati iti tasya kAryaH eva jJAyate tathaiva duryodhanasya manasi sthitaH saMkallA mahAvRddhibhiH zubhapariNAmaizca phalaireva jJAyate / tasya kAryasya jJAnaM phalodayAt pUrva na bhavati / phalAnumeyAH tasya prArambhA ityrthH| sa0-na zeSitAH iti azeSitAH (naJ samAsa), azeSitAH kriyA: yena saH azeSitakriyaH (bhu0)| sat caritaM yeSAM te saccaritAH taiH saccaritaiH (bh0)| mahIM bibharti iti mahIbhRt teSAM mahIbhRtAm (upapada smaas)| mahAn udayaH yerSA tAni mahodayAni taiH mahodayaiH (bhu0)| hitam anubadhnanti iti hitAnubandhinaH taiH hitAnubandhibhiH ( upapada smaas)| vyA0-caraiH-carantIti carAH taiH| cara+ac / hitAnuvandhibhiH hita+ anu+bandha + Nini / Ihitam-Iha+kta / veda-vid + laT , anya puruSa, ekavacana / pratIyate-prati++laTa anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) isa zloka meM pahalI bAta to yaha batalAI gaI hai ki duryodhana apane rASTra ke vRttAnta ko jAnane ke sAtha-sAtha anya rASTroM ke vRttAnta ko bhI bhalIbhA~ti jAnatA hai| dUsarI bAta yaha batalAyI gaI hai ki apane gutpacaroM ke mAdhyama se vaha dUsare rAjAoM ke rahasyoM ko to pUrNarUpa se jAnatA hai, kintu usake rahasyoM ko koI nahIM jaantaa| dUsare logoM ko usakI yojanAoM kA tabhI patA calatA hai jaba ve kAryarUpa meM pariNata ho jAtI haiN| rAjanIti meM mantra gupti' kA bar3A bhArI mahattva hotA hai| jisa rAjA kI mantraNA jitanI gutpa rahatI hai vaha utanA hI adhika saphala hotA hai| (2) dhAturiva' isa aMza meM upamA alaMkAra hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam __ghaNTApatha-mahIbhRtAmiti / azeSitakriyaH samApitakRtyaH / Aphalodaya karmetyarthaH / sa duryodhanaH / saccaritaiH zuddhacaritaiH avaJcakairityarthaH / carantIti carAstaiH caraiH praNidhibhiH / pacAdyac / mahIbhRtAM kriyAH prArambhAnniHzeSaM veda vetti / 'vido laTo vA' iti NalAdezaH / svarahasyaM tu na kazcidvedetyAhamahodayairiti / dhAturiva tasya duryodhanasyehitaM udyogo mahodayamahAvRddhibhiH / hitamanubaghnantyanurundhantIti hitAnubandhibhiH svantairityarthaH / phale kAryasiddhibhiH pratIyate jJAyate / phalAnumeyAstasya prArambhA ityarthaH / / 20 / / na tena sajyaM kvacidudyataM dhanuH kRtaM na vA kopavijihmamAnanam / guNAnurAgeNa zirobhiruhyate narAdhipairmAlyamivAsya zAsanam // 21 // ___ a0-tena kvacit sajyaM dhanuH na udyatam AnanaM vA kopavijihma na kRtam / narAdhipaiH asya zAsanaM guNAnurAgeNa mAlyam iva zirobhiH uhyte| za0-tena-usa ( duryodhana) ke dvArA / kvacit-kahIM bhii| sajyaM-car3hI huI (car3hAI huI ) pratyaJcA (DorI, jyA) vAle, pratyaJcA se yukt| dhanuH = dhanuSa / na = nhiiN| udyatam = uThAyA gayA, Upara kiyA gayA, prayukta kiyA gayA / vA = athavA / AnanaM = mukha / krodhavijihyaM = krodhavaza (krodha se, krodha ke kAraNa) kuTila (Ter3hA, vakra, vikRt)| na kRtam = nahIM kiyA gayA / narAdhipaH = ( kara dene vAle adhInastha ) rAjAoM ke dvArA, sAmantoM ke dvArA / asya = isa ( duryodhana ) kA | zAsanaM = AjJA, Adeza / guNAnurAgeNa = (dayA, dAkSiNya Adi ) guNoM ke anurAga se, guNoM ke vazIbhUta hokara, guNoM meM anurakta hone ke kAraNa, guNoM se AkRSTa hone ke kAraNa [ mAlA ke pakSa meMsUtra meM gu~the (gumphita ) hone ke kAraNa athavA sugandha, manoharatA Adi guNoM ke kAraNa ] | mAlyam iva = puSpa-mAlA kI taraha / zirobhiH = ziroM se, natamastaka hokara arthAt sammAna ke sAtha / uhyate = dhAraNa kI jAtI hai, svIkAra kI jAtI hai| anu-usa ( duryodhana) ke dvArA pratyaJcA se yukta (car3hI huI pratyaJcA bAlA) dhanuSa kahIM bhI (kisI ke Upara bhI) nahIM uThAyA gayA (nahIM prayukta Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH kiyA gayA) athavA (aura) na apane mukha ko krodha ke kAraNa kuTila (vakra, vikRta) kiyA gayA / kara dene vAle adhInasya rAjAoM ( sAmantoM) ke dvArA isa ( duryodhana ) ke Adeza (AzA) ko guNAnurAga se (= usa duryodhana ke guNoM meM anurakta hone ke kAraNa) nata mastaka hokara (=AdarapUrvaka) svIkAra kiyA jAtA hai jaise puSpa-mAlA ko sugandha ityAdi guNoM ke kAraNa (athavA sUtra meM gumphita hone ke kAraNa) sira jhukAkara dhAraNa kiyA jAtA hai / saM0 vyA0-asmin zloke kauravezvarasya duryodhanasya pravRddhaHprabhAkaH nirUpitaH / adhunA ko'pi nRtaH duryodhanatya pratikUlaM nAcarati / sarve nRpAH sammAnapUrvakaM tasya AdezaM pAlayanti / yadyapi duryodhanena kasmiMzcidapi apakAriNi AropitamaurvIkaM dhanurna utthApitaM, svakIyaM mukhaM ca kadApi krodhena vikRtaM na kRtaM tathApi sarve rAjAnaH tasya duryodhanasya dayAdAkSiNyAdiguNaiH vazIkRtAH tatya AdezaM tathaiva nataziromiH pAlayanti yathA surabhigugalobhena janAH puSpamAlAM nataziromiH dhArayanti / sa0-jyayA saha vartate yat tat sanyam (bhu0)| kopena vijihmamiti kopavinimam (tRtIyA ttpu0)| narANAm adhipAH narAdhipAH taiH (SaSThI ttpu0)| guNeSu anurAgaH iti guNAnurAgaH tena guNAnurAgeNa (satamI ttpu0)| ___ vyA0-guNAnurAgeNa-meM hetau tRtIyA hai / udyatam-ud+yam+kta / uhyate-vah + laT (karmavAcya ), anyapuruSa, ekavacana / / Ti0-(1) isa zloka meM duryodhana ke atizaya prabhAva kA nirUpaNa kiyA gayA hai / koI bhI rAjA usake pratikUla AcaraNa nahIM karatA / kara dene vAle sabhI rAjA prasannatApUrvaka usake Adeza kA pAlana karate haiN| yadyapi usane kisI ke viruddha zakti kA prayoga nahIM kiyA aura na usane kisI ke prati krodha kiyA tathApi sabhI rAjA usake guNoM se prabhAvita hokara usake Adeza ko usI prakAra zirodhArya karate haiM jaise loga sugandhita puSpoM kI mAlA ko prasannatApUrvaka dhAraNa karate haiN| (2) 'mAlyamiva' meM upamA hai| ghaNTApatha-neti / tena rAjA kvacit kutrApi / saha jyayA mauyA sajyam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam 'maurvI jyA ziJjinI guNa, ityamaraH / tena saheti tulyayoge' iti bahuvrIhi dhanuH nodyataM norvIkRtam / AnanaM vA koSavijihma kopakuTilaM na kRtama yasya kopa eva nodeti kutastasya yuddhaprasaktiriti bhAvaH / kathaM tAjJAM kArayati rAjJa ityatrAha-guNeti / guNeSu dayAdAkSiNyAdiSu anurAgeNa pramNA | mAlyapakSe sUtrAnuSaGgana yadvA saurabhyaguNalobhena / narAdhiparasya zAsanam AzA / mAleva mAlyaM vadiva / 'cAturvarNAditvAt svArthe dhyA' iti kssiirsvaamii| ziromi uhyate dhAryate / 'vacisvapiyajAdInAM kiti' iti yaki samprasAraNam / atropamA sphuTaiva // 21 // sa yauvarAjye navayauvanoddhataM nidhAya duHshaasnmiddhshaasnH| makheSvakhinno'numataHpurodhasA dhinoti havyena hiraNyaretasam // 22 // a0-iddhazAsanaH saH navayauvanoddhataM duHzAsanaM yauvarAjye nidhAya purodhasA anumataH akhinnaH makhepu havyena hiraNyaretasaM dhinoti / za0-iddhazAsanaH = prajvalita (apratihata, anatikramaNIya ) zAsana (Adeza, AzA) vAlA, jisake Adeza kA koI ullaMghana nahIM kara sktaa| saH = vaha (duryodhn)| navayauvanoddhataM = navIna (naI) yuvAvasthA (javAnI) ke kAraNa pragalbha (pracaNDa, ugra, prabala, dhurndhr)| duHzAsanaM = (apane choTe bhAI) duHzAsana ko| yauvarAjye = yuvarAja ke karma meM, yuvarAja ke pada para | nidhAya = niyukta (sthApita, pratiSThita ) karake / purodhasA = purohita ke dvaaraa| anumataH = anumati (Adeza, AjJA) prApta karake (prApta kiyA huA), upadiSTa / akhinnaH = vinA khinna hue, binA thake hue, binA Alasya ke, Alasyarahita hokara, satata, nirantara / makhepu = yajJoM meM / havyena = havi (caru, puroDAza Adi havanIya dravya) ke dvaaraa| hiraNyaretasaM = agni ko| dhinoti %D prasanna karatA hai, tRpta karatA hai| anu0-apratihata AjJA vAlA (jisakI AjJA kA koI ullaMghana nahIM kara sakatA aisA) vaha (duryodhana ) navIna yuvAvasthA ke kAraNa garvayukta duHzAsana ko yuvarAja pada para sthApita karake (svayaM) purohita kI anumati se yajJoM meM havi ke. dvArA agni ko tRpta (prasanna) karatA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 71 saM0vyA-asmin zloke duryodhanasya dhArmikatvaM nirUpyate / apratihatAdezaH saH duryodhanaH abhinavayauvanapragalbhaM svAnujaM duHzAsanaM yuvarAjapade niyujya svayaM purohitena upadiSTaH niraMntaraM yajJeSu havanadravyeNa ani praNayati / atIva kuTila saH duryodhanaH prajAsu AtmAnaM dhArmikatvena pradarzayituM prayatnazIla: asti / duryodhanaH dharmAcaraNaM karoti, purohitAnAmAzAM pAlayati, svAnujAn prati snihyati ityAdirUpA tasya prazaMsA prajAsu zrUyate / saH duryodhanaH samyak rUpeNa nAnAti yat dhA maikatya rAjJaH sarve janAH sAhAyyaM kurvanti / sa0-iddhaM zAsanaM yasya saH iddhazAsanaH (bhu0)| navaM yauvanaM navayauvanaM (karmadhA0), navayauvanena uddhatamiti navayauvanoddhatam (tRtIyA ttpu0)| yuvA cAsau rAjA ca iti yuvarAjaH (karmadhA0) yuvarAjasya karma yauvarAjyaM tasmin yauvarAjye / hiraNyaM retaH yasya saH hiraNyaretaH taM hiraNyaretasam (bhu0)| vyA0-anumataH-anu+man+kta / nidhAya-ni+dhA+ktvA-lyap / dhinoti-dhinva+laTa, anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) uddhata kA artha mallinAtha ne dhurandhara kiyA hai| 'navayauvanoddhatam' kA duHzAsana ke vizeSaNa ke rUpa meM prayoga karake mahAkavi ne yaha batalAyA hai ki navIna yuvAvasthA ke kAraNa duzAsana zAsana ke guru bhAra ko vahana karane meM pUrNarUpeNa samartha hai| duryodhana ke lie 'iddhazAsanaH' vizeSaNa kA prayoga karake mahAkavi ne yaha batalAyA hai ki navayauvanoddhata hone para bhI duHzAsana duryodhana ke Adeza kA ullaMghana nahIM kara sakatA hai / (2) vastutaH duryodhana bar3A nItijJa aura cAlAka hai| vaha prajA ko yaha dikhalAnA cAhatA hai ki vaha bar3A sajana aura dhArmika hai / vaha isa tathya ko bhalIbhA~ti jAnatA hai ki sabhI loga dhArmika rAjA kI saba prakAra se sahAyarI karate haiN| duryodhana kI kuzalatA ke kAraNa prajAjanoM meM sarvatra usakI isa prakAra kI prazaMsA ho rahI hai-mahArAja duryodhana bar3A dhArmika hai, vaha purohitoM ke AdezoM kA pAlana karatA hai, vaha apane anujoM se bar3A sneha rakhatA hai, vaha prajA ke hita meM sarvadA tatpara rahatA hai-ityAdi ityAdi / (3) anuprAsa alaMkAra / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam ghaNTApatha-sa iti / iddhazAsanaH apratihatAzaH sa duryodhano navayauvanoddhara pragalbham / dhurndhrmityrthH| duHkhena zAsyata iti duHzAsanastam / 'bhASAya 'zAsiyudhi'-ityAdinA khalarthe yucpratyayaH / yauvarAjye yuvarAjakarmaNi / brAhmaNA ditvAt Syatra / nidhAya niyujyetyarthaH / purodhasA purohitena anumato'nujJAta: tasmin yAjake satItyarthaH / tadullaMghane doSasmaraNAditi bhAvaH / 'niSThA' iti bhUtA the ktaH / na tu 'gatibuddhi0' ityAdinA vartamAnArthe / anyathA 'purodhasA' ityatra'ktasya ca vartamAne' iti paSThI syAt / akhinno'nalasaH / makheSu kratuSu / havyena haviSA / hiraNyaM reto yasya taM hiraNyaretasaM analaM dhinoti prINayati / dhinveH prINanArthAd 'ghinvikRNvyora ca ityupratyayaH / akArazcAntAdezaH // 22 // pralInabhUpAlamapi sthirAyati prazAsadAvAridhi maNDalaM bhuvH| sa cintayatyeva bhiyastvadeSyatIraho durantA valavadvirodhitA // 23 // a0-saH pralInabhUpAlaM sthirAyati AvAridhi bhuvaH maNDalaM prazAsat api tvat eSyatIH bhiyaH cintayati eva / aho balavadvirodhitA durantA / za0-saH = vaha ( duryodhana ) / pralInabhUpAlaM = vilIna (vinaSTa, naSTa, samApta ) ho gae haiM (vipakSI, zatrubhUta ) rAjA jisameM, zatrubhUta rAjAoM se rahita / sthirAyati = sthira ( nizcita) hai bhaviSya (Ayati) jisameM, nizcita bhaviSya vAle, cirsthaayii| AvAridhi = samudra taka, samudraparyanta / bhuvaH maNDalaM = bhUmaNDala ko, pRthvI-maNDala ko| prazAsat api = zAsana karatA huA bhii| tvat = tuma ( duryodhana) se, Apa se, / eSyatIH = Ane vAlI, utpanna hone vAlI / bhiyaH =bhayoM, bhaya ke kAraNoM, vipattiyoM ko / cintayati eva = socatA hI hai, cintana (cintA, vicAra ) karatA hI hai| aho = Azcarya hai / balavadvirodhitA = balavAnoM (prabaloM, parAkramI vyaktiyoM) ke sAtha virodha (zatrutA, dvess)| durantA = duHkhAnta (duHkha meM anta hone vAlA) duHkhamaya pariNAma (phala) vAlA ( hotA hai)| anu0-zatrubhUta rAjAoM se rahita aura sthira ( nizcita ) bhaviSya vAle samudraparyanta bhumaNDala kA zAsana karatA huA bhI vaha (rAjA duryodhana) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH tumase Ane vAlI vipaciyoM (bhayoM) kI cintA karatA hI rahatA hai| Azcarya hai ! balavAnoM ke sAtha virodha karane kA pariNAma duHkhamaya hotA hai / saM0 vyAyadyapi adhunA zatrurahitasya bhUmaNDalasya saH duryodhanaH advitIyaH zAsakaH vartate-ko'pi tasya aniSTaM kartuM na samarthaH tathApi bhavataH vipattIH AzaGkamAnaH saH sukhena sthAtuM na zaknoti / sa cintayati yat bhavAn vanAt pratyAgatya tasya dyUtakrIDayA upArjitaM rAjyaM gRhISyati tasya aniSTaM ca kariSyati / aho mahadAzcarya vidyate balavadbhiH saha zatrutAM kRtvA ko'pi cintArahitaH bhavitu na zaknoti / sa0-pralInA: bhUpAlAH yasmin tat pralInabhUpAlam (bahu0) / sthirA AyatiH yasya tat sthirAyati (bhu0)| A vAridhibhyaH iti AvAridhi (avyyiibhaav)| balavatA virodhitA iti balavadvirodhitA (tRtIyA ttpu0)| dur antaH yasyAH sA durantA (bhu0)| vyA0-prazAsat-pra+zAs+ zatR / eSyatI:-i+lUTa zata, dvitIyA, bahuvacana / Ti0 - (1) pUrvavartI ilokoM meM duryodhana kI mahattA kA varNana karake guptacara isa zloka meM yaha batalA rahA hai ki pUrvokta saba kucha hote hue bhI duryodhana ApakI barAbarI nahIM kara sakatA hai| Apa loga duryodhana kI apekSA adhika balazAlI haiN| duryodhana Apa se sarvadA bhayabhIta rahatA hai isa tathya se hI ApakA bala sUcita hotA hai| Apa apane bala ko pahacAne / nirAzA kI koI bAta nahIM hai| duryodhana ko parAjita karane kA udyoga Apa ko yathAsamaya avazya karanA caahie| (2) sAmAnya kathana ke dvArA vizeSa kathana kA samayana hone se arthAntaranyAsa aMlakAra hai| ghaNTApatha-pralIneti / sa duryodhanaH pralonabhUpAlam niHsapatnamityarthaH / sthirAyati cirasthAyItyarthaH / bhuvo maNDalam / A vAridhibhyaH AvAridhi / AGa maryAdAbhividhyoH' iti avyyiibhaavH| prazAsat AjJApayannapi / 'jakSityAdayaH SaT' ityabhyastasaMjJA / 'nAmyastAcchatuH' iti numAgamapratiSedhaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 kirAtArjunIyam tvattvattaH essytoraagmissytiiH| dhaatuunaamnekaarthtvaaduktaarthsiddhiH| athavAGpUrvaH pAThaH / 'etyedhatyUThasu' iti vRddhiH / 'luTaH sadvA' iti zatRpratyayaH / 'ugitazca' iti GIp / 'AcchInathornum' iti vikalpAnnumabhAvaH / bhiyo bhayahetUn / vipada ityarthaH / cintayati Alocayatyeva / sa evAhaaho balavadvirodhitA durantA dussttaavsaanaa| sArvabhaumasyApi pravalaiH saha vairAyamANatvamanarthaparyavasAyyeveti tAtparyam / sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 23 // kathAprasaMgena janairudAhRtAdanusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH / tavAbhidhAnAda' vyathate latAnanaH sa duHsahAnmantrapadAdivoragaH // 24 // a0-kathAprasaMgenajanaiH udAhRtAt duHsahAt tavAbhidhAnAt mantrapadAt anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH natAnanaH uragaH iva kathAprasaMgena janaH udAhRtAt duHsahAt tava abhidhAnAt anusmRtAkhaNDalasU nuvikramaH saH natAnanaH ( san ) vyathate / za0-kathAprasaMgenajanaH = viSavaidyoM (kathAprasaMga = vArtA athavA viSavaidya) meM jo zreSTha loga haiM unake dvArA, viSavaidyoM ( saperoM) meM ina jana arthAt zreSTha janoM (logoM) ke dvArA / udAhRtAt = uccArita, uccAraNa kie hue| duHsahAt = asahya, atyanta kaThora / tavAbhidhAnAt = tAyaM (ta) aura vAsuki (va) ke nAma se yukta, tAya (garuDa ) tathA vAsuki (nAgarAja) ke nAma vaale| mantrapadAt = (viSa dUra karane vAle) mantra ke pada se | anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH = smaraNa kara liyA hai indra (AkhaNDala ) ke anuja (sUnu = putra athavA anuja ) ke pakSI (vi = pakSI) ke pAdavikSepa (krama) ko jisane aise, indra ke anuja (upendra = viSNu ) ke pakSI (vAhanabhUta garuDa) ke pAdavikSepa (pAdaprahAra AkramaNa) kA smaraNa kara lene vAle / natAnanaH = mukha (phaNa) ko nIce kie hue| uraga iva = sarpa kI taraha / kathAprasaMgena = bAtacIna (vArtAlApa) ke prasaGga meM, vicAragoSThiyoM ke prasaGga meM | janaiH = logoM ke dvArA / udAhRtAt = uccAraNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 prathamaH sargaH kie gaye, kahe gaye / duHsahAt = asahya, atyanta kaThora / tava = tumhAre / abhidhAnAt = nAma se| anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH = smaraNa kara liyo hai indra ( AkhaNDala) ke putra (sUnu) ke parAkrama (vikrama) ko jisane aisA indraputra (arjuna) ke pagakrama ko smaraNa kara lene galA (= smaraNa karake ) / saH = vaha (vryodhn)| natAnanaH = mukha ko nIce kie hue, adhomukha hokara, (bhaya ke kAraNa) mu~ha ko nIce kI ora karake / vyathate = vyathita hotA hai, dukhI hotA hai| ana0-viSavaidyoM meM zreSTha logoM ke dvArA uccAraNa kie hue atyanta asahya tAj (garuDa) aura vAsaki (nAgarAja) ke nAma se yukta mantra-pada (viSa dUra karane vAle mantra ke pada) se indra ke anuja (viSNu) ke pakSI (vAhanabhUta garaDa) ke pAda-prahAra kA smaraNa kara lene vAle tathA mukha (phaNa) ko nIce jhukAe hue sarpa kI taraha bAtacIta ke prasaGga meM logoM ke dvArA kahe gae atyanta asahya tumhAre nAma se indra-putra ( arjuna) ke parAkrama ko smaraNa karake vaha (duryodhana) adhomukha hokara (bhaya ke kAraNa mu~ha ko nIce kie hue) atyadhika duHkhI hotA hai / vyA0-'yudhiSThiro vanAt pratinivRttaH svakIyarAjyaM grahISyati duryodhanasya aniSTaM ca kariSyati' iti manasi vicintayan duryodhano mahat bhayamanubhavati / 'gUDhAkAreGgitasya tasya duryodhanasya bhayaM tvayA katha jJAtam' iti praznasyottara dadAti gutacaro'smin zloke / yathA viSavaidhena uccAritaM tAyavAsuphinAmasamanvitaM soDhumazakyaM mantrapadaM zrutvA smRtagaruDapAdaprajhuraH sarpaH bhayAkulaH san svakIyaphaNAM natIkRtya duHkhAyate tathA parasparAlApaprasaGge tatratyaiH janaiH uccAritaM duHsahanIyaM tava (bhavataH ) nAmadheyaM zrutvA smRtArjunaparAkramaH duryodhanaH svaparAjayAzaGkayA avanatamukhaH san du:khAyate / duryodhananya mukhAkRtyA mayA jJAtaM yat saH parAjayAzaGkayA mahada bhayamanubhavati / atyutkaTamayadoSAdivikArA durvArAH / nukhAkRtiM dRSTvaiva hRdayatthA bhAvAH jJAtuM zakyante / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam sa0- kathAprasaMgena janaiH - ( uragapakSe ) kathAprasaGgeSu ( viSavaidyeSu ) inAH ( zreSThAH ) iti kathAprasaGgenAH ( saptamI tatpu0 ), kathAprasaGga enAH te ca janAzca iti kathAprasaGga enajanAH taiH kathAprasaGga nananaiH ( karmadhAraya ) | ( duryodhanapakSe ) kathAyAH prasaGgaH iti kathAprasaGgaH tena kathAprasaGga ena ( SaSThI tatpu0 ) / duHkhena sahyate iti duHsaham, tasmAt ( SaSThI tatpu0 ) / taraca vazca tavau ( tArkSya vAsukI ) ( dvandva ), tavayoH abhidhAnaM yasmin tat tavAbhidhAnaM tasmAt ( bahu0 ) / mantrasya padaM mantrapadaM tasmAt (SaSThI tatpu0 ) / anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH ( uragapakSe ) AkhaNDalasya sUnuH (anujaH ) iti AkhaNDalasUnuH (viSNuH ) ( SaSThI tatpu0 ), tasya vi: ( pakSI, garuDaH ) ( SaSThI tatpu0 ) tasya kramaH (SaSThI tatpu0 ), anusmRtaH AkhaNDalasUnuvikramaH yena saH anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH (bahu0 ) / (duryodhanapakSe ) AkhaNDalasya sUnuH iti AkhaNDalasUnuH (SaSThI tatpu0 ), AkhaNDalasUnoH vikramaH iti AkhaNDalasUnuvikramaH (SaSThI tatpu0 ), anusmRtaH AkhaNDalasUnuvikramaH yena saH anukSmatAkhaNDalasUnuvikramaH (bahu0 ) natam AnanaM yasya saH natAnanaH ( bahu0 ) / 76 vyA0--duHsahAt-dur + sah + khal / uragaH - urasA gacchatIti uragaH / ura+gam+Da / vyathate-- + laT, anyapuruSa, ekavacana | Ti0- ( 1 ) 'nAmaikadezagrahaNe nAmamAtragrahaNam' isa nyAya se 'ta' se tArkSya aura 'va' se vAsuki kA grahaNa hotA hai / jaba vidhavaidya tArkSya (garuDa ) aura vAsuki ( nAgarAja ) ke nAmoM se samanvita mantroM kA uccAraNa karake viSa utArate haiM tatra sarpa ko garuDa ke pAdaprahAra kA smaraNa ho jAtA hai aura vaha bhaya ke kAraNa apane phaNa ko nIce jhukA letA hai / ullekhanIya hai ki garuDa bar3e cAva se sarpoM kA bhakSaNa karatA hai / ( 2 ) parvatoM ke pakSoM ko tor3ane ( khaMDita karane, kATane ) ke kAraNa indra ko AkhaNDala kahA jAtA hai / sUnu ke yahA~ do artha haiM - anuja aura putra / ataH ( ka ) AkhaNDala = indra kA anuja (viSNu) / vAmanAvatAra meM viSNu kazyapa aura aditi ke laghu putra the / aura indra inase bar3e the / isIlie viSNu ko upendra tathA indrAvaraja Adi bhI - kahA jAtA hai / (kha) AkhaNDalasUnu = indra kA putra (arjuna) / (3) prastuta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH zloka se guptacara kirAta kI sUkSma dRSTi aura buddhimattA kA patA calatA hai / 14 ke zloka meM batalAyA jA cukA hai ki duryodhana apane svarUpa ko aisA banAye rakhatA hai ki AkRti se koI yaha nahIM samajha sakatA hai ki vaha sazaGka hai| vaha apane hRdayastha bhAvoM ko isa prakAra chipAye rakhatA hai ki koI unheM bhA~pa nahIM sakatA hai| kintu duryodhana kI sAvadhAnI aura cAlAkI gutacara ke sAmane asaphala ho gaI / guptacara ne yaha bAta bhA~pa lI ki yudhiSThira kA nAma sunane para duryodhana bhAvI parAjaya kI AzaGkA se apane sira ko nIce jhukA letA hai| (4) mahAkavi ne isa tathya ko prastuta kiyA hai ki hRdayastha bhaya ityAdi utkaTa bhAvoM ko dabAyA nahIM jA sakatA hai| hRdaya kI bAtoM ko mukha batalA detA hai| hRdaya meM sthita bhAvoM ke lie mukha kI AkRti darpaNa kA kArya karatI hai| duryAdhana ke mukha kI AkRti ko dekhakara guptacara ne usake hRdayastha bhAvoM ko bhalIbhA~ti samajha liyA / (5) guptacara isa tathya kI ora saMketa kara rahA hai ki siMhAsanAruddha aura sarvazaktisampanna hone para bhI duryodhana ko parAjita kiyA jA sakatA hai| usakA hRdayastha bhaya hI usakI nirbalatA aura ApakI sabalatA ko batalA rahA hai| (6) arjuna yudhiSThira kA anuja hai| ata: arjuna ke parAkrama kI prazaMsA ko sunakara yudhiSThira ko bar3I prasannatA huI hogii| (7) rASTra kI rakSA kA bhAra guptacaroM para hI hotA hai| jisa rASTra ke guptacara kirAta jaise buddhimAn aura sAvadhAna hoMge usa rASTra kA koI bhI bAla bA~kA nahIM kara sakatA hai| (8) zleSAnuprANita pUrNopamA alaMkAra / duryodhana upameya, uraga (sarpa) upamAna, iva upamA-vAcaka pada tathA adhomukha honA, duHkhI honA ityAdi sAdhAraNa dharma haiN| ghaNTApatha-katheti / kathAprasaMgena goSThIvacanena janaiH tatrasyarityarthaH / anyatra kathAprasaGgena viSavadyena / 'kathAprasaGgo vArtAyAM viSavaidye'pi vAcyavat" iti vizvaH / ekavacanasyAtantratvAjjanavizeSaNam udaahRtaaduccaaritaattvaabhidhaanaannaamdheyaatsmaarkaaddhetoH| 'hato' iti pnycmii| 'AkhyAhe abhidhAnaM ca nAmadheyaM ca nAma ca' ityamaraH / anyatra tavAbhidhAnAt / 'nAmaikadezagrahaNe nAmamAtragrahaNam' iti nyAyAt / taraca vazca tavI tAya'vAsukI tayorabhi Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam 496 ghAnaMM yasmin pade tasmAt / yadvA kathAprasaGge inAraca te janAzcetyekaM padam / 'anusmRtAkhaNDalasUnuvikramaH smRtArjunaparAkramaH san duHsahAnmantrapadAnmantrazabdAt smArakAddhetoH / AkhaNDalasUnurindrAnujaH / upendro viSNuriti yAvat / sUnuH putre'nuje ravau' iti vizvaH / tasya viH pakSI garuDa ityarthaH / tasya kramaH pAdavikSepaH / so'nusmRto yena sa tathoktaH / smRtagaruDamahimA / uraga iva natAnanaH san / vyathate duHkhAyate / 'pIDA bAdhA vyathA duHkham ityamaraH / atyutkaTabhayadoSAdivikArA durvArA iti bhAvaH / 'sarvato jayamanvicchet putrA'dicchet parAjayam' iti nyAyAdarjunotkarSakathanaM yudhiSTirasya bhUSaNameveti sarvamavadAtam || 24 // tadAzu kartuM tvayi jihmamudyate vidhoyatAM tatra vidheyamuttaram / parapraNItAni vacAMsi cinvatAM pravRttisArAH khalu mAdRzAM giraH ||25|| a0--tat tvayi jihmaM kartum udyate tatra vidheyam uttaram Azu vidhIyatAm / parapraNItAni vacAMsi cinvatAM mAdRzAM giraH pravRttisArAH khalu / tvayi = tumhAre ( yudhiSThira ke ) viSaya kartum udyate = karane ke lie udyata duryodhana ke viSaya meM, usa duryodhana ke za0 -tat = ataH, isalie | jihyaM = kapaTa tatra = vahA~, usa | = meM, tumhAre prati / ( tatpara, taiyAra ) / prati / vidheyam = karane yogya, ucita / uttaram = pratikriyA, pratIkAra, upAya / Azu = zIghra / vidhIyatAm = karo, kIjie / parapraNItAni dUsaroM ke dvArA kahe gae | vacAMsi = vacanoM ko, kathanoM ko / cintavAM = saMcita ( ekatrita ikaTThA, cayana ) karane vAle / mAdRzAM mujha jaise (guptacaroM, saMdeza haraNa karane vAloM ) kI / giraH = vANI, vacana, kathana / pravRttisArAH = pravRtti ( vArtA, vRtAnta, samAcAra ) hI hai sAra ( tattva ) jisameM aisI ( yaha giraH - vANI kA vizeSaNa hai ) / = = anu0 - isalie tumhAre prati kapaTa karane meM tatpara ( arthAt tumhArA vinAza 'pharane meM lage hue) usa duryodhana ke prati samucita pratIkAra zIghra kIjie / dUsaroM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sagaH ke dvArA kahe gaye vacanoM (kathanoM) ko saMcita karane vAle mujha jaise (guptacaroM) kI vANI to samAcAra dene taka hI sImita hotI hai (kevala samAcAra denA hamArA kArya hai-aba kyA karanA hai yaha nirNaya Apa kreN)| saM0 vyA0-svakIyasaMdezasya ante kirAtaH kathayati-atIva kuTila: sa: kauravezvaraH duryodhanaH kapaTamAzcitya tvAM hantumicchati / ataH tasmin duryodhane karaNIyaH pratIkAraH zIghra kriyatAm / nanu phartavyamapi tvayaivocyatAmiti cettatrAhaparoktavacanasaMgrAhakANAM asmadvidhAnAM vArtAhAriNAM guptacarANAM vacanAni tu kevalaM samAcArajJApakAnyeva bhavanti / vArtAmAtravAdinaH vayaM, na tu kartavyopadezasamarthAH / adhunA kiM kartavyaM kathaM ca kartavyamiti vaktuna vayaM samarthAH / ataH bhavatA suvicArya samucitaM karma karaNIyam / sa0-paraiH praNItAni iti parapraNItAni (ttpu0)| pravRttiH sAraH yAsAM sAH pravRttisArAH (bhu0)| vyA-udyate-ut + yam + kta, saptamI ekavacana / vidhIyatAm-vi+ dhA+loTa (krmnni)| cinvatAm -ci+ zatR+ SaSThI, bahuvacana / Ti0-(1) guptacara kirAta apane pada kI maryAdA ko bhalI-bhA~ti jAnatA hai aura vaha apanI maryAdA kA ullaMghana nahIM karatA hai| guptacara kA kAma to kevala zatru pakSa kA yathArtha samAcAra denA hai / guptacara kA yaha kAma nahIM hai ki vaha rAjA ko yaha batalAye ki unheM kyA karanA cAhie / 'Apa yaha kIjie' yaha upadeza denA gumacara kA kAma nahIM hai / yudhiSThira ko aba kyA karanA cAhie aura kaise karanA cAhie isakA nirNaya unheM svayaM karanA hai / (2) sAmAnya se vizeSa kA samarthana hone se arthAntaranyAsa alaMkAra / / ghaNTApatha-taditi / tat tasmAt tvayi nima kapaTa kartumudyate tvAM jighAMsAvityarthaH / tatra tasmin duryodhane vidheyaM kartavyam uttaram pratikriyA Azu vidhIyatAM kriyatAm / nanu kartavyamapi tvayaivocyatAmiti cettatrAha-pareti / parapraNItAni paroktAni / vacAMsi cinvatAM gaveSayatAM mAzAM vaartaahaarinnaamityrthH| giraH pravRttisArAH vArtAmAtrasArAH khlu| 'vArtA pravRttivRttAntaH' Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 kirAtArjunIyam ityamaraH / vArtAmAtravAdino vayaM, na tu kartavyopadezasamarthAH; atastvayaitra nirdhAya kAryamiti bhAvaH / sAmAnyena vizeSasamarthanAdarthAntaranyAsaH / / 25 // itaurayitvA giramAttasakriya gate'tha patyau vanasannivAsinAm / pravizya kRSNAsadanaM mahIbhujA tadAcacakSe'nujasannidhau vacaH // 26 // a0-vanasannivAsinAM patyau iti giram IrayitvA Attasakriye gate (sati) atha mahIbhujA kRSNAsadanaM pravizya anujasannidhau tat vacaH aaccksse| za-vanasannivAsinAM patyau = vanavAsiyoM (vanacaroM, vanecaroM, kirAtoM) ke svAmI ( usa guptacara kirAta) ke / iti = isa prakAra kI / giram = vANI (vacana, saMdeza) ko / IrayitvA = kaha kara | Attasakriye = satkAra (puraskAAra pAritoSika ) prApta kara / gate = (apane ghara) cale jAne para | atha = usake bAda, tadanantara / mahIbhujA = rAjA (yudhiSThira) ke dvArA | kRSNAsadanaM = draupadI ke bhavana meM / pravizya = praveza karake / anujasannidhau = (bhImAdi) bhAiyoM ke pAsa ( samakSa, sammukha, sAmane ) / tat vacaH = (vanecara ke dvArA kahA gayA) vaha vacana ( saMdeza, vaateN)| AcacakSe = kahA gyaa| (athavA-mahIbhujA sadanaM pravizya anujasannidhau tad vacaH kRSNA AcacakSe = rAjA yudhiSThira ke dvArA bhavana meM praveza karake bhAiyoM ke samakSa yaha vacana draupadI se kahA gyaa)| anu0-vanavAsiyoM ke svAmI ( usa guptacara kirAta) ke isa prakAra ke vacana ko kahakara aura puraskAra prApta kara apane ghara cale jAne ke anantara rAjA yudhiSThira ke dvArA draupadI ke bhavana meM praveza karake (bhImAdi) bhAiyoM ke sAmane vaha (guptacaraprokta) vacana kahA gayA (athavA-yudhiSThira ke dvArA bhavana meM praviSTa hokara bhAiyoM ke samakSa vaha vacana draupadI se kahA gyaa)| saM0 vyA0-vanecarANAmadhipaH saH guptacaraH kirAtaH duryodhanasya sampUrNavRttAntamuktvA yudhiSThirAt samucitaM puraskAraM ca gRhItvA svagRhaM gataH / tadanantaraM rAjA yudhiSThiraH draupadIbhavanaM pravizya bhImAdInAM samakSaM vanecareNoktaM tat sarva Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 81 vRttAntamakathayat (athavA - rAjA yudhiSThiraH bhavanaM pravizya bhImAdinAM bhrANAM purataH draupadIM prati tat sarve vRttAntamakathayat ) / sa0 - vane sannivasantIti vanasannivAsinaH teSAM vanasannivAsinAm ( upapada samAsa ) | AttA satkriyA yena saH AttasatkriyaH tasmin Attasatkriye ( bahu0 ) / mahIM bhuGkte iti mahIbhuk tena mahIbhujA ( upapada samAsa ) | kRSNAyAH sadanam iti kRSNAsadanam ( tatpu0 ) / anu pazcAt jAyate ye te anujAH ( upapada samAsa ), anujAnAM sannidhiH anujasannidhiH tasmin anujasannidhau ( tatpu0 ) / - IrayitvA - Ir + Nic + ktvA / AcacakSe-AG + khyA (cakSU ) + liT, anyapuruSa, ekavacana / 'patyau gate' meM 'yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' se saptamI hai / vyA0 ghaNTApatha -- itIti / vanasannivAsinAM patyau vanecarAdhipa iti giram IrayitvoktvA Attasatkriye gRhItapAritoSike gate yAte sati ! 'puSTidAnameva cArANAM hi vetanam / te hi tallo bhAnsvA makAryeSvatIva svarayante' iti nItivAkyAmRte / atha mahIbhujA rAjJA kRSNAsadanaM draupadIbhavanaM pravizya anuja - sannidhau tat vanecaroktaM vaco vAkyaM AcacakSe AkhyAtam / athavA kRSNeti padacchedaH sadanaM pravizyAnujasannidhau tadvacaH kRSNAcacakSe AkhyAtA / cakSiGo duhAderdvikarmakatvAdapradhAne karmaNi liT ||26|| nizamya siddhiM dviSatAmapAkRtIstatastatastyA viniyantumakSamA / nRpasya manyuvyavasAya dIpinIrudAjahAra drupadAtmajA giraH // 27 // a0 - tataH drupadAtmajA dviSatAM siddhiM nizamya tatastyAH apAkRtIH viniyantum akSamA ( satI ) nRpasya manyuvyavasAyadIpinIH giraH udAjahAra / za0 -- tataH tadanantara, usake ( = yudhiSThira ke kahane ke ) bAr3ha / dvipatAM = zatruoM ( kauravoM) kI / siddhiM vRddhi, samRddhi, unnati, saphalatA ko / nizamya = sunakara / drupadAtmajA = (rAjA) drupada kI putrI, draupadI / tatastyAH =unase Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtAjunIyam (3 zatruoM se) Ae hue (prApta hue, utcnn)| apAkRtIH = apakAroM ko, (apakAroM se unpanna hue ) mAnasika vikAroM ko| viniyantum = niyamita rakhane ke lie, rokane ke lie| akSamA (satI) = asamartha hotI hui / nRpasya = rAjA (yudhiSThira) ke| manyuvyavasAyadIpinIH = krodha (manyu) aura udyoga ( vyavasAya) ko bar3hAne vAlI / giraH = vANI ko, vacanoM ko| udAjahAra % khaa| anu0-usake bAda (=yudhiSThira ke kathana ke uparAnta) zatruoM kI samRdvI ko sunakara, unase (zatruoM se ) prApta hue (apamAnoM se utpanna) mAnasika vikAroM ko niyantrita karane meM asamartha hotI huI draupadI ne rAjA (yudhiSThira ) ke krodha aura utsAha ko bar3hAne vAlI vANI (vacana) kahA / saM0 vyA0-yudhiSThiramukhAt zatrUNAM samRddhiM zrutvA draupadI atIva kruddhA jaataa| dviSandrayaH AgatAn apamAnajanyavikArAn nirodhumasamarthA sA nRpasya yudhiSThirasya krodhodyogasaMvardhinI vANI kathitavatI yena saH zatrUNAM vinAzAya prayateta / sa-AtmanaH jAyate yA sA AtmajA ( upapada samAsa), drupadasya AtmanA dvapadAtmajA (ttpu0)| na kSamA iti akSamA (naJ smaas)| manyuzca vyavasAyazca manyuvyavasAyau (dvandva samAsa), manyuvyavasAyayoH dIpinyaH iti manyuyavasAyadIpinyaH, tAH manyuvyavasAyadIpinIH (ttpu0)| vyA-nizamya-ni+zam + ktvA-lyap / tatastyAH -tataH AgatAH iti tatastyAH ; tataH (tad+tasila = tatas )+ tyap + TApa: tata iti avyayam; 'avyayAt tyapa' iti tyapapratyayaH / viniyantum-vi+ni+yam+tumun / udAjahAra-ut +A+ha+liT , anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) duryodhana kI samRddhi kA vRttAnta sunakara draupadI kI krodhAgni bhar3aka uThatI hai aura use duryodhana ke dvArA kie gae apamAnoM kA smaraNa ho jAtA hai| vaha zatru-vinAza ke lie yudhiSThira ko prerita karane lagatI hai / vaha bhalI-bhA~ti jAnatI hai ki yudhiSThira zAnta svabhAva ke vyakti haiM aura yadi unheM prerita na kiyA gayA to ve zatru-vinAza ke lie kucha karane vAle nahIM haiN| ata Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH eva vaha aisI bAteM kahane lagI jinase yudhiSThira kA krodha bar3he aura ve zatru-vinAza ke lie udyoga kreN| strI praraka zakti hai-isakA sundara nirUpaNa yahA~ kiyA jA rahA hai / (2) takAra kI aneka bAra AvRtti hone se vRttyanuprAsa alaMkAra / ghaNTApatha-nizamyeti / atha drupadAtmajA draupadI dvipatAM siddhiM vRddhirUpAM nizamya tatastadanantaram / tato dviSadbhaya AgatAstatastyAH / 'avyayAtyapa' iti tyap / apAkRtIH vikArAn viniyantum niroddhum akSamA satI nRpasya yudhiSThirasya manyuvyavasAyayoH krodhodyogayordIpinIH saMvardhinI: giro vAkyAnyudAjahAra jagAdetyarthaH // 37 // bhavAdRzeSu pramadAjanoditaM bhavatyadhikSepa ivAnuzAsanam / tathApi vaktuM vyavasAyayanti mAM nirastanArIsamayA durAdhayaH // 18 // a0-bhavAdRzeSu pramadAjanoditam anuzAsanam adhikSepaH iva bhavati / tathApi nirastanArIsamayAH durAdhayaH mAM vaktuM vyavasAyayanti / za-bhavAdRzeSu = Apa (yudhiSThira ) jaise (vidvAnoM, buddhimAnoM) ke prati / pramadAjanoditam = striyoM (strIjanoM) ke dvArA kahA gayA / anuzAsanam = upadeza, nirdeza, Adeza | adhikSepaH iva = tiraskAra ( apamAna) ke samAna, tiraskAra jaisaa| bhavati = hotA hai| tathApi = tathApi, to bhI, phira bhI, vidvAnoM ke prati anuzAsana kA tiraskAra jaisA hone para bhii| nirastanArIsamayAH = chur3A diyA hai (samApta kara diyA hai, dUra kara diyA hai) nArIjanocita (striyoM ke anurUpa) AcaraNa (AcAra, maryAdA, samaya) ko jinhoMne (aisI), striyoM kI maryAdA ko chur3A dene vAlI / durAdhayaH = tIvra manovyathAyeM, duHkha dene vAlI mAnasika vythaayeN| mAM = mujha (draupadI) ko| vaktuM = bolane ke lie, kahane ke lie / vyavasAyayanti = prerita kara rahI haiM, bAdhya (vivaza) kara rahI haiN| anu0-Apa jaise (buddhimAnoM, vidvAnoM) ke prati striyoM ke dvArA kahA gayA (kiyA gayA) upadeza tiraskAra ke samAna hotA hai| tathApi nArIjanocita (striyoM ke anurUpa) AcAra (maryAdA, zAlInatA) ko samApta kara dene vAlI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam tIvra manovyathAyeM mujha (draupadI) ko kahane ke lie prerita (vivaza ) kara rahI haiN| ___ vyA0-he yudhiSThira ! ahaM manye yat bhavadvidheSu vizeSu viSaye strIjanokta upadezavacanaM apamAnameva bhavati / ata: na yuktaM vaktum / vaktamanucitatve'pi ahaM kiJcidvadiSyAmyeva / zatrUNAM samRddhiM zrutvA mama manasi yAH tIvAH vyathAH jAtAH tAH mama nArIjanasulabhA zAlInatAM vinAzayanti mAM vaktuM ca prerayanti / na kiJcidayuktaM duHkhinAmiti bhAvaH / sa0-bhavAn iva dRzyante ye te bhavAdRzAH, teSa bhavAhazeSa (upapada samasa) pramadA cAsau janazca pramadAjanaH (karmadhAraya), pramadAjanena uditaM pramadAjanAditam (ttpu0)| nArINAM samayaH iti nArIsamayaH (tatpu0), nirastaH nArIsamayaH yaiH te nirastanArIsamayAH (bhu0)| duSTAH AdhayaH iti durAdhayaH (prAdi smaas)| vyA-anuzAsanam-anu+zAs + lyut / adhikSepaH-adhi+ kSip+ghaJ / vyavasAyayanti-vi+ava+so+ Nica+laT , anya puruSa, bahuvacana / Ti0-(1) draupadI yaha jAnatI hai ki yudhiSThira jaise vidvAn ko yadi vaha upadeza karatI hai to usase yudhiSThira kA apamAna hI hogaa| kintu vaha upadeza kie binA raha bhI nahIM sktii| kauravoM ke dvArA atyadhika apamAnita hone ke kAraNa vaha marmAhata ho gaI hai aura ati tIvra manovyathA se pIr3ita hai| yahI phAraNa hai ki nArIjanasulabha zAlInatA aura lajjA kA parityAga kara vaha yudhiSThira ko phaTakAra rahI hai / atyadhika apamAnita aura duHkhI hone para vyakti apanA viveka kho detA hai / (2) upamA tathA kAvyaliGga alaMkAroM kI saMsRSTi / ghaNTApatha-bhavAdRzeSviti / bhavAhazA bhv'dvdhaaH| paNDitA ityarthaH / teSu vissye| 'tyadAdiSu'-ityAdinA kA / 'A sarvanAmnaH' ityAkArAdezaH / pramadAjanoditaM strIjanoktam / vadeH ktH| 'vacisvapi' ityAdinA samprasAraNam / anuzAsanaM niyogavacanaM adhikSepaH tiraskAra eva bhavati / ato na yuktaM vktumityrthH| tathApi vaktumanucitatve'pi nirastanArosamayAH tyAjitazAlInatA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH rUpastrIsamAcArAH / 'samayAH zapathAcArakAlasiddhAntasaMvidaH' ityamaraH / durAdhayaH samayollaGaghanahetutvAd duSTA manovyathAH / 'puMsyAdhirmAnasI vyathA' ityamaraH / mAM vaktu vyavasAyayanti prerayanti / na kiJcidayukta duHkhitAnAmiti bhAvaH // 28 // akhaNDamAkhaNDalatulyadhAmabhizciraM dhRtA bhUpatibhiH svvNshjaiH| vayAtmahastena mahI madacyutA mataGgajena sagivApavarjitA // 29 // a0-AkhaNDalatulyadhAmabhiH svavaMzajaiH bhUpatibhiH ciram akhaNDa ghRtA mahI tvayA madacyutA mataGgajena srak iva Atmahastena apvrjitaa| za-AkhaNDalatulyadhAmabhiH = indra (AkhaNDala) ke samAna parAkrama (prabhAva, teja) vaale| svavaMzajaiH = apane kula meM utpanna hue / bhUpatibhiH = rAjAoM ke dvArA | ciram = bahuta kAla (samaya) tk| akhaNDaM = sampUrNa rUpa se| dhRtA = dhAraNa kI gaI, apane adhikAra meM rakhI gaI, pAlana kI gaI, rakSita | nahI = pRthvI / tvayA = Apa (yudhiSThira) ke dvArA / madacyutA = madasrAvI (mada jala bahAne vaale)| mataGgajena = hAthI ke dvArA / strak iva = puSpa-mAlA kI trh| Atmahastena = apane hAtha se, apanI capalatA ke kAraNa ( hAthI ke pakSa meM apanI sUMDa se)| apavarjitA = chor3a dI, tyAga dI, pheMka dii| ___ anu0-indra ke samAna parAkrama (prabhAva, teja) vAle apane kula meM utpanna hue (bharata ityAdi) rAjAoM ke dvArA bahuta kAla taka sampUrNa rUpa se dhAraNa kI gayI ( apane adhikAra meM rakhI gaI ) pRthvI Apa (yudhiSThira ) ke dvArA svayaM apane hAtha se chor3a dI gaI, jisa prakAra mada-jala bahAne vAle hAthI ke dvArA puSpa-mAlA apane DhUMr3ha se pheMka dI jAtI hai / ___ vyA0-he yudhiSThira! indrasadRzaparAkramazAlinaH bhavataH pUrvajAH rAjAnaH bharatAdayaH imAM pRthivIM samagrarUpeNa bahakAlaparyantaM bhuktavantaH (rkssitvntH)| nijakulAyannaiH pUrvajaiH rakSitA (bhuktA) eSA pRthivI bhavatA prANapaNenApi rkssnniiyaa| kintu bhavatA tu pRthivyAH rakSA na kRtaa| yathA madamattaH gajaH svazirasi dhRtAM puSpamAlAM svakIyenaiva zuNDena adhaH kSipati tathaiva bhavatApi pUrva Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam puruSaiH prAsA eSA pRthivI svakIyena cApalena parityaktA / aho vismayakarI bhavataH mUr3hatA / bhavataH pramAdajanitaiva eSA vipattiH na daivakRtA iti draupadyAH abhiprAyaH / sa0-AkhaNDalena ( indreNa) tulyaM dhAma yeSAM te AkhaNDalatulyadhAmAnaH taiH AkhaNDalatulyadhAmabhiH (bhu0)| svasya vaMzaH svavaMzaH (tatpu0), svavaMze jAyante ye te svavaMzajAH taiH svavaMzajaiH (upapada smaas)| bhuvaH patayaH bhUpatayaH taiH bhUpatibhiH (ttpu0)| nAsti khaNDaM yasmin tad yathA syAttathA akhaNDam (bahu0) athavA na khaNDam iti akhaNDam (naJa smaas)| madaM cyotatIti madacyut tena madacyutA ( upapada smaas)| mataGgAt jAyate iti mataGgajaH, tena mataGgajena ( upapada smaas)| AtmanaH hastaH iti AtmahastaH tena Atmahastena (ttpu0)| vyA0-'akhaNDam' 'dhRtA' kA kriyAvizeSaNa hai| ataH isameM dvitIyA vibhakti prayukta huii| dhRtA-dhR+ta+TApa / apavarjitA-apa+ vRja+ Nic+kta+TAp / Ti0-(1) parvatoM ke pakSoM ko tor3ane (khaNDa-khaNDa karane ) ke kAraNa indra kA nAma AkhaNDala hai| (2) mataMga RSi ke zApa se citraratha nAmaka gandharva ke putra priyaMvada ko hAthI ke rUpa meM janma lenA par3A thaa| ataH hAthI ko 'mataMgaja' kahA jAne lgaa| (3) draupadI yudhiSThira kA phaTakAratI huI kaha rahI hai ki hama saba logoM kI vipatti ke kAraNa Apa hI haiN| kulaparamparA se prAsa rAjya kA Apane juA khelakara parityAga kara diyaa| Apane rAjya khoyA hai, Apa hI use prApta kara sakate haiN| ataH Apa ko punaH rAjya-prApti ke lie udyoga karanA cAhie / (4) upamA alaMkAra / ghaNTApatha-akhaNDamiti / akhaNDalatulyadhAmabhiH indratulpaprabhAvaiH / svavaMzajaiH bhUpatibhiH bharatAdibhiH ciram akhaNDam avicchinnaM dhRtA mahI tvayA madacyutA madaM cyotatIti madacyut kvi / tena madasrAviNA mataGgajena sragiva Atmahastena svakaraNa, svcaaplenetyrthH| apavarjitA parihatA, tyaktA / svadoSAdevAyamanarthAgama ityarthaH // 26 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH vrajanti te mUDhadhiyaH parAbhavaM bhavanti mAyAviSu ye na mAyinaH / pravizya hi ghnanti zaThAstathAvidhAnasaMvRtAGgAnnizitA iveSavaH ||30|| 87 a0 -- mUDhadhiyaH te parAbhavaM vrajanti ye mAyAviSu mAyinaH na bhavanti / hi zaThAH tathAvidhAn asaMvRtAGgAn nizitAH iSavaH iva pravizya ghnanti / I za0 - mUDhadhiyaH = manda buddhi vAle, vivekazUnya, avivekI / te = ve (loga) | parAbhavaM = parAjaya, apamAna, tiraskAra / vrajanti = jAte haiM, prApta hote haiM / ye = jo / mAyAviSu = mAyAviyoM ( mAyA kA vyavahAra karane vAloM, chala kapaTa karane vAloM, kapaTiyoM, kapaTAcAriyoM) ke prati / mAyinaH = mAyAvI ( mAyA karane vAle, kapaTI ) / na bhavanti = nahIM hote haiM / hi = kyoMki / zaThAH = dhUrta, duSTa, cAlAka, kuTila vyakti / tathAvidhAn = usa prakAra ke ( sarala evaM niSkapaTa logoM ko ) / asaMvRtAGgAn = anAcchAdita zarIra vAle logoM ko, ( kavaca ityAdi se ) nahIM Dhake haiM aGga jinake aise nizitAH=tIkhe, paine, tIkSNa, teja / iSavaH iva = bANoM kI taraha praviSTa hokara, praveza karake; AtmIya bana kara rahasya ko jAnakara / mAra DAlate haiM, vinaSTa kara dete haiM / logoM ko / / pravizya = ghnanti = anu0[0 -- manda buddhi vAle ( mUrkha) ve loga ( sarvadA) parAjaya ( tiraskAra ) ko prApta karate haiM jo kapaTAcAriyoM ( kapaTa karane vAloM ) ke prati kapaTI ( kapaTa kA vyavahAra karane vAle ) nahIM hote haiN| kyoMki dhUrta loga usa prakAra ke ( sarala evaM niSkapaTa ) logoM ke rahasya ko jAnakara ( bhItarI sampUrNa bAtoM ko jAnakara ) unheM usI prakAra vinaSTa kara dete haiM jisa prakAra teja bAga ( kavaca ityAdi se ) anAcchAdita aGgoM vAle logoM ke bhItara praviSTa hokara unheM mAra DAlate haiM / saM0 vyA0- - zaTheM zAThyamAcared iti pratipAditamasmin zloke / ye janAH kapaTayukteSu kapaTaM na kurvanti te mUrkhAH sarvadA parAjayaM prApnuvanti / yathA tIkSNAH bANAH kavacAdibhiH anAcchAditAGgAnAM puruSANAM zarIraM pravizya tAn vinAzayanti, tathA kapaTayuktAH janAH sajjanAnAM manasi AtmanaH vizvAsamutpAdya AtmIyAH bhUtvA tAn sajjanAn vinAzayanti / ata eva ArjavaM kuTileSu na nItiH, kuTileSva Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 kirAtArjunIyam kauTilyaM nocitam / zaThena duryodhanena saha zAThyasya vyavahAraH eva karaNIyaH iti drupadAtmajAyAH kathanasyAbhiprAyaH / sa0-- mUDhA ghIH yeSAM te mUDhadhiyaH (bahu0 ) / tathA vidhA yeSAM te tathAvidhAH ( bahu ) / na saMvRtam asaMvRtam (natra samAsa ), asaMvRtAni bhaGgAni yeSAM te v asaMvRtAGagAH tAn ( bahu 0 ) | " -- vyAH- nizitAH- ni + zo + kta / pravizya - pra + trizU + ktvA lyap / ghnanti - han + laT lakAra, anyapuruSa, ekavacana / Ti0- (1) isa zloka se hameM mahAkavi ke nItizAstra viSayaka gambhIra jJAna kA patA calatA hai| nIti kA zAzvata rahasya yahA~ pratipAdita kiyA gayA hai / 'zaThe zAkhyamAcaret' 'ArnavaM hi kuTileSu na nIti:' ityAdi nItivAkyoM kA nirUpaNa yahA~ sundara DhaMga se kiyA gayA hai / ( 2 ) draupadI ko nItizAstra kA acchA jJAna thA ( 3 ) upamA alaMkAra tathA hetupUrvaka samarthana hone se kAvyaliGga alNkaar| donoM ke tilataNDulavat sthita hone se saMsRSTi alaMkAra / ghaNTApatha - jantIti / mUDhadhiyaH nirvivekabuddhayaH / te parAbhavaM vrajanti ye mAyAviSu mAyAvatsu viSayeSu / 'atmAyAmeghaH 0' ityAdinA vinipratyayaH / mAyinaH - mAyAvantaH vrIhyAdizvAdinipratyayaH / na bhavanti / atraiva arthAntaraM nyasyati - pravizyeti / zaThAH apakAriNo dhUrtAH tathAvidhAn akuTilAn asaMvRttAGgAn atrarmitazarIrAn nizitAH iSavaH iva pravizya pravezaM kRtvA AtmIyA bhUtvA ghnanti hi / 'ArjavaM hi kuTileSu na nItiH' iti bhAvaH // 30 // guNAnuraktAmanuraktasAdhanaH kulAbhimAno kulajAM narAdhipaH / paraistvadanyaH ka ivApahArayenmanoramAmAtmavadhUmiva zriyam // 31 // a0-anuraktasAdhanaH kulAbhimAnI tvat anyaH kaH iva narAdhipaH guNAnuraktAM kulajA manoramAm AtmavadhUm iva ( guNAnuraktAM kulajAM manoramAM ) zriyaM paraiH apahArayet / za0 - anuraktasAdhanaH = anukUla ( anurAgayukta ) haiM sahAyaka jisake aisA, anukUla rahane vAle sevakoM se yukta / kulAbhimAnI = apane kula kI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 'paramparA para abhimAna karane vAlA, apane kula kI maryAdA kA dhyAna rakhane vAlA / tvat anyaH=tuma (yudhiSThira ) se anya (dUsarA), tumase atirikta duusraa| kaH iva narAdhipaH= kauna-sA rAnA / guNAnuraktAM=guNoM ke kAraNa anurAga rakhane vAlI, (zaurya, saundarya ityAdi) guNoM ke kAraNa mugdha huI (gunnmugdhaa)| kulajAM=kulInA, acche kula meM utpanna / manoramAm = sundara, mana ko apanI ora AkarSita ( AkRSTa ) karane vAlI, hRdaya ko Ananda pradAna karane vAlI / AtmavadhUm iva apanI patnI (gRhalakSmI) kI taraha / [lakSmI ke pakSa meM -guNAnuraktAM = saMdhi-vigraha ityAdi guNoM ke kAraNa anurAga rakhane galI arthAt sthAyI rUpa se rahane vaalii| kulajAM = kula-paramparA (vaMza paramparA) se prApta huii| manoramAm = mana ko prasanna karane vAlI ] / zriyaM = rAja-lakSmI ko / paraH = dUsaroM ke dvArA, zatruoM ke dvArA / apahArayet = apaharaNa krvaayegaa| ___ anu0-anukUla rahane vAle sevakoM se yukta tathA apane kula kA abhimAna karane vAlA tuma (yudhiSThira ) se dUsarA kauna rAjA (zaurya, saundarya ityAdi) guNoM ke kAraNa mugdha huI, acche kula meM utpanna huI aura hRdaya ko Ananda pradAna karane vAlI apanI patnI kI taraha saMdhi-vigraha ityAdi guNoM ke kAraNa sthAyI rUpa se rahane vAlI, kula-paramparA se prAna huI aura mana ko prasanna karane vAlI rAjarakSmI kA dUsaroM ke dvArA apaharaNa krvaayegaa| vyA0-asmin zloke patnyA saha rAjalakSmyAH tulanA kRtA / atra draupadI kathayati loke yathA bhAryAyAH paraiH apaharaNaM garhitaM akIrtikaraM pratiSThAnniAzakaM ca bhavati tathaiva gajJAM kRte svarAjalakSmyAH paraiH apaharaNamapi garhitaM apakIrtikara pratiSThAvinAzakaM ca bhavati / anukUlasahAyavAn kulInatvAbhimAnI ca bhavadanyaH ko nRpatiH vidyate yaH guNamugdhAM (zauryasaundaryAdibhiH guNaiH anurAgiNIM) kulInAM ( satkulotpannAM) manohAriNI nijabhAyAmiva saMdhivigrahAdibhiH guNaiH sthAyinI kulakramAdAgatAM manAmugdhakAriNI rAjalakSmI paraiH apahArayet / kallApahAravallakSmyapahAro'pi rAjJAM mahAhAnikaratvAt anupekSaNIya iti bhAvaH / bhavatA tu svapatnI rAjalakSmIH ca ubhe paraiH aphaarite| aho vismayakarI te mUDhatA / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam sa0-anuraktaM sAdhanaM yasya saH anuraktasAdhanaH (bhu0)| kulasya abhimAnI (ttpu0)| narANAm adhipaH iti narAdhipaH (ttpu0)| guNaiH anuraktA iti guNAnuraktA tAm (tRtIyA tatpu0) athavA guNeSu anuraktA iti guNAnuraktA tAm (saptamI ttpu0)| kule jAyate iti kulajA tAm kulajAm ( upapada smaas)| manaH ramayati iti manoramA tAm manoramAm (upapada smaas)| AtmanaH vadhUH AtmavadhUH tAm AtmavadhUm (SaSThI ttpu0)| vyA0-apahArayet-apa+ha+Nica + vidhiliGa, anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) zliSTa padoM ke artha 'AtmavadhU' aura 'zriyam' donoM ora. saralatA se laga jAte haiN| (2) yudhiSThira ne apane rAjya ko, bhAiyoM sahita. apane ko aura draupadI ko jue meM dA~va para lagAyA thaa| isa kAraNa draupadI marmAhata hai, mArmika manovyathA se pIr3ita hai, apamAnajanya agni usake andara dhadhaka rahI hai| vaha apanI mArmika manovyathA ko atyanta mArmika DhaMga se abhivyakta kara rahI hai| vaha yudhiSThira ke hRdaya ko tIkhe vAgbANoM se vedha rahI hai / vaha yudhiSThira ko yaha batalAnA cAha rahI hai ki unhoMne apanI patnI kA aura apanI rAjalakSmI kA zatruoM ke dvArA apaharaNa kraayaa| saMsAra meM koI bhI vyakti isa prakAra kA kukRtya nahIM kara sakatA hai| draupadI yaha bhI saMketa kara rahI hai ki caMcala hone para bhI lakSmI yudhiSThira ke pAsa sthiratA se raha rahI thii| lakSmI yudhiSThira kA parityAga karake nahIM gii| yudhiSThira ne svayaM lakSmI kA parityAga kiyA hai| ata: aba yudhiSThira kA yaha anivArya kartavya hai ki vaha gaI huI lakSmI ko punaH prApta. kare / (3) zleSAnuprANita pUrNopamA alaMkAra / ghaNTApatha-guNeti / anuraktasAdhano'nukUlasahAyavAn / uktaM ca kAmandakIye 'udyogAdanivRttasya susahAyasya dhiimtH| chAyevAnugatA tasya nityaM zrIH sahacAriNI' iti / kulAbhimAnI kSatriyatvAbhimAnI kulInatvAbhimAnI ca / tvadanyastvattonyaH / 'anyArAt' ityAdinA pnycmii| ka iva narAdhipo guNaH sandhyAdibhiH saundaryAdibhizca anuraktAmanurAgiNIM kulajAM kulakramAdAgatAM kulInAM ca manoramAM zriyam AtmavadhUmiva svabhAryAmiva 'vadhU rjAyA snuSA strI ca' itya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 91 maraH / paraiH zatrubhiranyaizca apahArayet svayamevApahAraM kArayedityarthaH / kalatrApahAravallakSmyapahAro'pi rAjJAM mAnahAnikaratvAdanupekSaNIya iti bhAvaH // 31 // bhavantametarhi manasvigarhite vivartamAnaM naradeva vartmani / kathaM na manyurjvalayatyudIritaH zamItaruM zuSkamivAgnirucchikhaH // 32 // a0 - naradeva ! etarhi manasvigarhite vartmani vivartamAnaM bhavantaM udIritaH manyuH zuSkaM zamItarUM ucchikhaH agniH iva kathaM na jvalayati / za0 - naradeva-narendra, narAdhipa rAjan, manuSyoM ke ArAdhya deva / etarhi = aba, isa samaya meM, isa Apatti kAla me / manasvigarhite = manasviyoM ( manasvijanoM, zUrajanoM, svAbhimAnI manuSyoM) ke dvArA nindita (garhita ) | vartmani = mArga meM / vivartamAnaM-calate hue, avasthita, sthita, zatrukRta durdazA kA anubhava karate hue / bhavantaM = Apa ( yudhiSThira ) ko / udIritaH = uddIpita, uddIsa, baDhA huA / manyuH = krodha, kopa / zuSkaM zamItarUM = sUkhe hue ( nIrasa ) zamI nAmaka (zIghratA se nala nAnA hai khabhAva jisakA aise ) vRkSa ko / ucchikhaH = Upara kI ora uTha rahI hai lapaTe ( jvAlAyeM, zikhAyeM) jisakI aise, U~cI uThI huI lapaToM vAle / agniH iva = agni kI taraha / kathaM = kyoM, kisa kAraNa se / na jvalayati = nahIM jalAtA hai, ( jalA detA, jalA DAlatA, jalA rahA hai ) / 9 anu0 - hai rAjA ( yudhiSThira ) ! isa Apatti-kAla meM manasvijanoM ( svAbhimAnI manuSyoM) ke dvArA nindita mArga meM calate hue ( zatrukRta durdazA kA anubhava karate hue ) Apako uddIta krodha usI prakAra kyoM nahIM jalA DAlatA jisa prakAra U~cI uThI huI lapaToM vAlI agni sUkhe hue zamI vRkSa ko jalA DAlatI hai / saM0vyA0 - zatrukRtena apamAnena vyathitA durdazAmApannA ca draupadI pratIkArAya yudhiSThirasyauM kopoddIpanaM karoti / he narendra ! asmin ApatkAle yA~ zatrukRta durdazAM bhavAn saparivAraH samprAptaH tAM zUrajanAH nindanti / imAM dazAmanubhavantaM bhavantaM uddIptaH krodhaH tathA kathaM na dahati yathA prajvalito'gniH zuSkaM zamIvRkSaM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam bhasmasAtkaroti / zatruvinAzAya bhavataH krodhaH kathaM na pravartate, pratIkArArthe bhavAn kathaM na prayatate / sa0-narANAM devaH naradevaH (SaSThI tatpu0) athavA nareSu devaH naradevaH (saptamI tatpu0) athavA naraH devaH iva naradevaH (upamita krmdhaa0)| sambodhanehe naradeva / manasvibhiH garhitaM manasvihitaM tasmin manasvihite (tR0 ttpu0)| zamI cAsau taruzca iti zamItaruH taM zamItarum (krmdhaa0)| udgatA zikhA yasya saH ucchikhaH (bhu0)| ___ vyA0-etarhi-idam + hila (svArthaM ) 'idamohila' sUtra se hila pratyaya huA / 'etetau rathoH' sUtra se idam ko eta Adeza huA / vivartamAnaM-vi+ vRt + zAnac / udIritaH-ut + Ir + Nic + kta / zuSkaM-zuS+kta / jyalayati-jvala + Nic + laT lakAra, anyapurupa, ekavacana / 'mitAM hrasvaH' sUtra se jvAlayati ke A ko a hokara jvalayati banatA hai| Ti0-(1) draupadI isa bAta se bahuta pIr3ita aura Azcaryacakita hai ki zatruoM ke dvArA itanA apamAna milane para bhI yudhiSThira hAtha para hAtha rakhakara (arthAt niSkriya ) baiThe haiN| draupadI ko samajha meM nahIM AtA ki yudhiSThira ko zatruoM para krodha kyoM nahIM AtA, vaha zatruoM se apanA rAjya prApta karane kA prayatna kyoM nahIM karatA (2) zatruoM ko apanA rAjya dekara bana meM ThokareM khAte hue ghUmanA, bhA~ti-bhA~ti ke kaSToM ko sahanA, zatrayoM se badalA lene ke lie koI prayatna na karanA-isa prakAra kA jIvana bitAnA svAbhimAnI manuSya nahIM cAhateisa prakAra kA jIvana nindita hai, pratiSThAvinAzaka hai, azobhanIya hai / (3) upamA alaMkAra tathA takAra aura nakAra kI aneka bAra AvRtti hone se vRttyanuprAsa alaMkAra / ghaNTApatha-bhavantamiti / he naradeva narendra, etarhi idAnIm asminnApatkAle'pItyarthaH / etahi sampratIdAnImadhunA sAmprataM tathA' ityamaraH / idamohila iti hila pratyayaH / 'etetau rathoH' ityetaadeshH| ApadamevAha-manasvigahite zUrajanajugupsite vartmani mArge vivartamAnaM zatrukRtaM durdazAmanubhavantamityarthaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH bhavantaM tvAM udIrita uddIpito manyuH krodhaH / zuSkaM nIrasam 'zuSaH kaH' iti niSThAtakArasya kakAraH / zamI cAsau taruzceti vizeSaNasamAsaH / tam zamItaram zamIvRkSam / zamIgrahaNaM zIghrajvalanasvabhAvAt kRtam / ucchikhaH udgatajvAlaH / 'ghRNijvAle api zikheM' ityamaraH / agniriva vahniriva kathaM na jvalayati / jvalayitumucitamityarthaH / 'mitA hrasvaH' iti hrasvaH / / 32 // avandhyakopasya vihanturApadAM bhavanti vazyAH svayameva dehinH| amarpazUnyena janasya jantunA na jAtahArdaina na vidvissaadrH||33|| a0-avandhyakopasya ApadAM vihantuH dehinaH svayam vazyAH bhavanti / amarSazUnyena jantunA jAtahArdaina (satA ) janasya AdaraH na, vidvipA (satA) daraH na / za0-avandhyakopasya = avyartha (saphala, amogha ) krodha vAle, vyarya (niSphala) nahIM hotA hai krodha jisakA / ApadA vihantuH = ApattiyoM (vipattiyoM, klezoM) kA vinAza karane vAle ( vinAzaka, nivAraka, dUra karane vAle) ke / dehinaH = zarIradhArI, praannii| svayameva = svayaM (svataH, apane Apa) hii| vazyAH bhavanti = vaza meM (vazIbhUta, adhIna, adhikAra meM) ho jAte haiN| amarSazUnyena = krodharahita / jantunA = prANI se, puruSa se | jAtahArdaina = mitratA hone para, sneha (hArda = sneha ) hone para, anurAga se yukta hone para / janasya = logoM kaa| AdaraH = sammAna, satkAra / na = nahIM (hotA hai)| vidviSA = zatru hone para, zatratA (virodha ) hone para / daraH = bhaya / na = nahIM (hotA hai)| ____ anu0-prANI svayaM hI usa vyakti ke vaza meM ho jAte haiM, jisakA krodha vyarya (nipphala) nahIM hotA hai aura jo ApattiyoM kA vinAza karatA hai| krodharahita vyakti ke sneha (anurAga) se yukta hone para logoM ke dvArA usakA Adara nahIM hotA aura zatrutA se yukta hone para logoM ko usakA bhaya bhI nahIM hotA (krodhahIna: vyakti ke mitra usakA sammAna nahIM karate aura zatra usase Darate nhiiN)| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam __saM0vyA0-he dharmarAja yudhiSThira ! rAjJA yathAkAlaM pAtrAnurUpamavasthAnurUpaM ca kopaH kaaryH| nigrahAnugrahasamarthasya vipatvinAzakasya ca puruSasya vaze sarve prANinaH svayameva bhavanti / asmin saMsAre dRzyate yat krodhazUnyaH puruSaH mitraiH sammAnaM na prApnoti zatravazca tasmAnna na bibhyati / bhavatsadRzaH yaH puruSaH yathAkAlaM na Rdhyati saH prasannaH bhavatu aprasannaH vA bhavatu taM ko'pi na gaNayati / ataH bhavatA zatruSu krodhaH kaaryH| sa0-na vandhyaH avandhyaH (naJ samAsa), avandhyaH kopaH yasya sa; avandhyakopaH tasya avandhyakopasya (bhu0)| na marSaH amarSaH-(nA samAsa), amarSeNa zUnya amarSazUnyaH tena (tR0 ttpu0)| jAtaM hAdaM yasya saH jAtahArdaH (jAtasnehaH) tena jAtahArdena (bhu0)| vyA0-vihantuH-vi+ han + tRc + SaSThI, ekavacana / vazyA:-vazaM gacchanti ye te; vaza+ yat / hRdayasya karma hArdam , hRdaya+ aN / Ti0-(1) jisakA krodha vyartha nahIM hotA = jo krodha Ane para zatruoM ko daNDa de sakatA hai (2) sabhI prANI usa vyakti ke vaza meM ho jAte haiM jo (ka) krodha Ane para zatruoM ko daNDita karane meM samartha hotA hai aura jo (kha) apanI aura dUsaroM kI vipattiyoM ko dUra karane meM samartha hotA hai| (3) jo krodha ke samaya bhI krodha nahIM karatA usake mitra usakA sammAna nahIM karate aura zatru usase Darate nhiiN| aisA vyakti mitra ho athavA zatru ho-isakA koI mahatva nahIM hai| (4) nakAra aura jakAra kI aneka bAra AvRtti hone se vRttyanuprAsa / ghaNTApatha-avandhyeti / avandhyaH kopo yasya tasya avndhykopsy| ata eva ApadA vihantuH nigrahAnugrahasamarthasyetyarthaH / puMsa iti zeSaH / dehino jantavaH svayameva vazyAH vazaGgatA bhavanti / 'vazaM gataH' iti ytprtyyH| atastvayA kopinA bhvitvymityrthH| vyatireke tvaniSTamAcaSTe-amarSazUnyena niHkopena jantunA / kanyayA zoka itivat 'hetau' iti tRtIyA / hRdayasya karma hAda snehaH / 'premA nA priyatA hArda prema snehaH' ityamaraH / yuvAditvAdaN / 'hRdayasya hallekhayadaNlAseSu' iti hRdaadeshH| jAtahArdaina jAtasnehena satA janasya AdaraH n| vidviSA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH dviSatA ca satA daro na / amahInasya gagadvepAvakiJcitkaratvAdagaNyAvityarthaH / athavA vidviSA satA daro bhayanna / 'daro'striyAM bhaye zvabhre ityamaraH / etasminneva prayoge sandhivazAda vighA padacchedaH / puMvAkyepa na dossH| ataH sthAne kopaH kAryaH / tyAjyastvasthAne kopa iti bhAvaH // 33 // paribhramaMllohitacandanocitaH padAtirantagiri rennuruussitH| mahArathaH satyadhanasya mAnasaM dunoti no kaccidayaM vRkodaraH // 34 // a0-(prAk ) lohitacandanocitaH mahArathaH ayaM vRkodaraH (samprati) reNurUSitaH (san ) padAtiH antargiri paribhraman satyadhanasya (te) mAnasaM no dunoti kaJcit / za0-lohitacandanocitaH = rakta (lAla, lohita, kezarayukta) candana ke yogya, lAla candana ke lepa kA abhyAsI, lAla raMga kA candana lagAne meM abhyasta / mahArathaH = vizAla (bar3e, mahAn ) ratha para calane vAlA, dasa hajAra dhanurdhAriyoM ke sAtha akelA yuddha karane vAlA / ayaM vRkodaraH = yaha bhImasena / reNurUSitaH ( san ) = dhUli se bharA huA, dhUli se dhUsarita huA / padAtiH = paidala / antargiri = parvatoM meM, parvatoM ke andara / paribhraman = 'ghUmatA huA, bhaTakatA huaa| satyadhanasya (te) = satya ko hI dhana mAnane vAle (Apake), satyavratI ( satyavAdI) (aapke)| mAnasaM = mana (citta, hRdaya ) ko / no dunoti kaccit = duHkhita (duHkhI, saMtapta ) nahIM karatA (banAtA) hai kyA ? anu0-(pahale, Apake zAsana-kAla meM) (zarIra meM) lAla candana ke lepa kA abhyAsI aura vizAla ratha meM baiThakara calane vAlA yaha bhImasena (aba) dhUla se bharA huA, paidala parvatoM meM idhara-udhara ghUmatA (bhaTakatA) huA satyavAdI Apake mana ko duHkhita nahIM karatA hai kyA? saM0 vyA0-atra bhImasenasya dayanIyAmavasthAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopoddIpanaM kartumicchati / abhyastaraktacandanaH yaH bhImaH purA vizAlarathamAruhya paribhramati sma saH eva samprati dhUlivyAptazarIraH pAdAbhyAmeva parvateSu paribhramati / anenApi Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kirAtArjunIyam satyavAdinaH bhavataH cetasi pIDA na bhavati kim ? apUrvA khalu te satyavAditA ( satyapriyatA)! adyApi satyameva rakSyate na tu bhraatrH| sa0-lohitaM candanaM lohitacandanam (karmadhAra), ucitaM lohita-candanaM yasya saH lohitacandanocitaH (bhu0)| 'vAhitAgnyAdiSu' se ucita pada kA prayoga anta meM huaa| mahAn rathaH yasya saH mahArathaH (bhu0)| vRkrasya udaramiva udaraM yasya saH vRkodaraH (bhu0)| reNubhiH rUSitaH reNurUSitaH (tR0 ttpu0)| pAdAbhyAmatati iti padAtiH (upapada smaas)| giriSu antaH iti antagiri (avyayIbhAva smaas)| satyaM dhanaM yasya saH satyadhanaH tasya satyadhanasya (bhu0)| vyA0-paribhraman-pari+bhram + zata, prathamA ekvcn| dunotidu+ laT lakAra, anyapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) 'satyadhanasya' pada kA prayoga vyaMgyapUrNa hai| isa vyaMgyokti ke dvArA draupadI kahanA cAhatI hai ki Apane satya ke cakkara meM par3akara apanI aura hama saba logoM kI yaha durdazA kara DAlI hai aura Azcarya tathA duHkha kI bAta to yaha hai ki aba bhI Apa usa aniSTakArI satya ke hI pIche par3e hue haiM-satya kI hI rakSA kara rahe haiM, hama logoM kI nhiiN| (2) isa zloka meM bhIma kI pUrva dazA aura vartamAna dazA meM vaiSamya kA nirUpaNa sundara DhaMga se kiyA gayA hai| zarIra meM lAla candana lagAne vAlA tathA vizAla ratha meM baiThakara calane vAlA bhIma aba dhUli se vyApta hokara paidala parvatoM meM bhaTaka rahA hai / vRkodara (bher3ie ke peTa ke samAna peTa vAlA-bher3ie ke samAna bahuta bhakSaNa karane vAlA) pada kA prayoga karake draupadI yudhiSThira ko yaha batalAnA cAhatI hai. ki aba bhIma ko bhara peTa (peTabhara) khAnA bhI nahIM mila rahA hai| isase adhika durdazA aura kyA ho sakatI hai ? (3) 'lohita' zabda kA artha rudhira (rana, khUna) bhI hotA hai aura 'mahAratha' kA artha 'dasa hajAra dhanurdhAriyoM ke sAtha akelA yuddha karane vAlA' bhI hotA hai| 'lohitacandanocitaH' aura 'mahArathaH' padoM kA prayoga karake draupadI yudhiSThira kA dhyAna isa ora AkarSita karanA cAhatI hai ki zatruoM kA vadha karake unake rughira se jisakA zarIra raMjita hone yogya hai; Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 97 jo akelA hI daza hajAra dhanurdhAriyoM ke sAtha yuddha kara sakatA hai vaha bhIma Apake kAraNa (ApakI kRpA se, ApakI mUr3hatA se ) dhUli-dhUsarita hokara parvatoM meM idhara-udhara bhaTaka rahA hai aura Apa hAtha para hAtha rakhe baiThe haiM, satya kI rakSA kara rahe haiN| ghaNTApatha-paribhramanniti / lohitacandanocitaH ucitalohitacandanaH / 'vAhitAgnyAdiSu' iti saadhuH| abhyara raktacandana ityarthaH / 'abhyaste'pyucitaM nyAyyam' iti yAdavaH / mahAratho rathacArI / ubhayatrApi prAgiti zeSaH / adya tu reNurUSito dhUlicchuritaH / pAdAbhyAmatati gacchatIti padAtiH pAdacArI / 'ajyatibhyAM ca ityanuvRttau 'pAde ca' ityauNAdika inpratyayaH / 'pAdasya padAjyAtigopahateSu' iti pdaadeshH| antargiri girissvntH| vibhaktyathe'vyayIbhAvaH / 'girezca senakasya' iti vikalyAt smaasaantaabhaavH| paribhraman ayaM vRkodaro bhiimH| satyadhanasya iti solluNThavacanam / adyApi satyameva rakSyate na tu bhrAtara iti bhAvaH / taveti zeSaH / mAnasaM no dunoti kaccit na paritApayati / 'kaccitkAmapravedane' ityamaraH / svAbhiprAyAviSkaraNaM kAmapravedanam // 34 // vijitya yaH prAjyamayacchaduttarAn kurUnakupyaM vasu vaasvopmH| sa valkavAsAMsi tavAdhunAharan karoti manyuna kathaM dhnnyjyH||35|| ___anu -vAsavopamaH yaH uttarAn kurUn vijitya prAjyam akupyaM vasu ayacchat, saH dhanabjayaH adhunA valkavAsAMsi Aharan tava manyu kathaM na karoti / za0-vAsavopamaH = indratulya, indra ke sadRza / yaH = jo ( arjuna), jisa (ajuna) ne| uttarAn kurUn = uttara kuru deza (janapada) ko, meru parvata ke uttara meM sthita kuru nAmaka deza (janapada) ko / vijitya = jItakara, apane adhikAra meM karake / prAjyam = vipula, pracura, prabhUta / akupyaM = suvarNa rjtaadi| vasu = dhana ko| ayacchat = diyA thA, pradAna kiyA thA, pradAna karatA thaa| samadhanabjayaH vaha dhana ko jItane vAlA arjuna / adhunA = Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 kirAtArjunIyam aca, isa samaya / valkavAsAMsi = valkala rUpa vastroM ko, valphala ( vRkSoM ke tvacA = chAla) vastroM ko| Aharan = (vRkSoM se) lAtA huA, juTAta huA / tava manyu = (zatru ke prati) tumhAre krodha ko / kathaM na karoti = kya utpanna nahIM karatA hai| anu0-indra ke tulya (parAkramI) no (arjuna) uttara kuru deza ke jItakara pracura suvarNa rajatAdi dhana (Apa ko) diyA karatA thA vahI (dhana ke jItane vAlA) arjuna isa samaya valkala vastroM ko juTAtA huA (vRkSoM se lAtA huA) Apa ke (zatru ke prati) krodha ko kyoM nahIM utpanna karatA hai| saM0 vyA0-atra arjunasya dayanIyAmavasthAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopI DIpanaM kartumicchati / indratulyaH yaH arjunaH purA uttarAn kurupradezAn vijitya pracura suvarNarajatAtmakaM dhana tubhyaM dattavAn saH eva dhanaJjayaH samprati vastranirmANArtha vRkSenyaH valkalavastrANi Anayati / arjunasya eSA dInadazA karamAt kAraNAt tava cetasi zatran prati krodhaM notpAdayati / arjunasya dInadazAmavalokya bhavatA kopinA bhvitvymityrthH| sa0-vAsavaH upamA (upamAnam ) yasya saH vAsavopamaH (bhu0)|n kupyam akupyam (nana smaas)| dhanaM jayatIti dhanaJjayaH ( upapada smaas)| valkAni eva vAsAMsi iti kalkavAsAMsi (krmdhaa0)| vyA0-vijitya-vi+ji+ktvA-lyap / ayacchat-dA+laG lakAra, anyapuruSa, ekavacana / Aharan-A+ha+zata+prathamA, ekavacana / Ti0-isa zloka meM arjuna kI pUrva dazA aura vatamAna dazA meM vaiSamya kA nirUpaNa sundara DhaMga se kiyA gayA hai / zatruoM ko parAjita karake arjuna unake dhana ko lAkara yudhiSThira ko detA thaa| aba vahI arjuna vRkSoM se valkaloM (chAloM) ko lAkara yudhiSThira ko detA hai| indra ke samAna parAkramI arjuna kI zakti kA kitanA durupayoga ho rahA hai| isase arjuna ko tathA arjuna se sneha karane vAle vyaktiyoM ko kitanA phaSTa ho rahA hogaa| ghaNTApatha-vijityeti / vAsavaH indraH upamA upamAnaM yasya saH vAsavopamaH indrtulyH| yo dhnjyH| uttarAn kurUn merogattarAn mAnuSAn Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH dezavizeSAn / vijitya prAjyaM prabhUtam / 'prabhUtaM pracuraM prAjyam' ityamaraH / kuNyAdenyadakupyam hemarUpyAtmakam / 'syAt kozazca hiraNyaJca hemarUpye kRtAkRte / tAbhyAM yadanyattaskupyam' ityamaraH / vasuMdhanam ayacchad dattavAn / 'pAghrAityAdinA dANo ycchaadeshH| sa dhanaJjayatIti dhanaJjayo arjunH| 'saMjJAyAM mRtavRji0'-ityAdinA khac pratyayaH / 'aruSid' ityAdinA mumaagmH| adhunA asmin kAle / adhunA iti nipAtanAt saadhuH| tava valkavAsAMsi Aharan kathaM tava manyu krodhaM duHkhaM vA na karoti na utpAdayati // 35 // nAntazayyAkaThinIkRtAkRtI kacAcitau viSvagivAgajau gjau| kathaM tvametau dhRtisaMyamau yamau vilokayannutsaMhase na vAdhitum // 36 // a0-vanAntazayyAkaThinIkRtAkRtI viSvak kacAcitau agajau gajau iva etau yamau vilokayan tvaM dhRtisaMyamau vAdhituM kathaM na utsahase / za0-vanAntazayyAkaThinIkRtAkRtI = vana-bhUmi (vana-pradeza, vanAnta) rupI zayyA (para sone se) kaThina (kaThora, rUkSa) ho gae haiM zarIra (deha, AkRti ) jinake aise | viSvak = sabhI (cAroM) aura (tarapha) se| kacAcitau = kezoM (vAloM) se vyAsa (bhare hue) (arthAt jinake keza bar3hakara zarIra ke cAroM ora laTaka rahe haiN)| agajI = parvata (aga) meM utpanna hue, parvatIya, phaadd'ii| gajau iva = do hAthiyoM kI taraha / etau = ina do| yamau = yamaloM, yugaloM, juDavA~, eka sAtha utpanna hue (mAdrI ke putra nakula ora sahadeva) ko| vilokayan = dekhate hue| tvaM = tuma (yudhisstthir)| dhAtesaMyamau = dhairya (dhIrana saMtoSa) aura saMyama (Atma-nigraha, niyama) ko / bAdhituM = tyAgane (chor3ane, parityAga karane) ke lie / kathaM na = kyoM (phisa kAraNa se) nhiiN| utsahase = pravRtta (taiyAra ) hote ho| anu0-vana-bhUmi (vana pradeza) rUpI zayyA (para sone ke kAraNa) kaThora hue zarIra vAle, cAroM ora kezoM ( vAloM) se vyApta (bhare hue), (ataeva) do pahAr3I hAthiyoM kI taraha (dikhalAI par3ate hue) ina do jur3avA~ bhAiyo Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kirAtArjunIyam ( nakula aura sahadeva ) ko dekhakara ( dekhate hue ) Apa apane dhairya aura saMyama ko chor3ane ke lie taiyAra ( pravRtta ) kyoM nahIM hote ? saM0 vyA0---atra nakula sahadevayoH dayanIyAmavasthAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopoddIpanaM karoti / purA bhavataH zAsanakAle yayoH nakula sahadevayoH sukomalAyA zayyAyAM zayanaM bhavati sma tau adhunA vanabhUmau zayanaM kuruta: / vanabhUmireka tayoH kRte zayyA / anena tayoH zarIre kaThoratare saJjAte / purA yayoH sundarasya kezakalApasya yathAkAlaM saMskAraH bhavati sma tayoH kezAH adhunA saMskArAbhAvAta sarvataH vyAptAH / anena imo nakulasahadevau parvatIyo kuJjarau ( gajau ) iva dRzyete / anayoH IdRzIM durdazAM dRSTvApi bhavAn kasmAt kAraNAt santoSaniyamau na jahAti / bhavAn kathaM svasthacittaH pratIkArarahitazca / aho bhavataH mahata dhairyamiti bhAvaH / sa0---vanasya antaH vanAntaH (SaSThI tatpu0 ), vanAntaH eva zayyA vanA zayyA ( karmadhA0 ), akaThinA kaThinA kRtA iti kaThinIkRtA ( gati samAsa vanAntazayyayA kaThinIkRtA vanAntazayyAkaThinIkRtA ( tR0 tatpu0 ) vanAnta zayyAkaThinIkRtA AkRtiH yayoH tau vanAntazayyAkaThinIkRtAkRtI ( bahu0 ) / kacaiH AcitI kacAcitau ( tR0 tatpu0 ) / na gacchatIti agaH [ pakSe nagaH ] aMge jAyete iti agajau [ upapada samAsa ] / dhRtiH ca saMyamazca iti dhRti saMyamau [ dvandva ] / vyA0 - kaThinIkRta - kaThina + cci + kR + kta / viSvaka avyava Acita - A + ci+kta / agaja-aga + jan+Da | vilokayan- vi + lok + zatR + prathamA ekavacana / bAdhituM - bAghU + tumun saha uu + laT, anyapuruSa ekavacana / / utsahase - ut + Ti0- (1) draupadI ke kathana kA tAtparya yaha hai - nakula aura sahadeva kI durdazA ko dekhakara bhI yudhiSThira zAnta aura pratIkAra rahita hai - yaha Azcarya aura duHkha kI bAta hai dhairya aura saMyama kI bhI koI sImA hotI hai / yudhiSThira ke lie yaha nitAnta svAbhAvika thA ki bhAiyoM kI isa durdazA ko Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 106 dekhakara ve apane dhairya aura saMyama ko tilAJjali dekara zatru-vinAza ke lie udyata ho jAte / (2) anuprAsa, yamaka aura upamA kI saMsRSTi / ghaNTApatha-vanAnteti / vanAnto vanabhUmireva zayyA tayA kaThinIkRtAkRtI kaThinIkRtadehau / 'AkAro deha AkRtiH' iti vaijayantI / viSvak samantAt / 'samantatastu paritaH sarvato vizvagityapi' ityamaraH / kacAcitau kcvyaaptii| vishiirnnkeshaavityrthH| ata eva agajau girisambhavau gajAviva / sthitau etau yamau yugmajAto mAdrIputrAvityarthaH 'yamo daNDadhare ghAjhe saMyame yamaje'pi ca' iti vizvaH / vilokayan tvaM kathaM dhRtisaMyamau santoSaniyamau / 'dhRtiryogAntare dhairya dhAraNAvaratuSTiSu' iti vizvaH / vAdhituM notsahate na pravartase / 'zakadhRSa' ityAdinA tumun / aho te mahaddhayamiti bhAvaH // 36 // imAmahaM veda na tAvakI dhiyaM vicitrarUpAH khalu cittavRttayaH / vicintayantyA bhavadApadaM parAM rujanti cetaH prasabhaM mmaadhyH||37|| a0-aham imAM tAvakI dhiyaM na veda / cittavRttayaH vicitrarUpAH khalu / parAM bhavadApadaM vicintayantyAH mama cetaH AdhayaH prasabhaM rujanti / za0-aham = maiM (draupdii)| imAM = isa / tAvakI = tumhArI, Apa (yudhiSThira ) kI / dhiyaM = buddhi (mati, cittavRtti) ko| na veda = naha jAnatI hU~ (nahIM jAna pA rahI hU~), nahIM samajha pAtI (nahIM samajha pA rahI huuN)| cittavRttayaH = cittavRttiyA~ (manovRttiyA~), antaHkaraNa (mana, citta) kI pravRttiyA~ (vRttiyA~, vyaapaar)| vicitrarUpAH = aneka rUpa vAlI, bahuvidha, vibhinna ( bhinna-bhinna, vividha) prakAra kii| khala = nizcaya hii| parAmbar3I, prabala, mhtii| bhavadApadaM = ApakI vipatti (Apatti) ko| vicintayantyAH = socatI huI, vicAra karatI huii| mama = mere, mujha (draupadI) ke / cetaH = citta (mana, hRdaya) ko| AdhayaH = manovyathAyeM, mAnasika nyathAyeM / prasabhaM = balapUrvaka, atyadhika rUpa meN| rujanti = pIr3ita (vyathita, nyAkula, naSTa) kara rahI haiN| anu0-maiM (draupadI) ApakI isa (= isa prakAra kI) buddhi ko samajha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 kirAtArjunIyam nahIM pA rahI huuN| nizcaya hI (logoM kI) cittavRttiyA~ (manovRttiyA~ vibhinna prakAra kI hotI hai / (kintu) ApakI mahatI vipatti kA cintana karatI huI mere mana ko mAnasika vyathAyeM atyadhika vyathita kara rahI haiN| ___ saM vyA0 rAjJaH yudhiSThirasya durdazAM darzayituM draupadI upoddhAta rUpeNa kathayati-svAnujAnAM durdazAM pazyannapi svayaM atyadhikaM duHkhamanubha vannapi ca bhavAn svasthacittaH pratikArarahitazca / kasmAt kAraNAt etat sarva bhavatA kriyate-etAdRzIM bhavataH buddhimahaM na jAnAmi / mahada.zcarya vidyata yat mama draupadyAH (bhavataH patnyAH) kRte'pi bhavataH buddhiH agamyA jAtA asmin saMsAre janAnA manovRttayaH vividhaprakArAH bhavanti / kintu bhavataH mahatI vipattiM dRSTavA mama cittaM manovyathAH balapUrvakaM vidArayanti / pazyatAmapi duHsaha duHkhajananI bhavadvipattiranubhavitAraM bhavantaM na vikaroti iti mahaccitramityarthaH / sa0-cittasya vRttayaH cittavRttayaH (SaSThI ttpu0)| vicitraM rUpa yAsa tAH vicitrarUpAH (bhu0)| bhavataH Apad iti bhavadApad tAM bhavadApadam (10 ttpu0)| vyA-tAvakI-yuSmad + aNa + GIp / vicintayantyAH -vi+ cinta + Nic + zatR+ DIpa ; SaSThI ekavacana / rujanti-haj + laT, anyapuruSa, ekavacana / Ti0 draupadI yaha kahanA cAhatI hai-Apa svayaM asahya kaSTa saha rahe haiM, Apake anuja atyanta dIna-hIna avasthA meM apane dinoM ko kATa rahe haiM aura taba bhI Apa apane rAjya ko prApta karane ke lie prayatna nahIM kara rahe haiN| ApakI buddhi ko kyA ho gayA hai-yaha maiM nahIM samajha pA rahI huuN| hA~, eka bAta to maiM jAnatI hU~ ki ApakI yaha durdazA dekhakara merA hRdaya vidIrNa ho rahA hai-phaTa rahA hai| ghaNTApatha-imAmiti / imAM vartamAnAM, tava irmA tAvakI tvadIyAm / 'tasyedam' ityaNpratyayaH / 'tavakamamakAvekavacane' iti tvkaadeshH| dhiyaM tvadApadviSayAM cittavRttimahaM na veda kIdRzI vA na veni / parabuddharapratyakSatvAditi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 103 bhAvaH / 'vido laTo vA' iti laTo NalAdezaH / na cAnmadRSTAntena ApannatvAd duHkhitamanumAtuM shkyte| dhIrAdipvana zAntivATityAzayenAha-cittavRttayo vicitrarUpA dhIrAdhIrAdyanekaprakAgaH khalu / phintu parAmunkRSThAM bhavadApadaM vicintayantyA bhAvayantyA mama cetazcittam / Adhayo manovyathAH 'upasage dhoH zi:' iti kipratyayaH / prasabhaM pramahya rujanti bhaJjanti / 'rajo bhaGge' iti dhAtorlaT / pazyatAmapi duHsahA duHkhajananI tvahipattiAnubhavitAraM tvAM na vikotIti maccitramityarthaH / ceta iti / 'rujArthAnAM bhAvavacadAnAmajvaraH' iti paSThI na bhavati / tatra zeSAdhikArAt zeSatvasya vivazcitvAditi // 37 // purAdhirUDhaH zayanaM mahAdhanaM vivonyale yaH stutigiitimngglaiH| adabhradarbhAmadhizayya sa sthalI jahAsi nidrAmazivaiH zivArutaiH // 38 // a0-purA mahAdhanaM zayanam adhirUDhaH yaH stutigItimaGgale vibodhyase saH abhradarbhA sthalIm adhizayya azivaH zivArutaiH nidrAM jhaasi| za-purA pahale, pUrvakAla meM, apane zAsanakAla meM / mahAdhanaMbahumUlya / zayanam = zayyA (parya) pr| adhirUDhaH = AruDha hue, zayana karate hue, soye hue / yA = jo (Apa yudhisstthir)| stutigItimaGgaleH = stuti (prazaMsAparaka varNana) tathA gIti (gAyana) rUpa mAGgalipha zabdoM (maGgala-dhvaniyo) se athavA stotragAna (ntutigAna) rUpa mAGgalika zabdoM se / vibodhyase = jagAye jAte the | saH = vahI (aap)| abhradA = bahuta (pracura, adabhra) kuzoM (darbha ) vAlI, bahuta kuzoM se parivyana (bharI huI ) / sthalAm = apariSkRta bhUmi para / adhizayya = sokara, zayana karake / azivaiH = azubha, amaGgalasUcaka, akalyANakara, abhadra / zivArutaiH = gAliyoM (siyAriniyoM) ke zabdoM (boliyoM) ke dvArA / nidrAM jahAsi = nIMda ko tyAgate (chaMite ) ho, nidrA kA parityAga karate ho, jAgate ho| anu0-pahale (apane zAsana-kAla meM ) bahumUlya zabhyA para soye hue jo (Apa yudhiSThira) stutiparaka gAna rUpI mAGgalipha zabdoM se jagAye jAte Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 kirAtArjunIyam the, vahI (Apa) aba pracura kuzoM se parivyAta (bharI haI) apariSkRta bhUmi para zayana karake zRgAliyoM ke azubha (amaGgalasUcaka) zabdoM (boliyoM) ke dvArA nIMda chor3ate haiM (nAgate haiN)| saMnyA-amin zloke yudhiSThirasya durdazAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopoddIpanaM kartumicchati / he rAnan / pUrvasmin kAle yadA bhavAn rAjyasiMhAsanArUDhaH AsIt tadA nizAyAM bahumUlyazadhyAyAM zayAnaH bhavAn prAtaH stutigAyanarUpaiH maGgalazandai nidrAM parityajati sma / kintu adhunA kuzabahulAyAM apariSkRtAyAM vanabhUmau suptaH bhavAn prAtaH azubhaiH zRgAlIzandaiH nidrA parityajati / etAdRzIM vipattimanubhavannapi bhavAn pratIkArarahitaH iti mahadAzcaryam / vayaM tu bhavataH klezena atya taM vyathitAH bhavAmaH / sa0-mahat dhanaM (mUlyaM) yasya tat mahAdhanam (bhu0)| stutayazca gItayazca iti stutigItayaH (dvandva) athavA-stutInAM gItayaH iti stutigItayaH-(SaSThI tatpu0), stutigItayaH eva maGgalAni iti stutigItimaGgalAni taiH stutigItimaGgalaiH (krmghaa0)| adabhrAH darbhAH yatyAH sA adabhradarbhA tAm adabhradarbhAm (bhu0)| na zivAni azivAni tai: azivaiH (naja smaas)| zivAnAM rutAni zivAstAni taiH zivAstaiH (SaSThI ttsu0)| ___vyA0-adhirUr3haH aghi+raha + kta | zayanam-(Asanam , AntaraNam) zI+ lyuT / vivodhyase-vi+budha+Nic + laTa, madhyamapuruSa, ekavacana, bhUta artha meM laT / adhizayya-adhi+zI+ktvA-lyap , 'aghizIsthAnAM karma' sUtra se adhi upasarga ke yoga meM 'zI dhAtu ke adhikaraNa 'sthalI' kI karma saMzA huI aura dvitIyA vibhakti kA prayoga huaa| jahAsi-hA+laTa madhyamapuruSa, ekavacana / Ti0-vRtyanuprAsa, chekAnuprAsa, viSama alNkaar| ghaNTApatha-pureti / yastvaM mahAdhanaM bahumUlyaM zreSTham / 'mahAdhanaM mahAmUlye' iti vizvaH / zayanaM zayyAm adhirUr3haH san / stutayo gItayazca tA eva maGgalAni taiH stutigItimaMgalaiH pharaNabhUtaiH purA vivodhyse| vaitAlikairiti zeSaH / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 105 pUrva bodhita ityrthH| 'puri luG cAsme' iti bhUtArthe laT / sa tvam adabhra. darbhAm bahukazAm / 'mastrI kuzaM kuzo darbhaH iti / 'adabhraM bahulaM baha' iti cAmaraH / sthalIm akRtrimabhUmim / 'jAnapada-ityAdinA kRtrimArthe ho / etena duHsahasparzasvamuktam / 'aghizIDasthAsAM pharma' iti karmatvam | adhizayya zayitvA / 'ayaGaDikTiti' ityyaadeshH| azivairamaGgalaiH zivArutaiH krossttuvaashitaiH| 'zivA harItakI kroSTro zamI nadyAmalakyubhe' iti vaijyntii| nidrAM jahAsi / adyeti zeSaH // 38 // puropanItaM nRpa rAmaNIyakaM dvijAtizeSeNa ydetdndhsaa| tadadya te vanyaphalAzinaH paraM paraiti kAzyaM yazasA samaM vapuH // 39 // a0-(he) nRpa! yat etat (te vapuH) purA dvijAtizepeNa andhasA rAmaNIyakam upanItam adya vanyaphalAzinaH te tad vapuH yazasA samaM paraM kAya paraiti / za0-nRpa = he rAjan (yudhisstthir)| yat etat = jo yaha (ApakA shriir)| purA= pahale, pUrva kAla meM, apane zAsana-kAla meM / dvijAtizeSeNa = brAhmaNoM ke dvArA bhojana karane ke pazcAt zeSa bace hue, brAjhaga bhojana ke bAda avaziSTa / andhasA = anna se / rAmaNIyakam = ramaNIyatA (manoharatA, sundaratA) ko / upanItam = prApta huA thaa| adya = Aja | vanyaphalAzinaH = vana meM utpanna hone vAle phaloM ko khAne vAle / te = ApakA / tad vapuH = vaha shriir| yazasA samaM = yaza (kIrti) ke saath| paraM kAzyaM = atyadhika kRzatA (kSINatA, durbalatA) ko / paraiti = prApta ho rahA hai| a0-he mahArAna ! ( ApakA) jo yaha (zarIra) pahale brAhmagoM ke dvArA bhojana karane ke pazcAt zeSa bace hue anna se ramaNIyatA ko prApta huA thA (atyanta ramaNIya pratIta hotA thA), vana meM utpanna hone vAle phaloM ko khAne vAle ApakA vahI zarIra Aja phIti ke sAtha-sAtha atyadhika kRzatA ko prApta ho rahA hai ( atyadhika durbala ho rahA hai)| saM0 vyA0-yudhiSThirasya zarIrasya durdazAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopoddI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 kirAtArjunIyam panaM kartumicchati / he rAjan ! pUrvasmin kAle yadA bhavAn rAjyasiMhAsanArUDhaH AsIt tadA brAhmaNabhuktAvaziSTAnnabhazcaNena tava zarIraM ramaNIyamAsIt / adhunA vanyAni phalAnyaznataH bhavataH tadeva zarIraM kSINatAM prApnoti / purA dAnAdinA bhavataH yazaH yathA pravRddhamAsIt tathaiva bhavataH zarIramapi pavitrAnnabhakSaNena ramaNIyamAsIt / idAnIM tu rAjyanAzAt dAnAbhAve kIrtinAzaH bhavati, pavitrabhojanAbhAve ca zarIraM kRzaM bhavati / sa0-dva jAtI (janmanI) yeSAM te dvijAtayaH (bahu0) dvijAtInAM zeSaM (zeSaH vA) iti dvijAtizeSam tena dvijAtizeSeNa (gha0 trpu.)| vane bhavaM vanyam / vanyAni phalAni iti vanyaphalAni (karmadhA0) vanyAni phalAni aznAti iti vanyaphalAzin (vanyaphalAzI) tasva vanyaphalAzinaH (upapada smaas)| vyA0--ramaNIyasya bhAvaH rAmaNIyakam ; ramaNIya+vutra (aph)| kRzasya bhAvaH kAya'm ; kRza+yA / paraiti-parA+s+laTa , anyapurupa, ekavacana / Ti0-(1) duryodhana ne kapaTa kA Azraya lekara yudhiSThira ke rAjya ko apane adhIna kara liyaa| Aja yudhiSThira vana meM idhara-udhara Thokara khA rahA hai| idhara-udhara bhaTakate rahane se tathA yatheSTa bhojana ke abhAva meM yudhiSThira kA zarIra atyanta durbala ho gayA hai| dAnAdi ke abhAva meM yudhiSThira kA yaza bhI atyanta kSINa ho gayA hai| jaba yudhiSThira rAjA the taba aneka brAhmaNa unake yahA~ bhojana karate the| isase unheM yaza milatA thaa| Aja to unake lie apanA peTa bharanA bhI kaThina hai| ataH dAnAdi ke abhAva meM unheM aba yaza nahIM miltaa| draupadI yudhiSThira ko batalAnA cAhatI hai ki unakA zarIra bhI kSINa ho gayA hai aura yaza bhii| zarIra aura yaza kA kSINa honA atyanta ahitakara hai| zarIra aura yaza kI rakSA ke lie zatru se rAjya punaH prApta karanA atyanta Avazyaka hai / (2) do vastuoM kA eka sAtha kathana hone se 'sahokti alaMkAra / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaH sargaH 107 ghaNTApatha-pureti / he nRpa, yadeta-purovarti vapuH purA dvijAtizepeNa dinabhuktAvaziSTenAndhasAnnena / 'missA strI bhanamandho'nnam' ityamaraH / ramaNIyasya bhAvo rAmaNIyakaM manoharatvamupanItaM prApitam / nayatephirmakatvAt / pradhAne karmaNi ktaH / pradhAnapharmaNyAlayeye lAdInAdurmikarmaNAm iti vacanAt / adya vanyaphalAzinaH te tava vapuryazAlA sama paramatimAnaM kAzyaM parati prApnoti / ubhayamapi kSIyata ityrthH| atra shoktirlNkaarH| tadurgamAvyaprakAze-'sA sahoktiH sahArthasya balATakaM nivAcAm iti // 36 / / anArataM yo maNipIThazAyinAyarAyadvAjagirAmrajAM rjH| nipIdatastI caraNI vanepute mRgalijAlUnazikheSu varhipAm / / 4 / / a0-anArataM maNipIThazAyinI yA (te caraNI ) (purA) rAjaziraHsrajAM rajaH arasjayat to te caraNI mRgadvijAlnazikhapu vahipAM yaneSu nipiidtH| 20-anArataM = nirantara / maNipIThazAyinI - maNimaya (gnajaTita) pAdapITa para avasthita (sthita, vidyamAna) rahane vAle / yo (te caraNI)= (Apa ke) jina (caraNoM) ko| rAjaziraHjAM= gajAoM ke sira para sthita puppa-mAlAoM kA / rajaH pagaga | arabjayan = raMga detA thA (alaMkRta pharatA thaa)| to te caraNI = vahI tumhAre (Apa ke) caraNa / mRgadvijAlUnazikhepu = hariNoM (mRgoM) aura bAdhANoM (RpiyoM, tapasvijanoM) ke dvArA tor3a lie gae haiM agrabhAga (zigvAya) jinakI, hariNoM aura bAmaNoM ke dvArA tor3e gaye agrabhAga vAle / varhipAM banapu= kuzAoM (kugoM, dauM) ke vanoM (araNyoM, jaGgaloM) meM, kuza-kAnanoM meM, kuza-samUhoM meM / nipIdataH = par3ate haiM, sthita rahate haiM, bhaTakate rahate haiN| anu0-nirantara maNimaya (ratnanaTita) pAda-pITha para vidyamAna rahane vAle (Apa ke) jina (caraNoM) ko (praNAma karane ke lie Ane vAle sAmanta) rAjAoM ke sira para sthita puppa-mAlAoM kA parAga raMga detA thA, yahI Apa ke caraNa (aba) una kuza-kAnoM (kuza-dhanI, kuzasamUhoM) meM rakhe jAte haiM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 kirAtArjunIyam (bhaTakate rahate haiM ) jinake agrabhAga hariNoM (mRgoM) aura brAhmaNoM (RSiyoM) ke dvArA tor3a die gae haiN| saM0 vyA0-asmin zloke yudhiSThirasya durdazAmuktvA draupadI yudhiSThirasya kopoddIpanaM kartumicchati / he rAjan ! pUrvasmin kAle yadA bhavAn gajyasiMhAsanAsInaH AsIt tadA bhavataH caraNau nirantaraM ratnanimitapAdapIThe virAjamAnau AstAm / praNamatAM sAmantanRpANAM mukuTasthitapuSpamAlAnAM parAgaH bhavaJcaraNau araJjayat / adhunA vanavAsakAle tu itastataH saMcarataH bhavataH to eva caraNau hariNatapasvinanacchinnAgrabhAgeSu kuzAnAM kAnaneSu tiSThataH / chinnAgratvAt kuzAnAM sparzaHduHsahaH vartate / tatra caraNanyAsena mahAn klezaH jaayte| iyaM bhavataH durdazA jaatetyrthH| sa0-na Aratam anAratam (natra smaas)| maNInAM pITham iti mANapITham (SaSThI tatpu0) (athavA maNimayaM pITham iti maNipITham-madhyamapadalopI karmadhA0), maNipIThe zayAte iti maNipIThazAyinau ( upapada smaas)| rAjJAM zirAMsi iti rAjazirAMsi (SaSThI tatpu0), rAjazirasAM sanaH iti rAjaziraHstrajaH tAsAM rAjaziraHsrajAm ( SaSThI ttpu0)| mRgAzca dvinAzca iti mRgadvijAH (dvandva), mRgadvijaiH AlUnAH iti mRgadvijAlUnAH (tR* tatpu0), mRgadvijAlUnAH zikhAH yeSAM teSu mRga dvajAlUnazikheSu (bhu0)| vyA0-arabjayat-raJ + Nic + laGa, anyapuruSa, ekavacana / niSIdataH-ni+sad+laTa , anyapuruSa, dvivacana / Ti0-(1) nava yudhiSThira rAjA the taba unake yahA~ sAmanta rAjAoM kI bhIr3a lagI rahatI thii| pratidina praNAma ke liye Ane vAle rAjA unake caraNoM meM jhuke rahate the| rAjAoM ke ziroM kI puSpa-mAlAoM ke parAga se yudhiSThira ke caraNa raMga jAte the| ve hI caraNa Aja una kuza-samUhoM meM rakhe jAte haiM jinake agra bhAga hariNoM ke dvArA khA lie gae haiM aura tapasvijanoM ke dvArA yAgAMdi ke lie kATa lie gae haiN| aise kuza-samUhoM para par3ane se yudhiSThira ke caraNa kSata-vikSata ho gae haiN| yudhiSThira kI yaha durdazA draupadI ke hRdaya ko vidIrNa kara rahI hai| (2) vRzyanuprAsa / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 prathamaH sargaH ghaNTApatha-anAratamiti / anAratam ajanam / maNipIThazAyinI maNimayapAdapIThasthAyinau yau caraNau rAjaziraHsrajAM namadbhUpAlamaulisranA rajaH parAgaH arajjayat tau te caraNau mRgaiH dvijezca tapasvibhiH AlUnazikheSu chikAgreSu varhiSAM kuzAnAm / 'barhiH kuzahutAzayoH' iti vizvaH / banepu kAnaneSu niSIdataH tiSThataH // 40 // dviSannimittA yadiyaM dazA tataH samUlamunmUlayatova me manaH / parairaparyAsitavIryasampadA parAbhavo'pyutsava eva mAninAm // 41 // a0-yat iyaM dazA dviSanimittA tataH me manaH samUlam unmUlayati iv| paraiH aparyAsitavIryasampadA mAninAM parAbhavaH api utsavaH eva (bhvti)| za0-yat = yataH, kyoMki / iyaM dazA = yaha dazA (durdshaa)| dviSa. nimittA = zatru (kaurava) haiM nimitta (kAraNa) jisake aisI, zatruoM ke kAraNa utpanna huI, zatrakRta, zatrajanya hai / tataH = ataH, isalie / me manaH = mere mana ko / samUlam = jar3a sahita, jar3a se, pUrNa rUpa se / unmUlayati iva = ukhAr3a sI rahI hai, ukhAr3a jaise rahI hai, mAno ukhAr3a rahI hai| paraiH % zatruoM ke dvArA / aparyAsitavIryasampadA = naSTa ( samAta) nahIM kI gaI hai parAkrama rUpI sampatti ( athavA parAkrama aura sampatti ) jinakI aise| mAninAM = manasvijanoM kA svAbhimAnI puruSoM kaa| parAbhavaH api = parAjaya, tiraskAra, vipatti bhii| utsavaH eva = utsava (sukhaprada, harSa kA hetu) hI hai| anuvAda-yataH (kyoMki ) (Apa aura hama saba logoM kI) yaha dazA (durdazA) zatruoM ( kauravoM) ke kAraNa hai, ataH ( yaha durdazA ) mere mana ko jar3asahita (samUla, pUrNa rUpa se ) ukhAr3a sI rahI hai (arthAt mujhe atyadhika vyathita kara rahI hai ) / jina manasvijanoM (svAbhimAnI puruSoM ) kI parAkrama rUpI sampatti (parAkrama aura sampatti) zatraoM ke dvArA vinaSTa (samAta) nahIM hotI unake lie parAjaya (vipatti) bhI utsava (harSa kA hetu) hI hai| saM0 vyA0-manasvijanAnAM kRte mAnahAniH duHsahA bhavati na svApadi Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 kirAtArjunIyam tyuktvA draupadI yudhiSThiraM pratIphArAya prerayati / he rAjan ! yato hi bhavataH asmAkaM ca iyaM durdazA zatrukRtA'sti ata eva mama manasi mahAn viSAdaH vartate / zatrakRtA IdRzI durdazA manasvinAM kRte apamAnajanikA bhavati / zatrabhiH avinavalasampadA manasvinAM kRte parAjayo'pi harSa hetuH bhavati / bhAgyavazAdAgatA vipat soDhuM zakyate kintu mAnahAnistu duHsahA bhavati / ata eva bhavatA pratIkAraH vidheyaH ityarthaH / samAsaH-dviSantaH nimittaM yasyAH sA dviSannimittA (bahu0) / na paryAsitA aparyAsitA (naja samAsa), vIryaJca sampaJca iti vIryasampadau (dvandva), aparyAsine vIryasampadau yeSAM te aparyAsitavIryasampadaH teSAm aparyAsitavIryasampadAm (vaha); athavA vIryameva sampat iti vIryasampat (karmadhA0) aparyAsitA vIryasampad yeSAM te (bahu0) teSAm / vyA0-unmUlayati-un + mUla + Nic + laT , anyapuruSa, ekavacana / Ti0- 1) jaise A~dhI vRkSa ko jar3a se ukhAr3a detI hai aura vaha vRkSa phala nahIM utpanna kara sakatA, usI prakAra vartamAna durdazA ne draupadI ke mana ko atyadhika vyathita kara diyA hai aura vaha kiMphartavyavimUDha ho gaI hai| usakA dhairya samAptaprAya hai / (2) utprekSA, arthAntaranyAsa, vRttyatuprAsa-ina alaMkAroM kI saMsRSTi / ghaNTApatha-dviSaditi / yat yataH kAraNAdiyaM dazAvasthA / 'dazAvarttAvavasthAyAm' iti vishvH| dviSanto nimittaM yasyAH sA dviSannimittA zatrakRtA / 'dviSo'mitre' iti * zatRpratyayaH / tataH me manaH samUlaM sAzayaM unmUlayatIva utpATayatIva / daivikI tvApanna duHkhAyetyAha-parairiti / paraiH zatrubhiH aparyAsitA aparyAvartitA vIryasampat yeSAM teSAM mAninAM parAbhavo vipadapyutsava eveti vaidhyennaarthaantrnyaasH| mAnahAnirduHsahA na tvApaditi bhAvaH // 41 / / vihAya zAnti nRpa dhAma tatpunaH prasIda sandhehi vadhAya vidviSAm / vajanti zanavadhUya niHspRhAH zamena siddhiM munayo na bhuubhRtH||42|| ___ a0-2) nRpa! zAnti vihAya vidviSAM vadhAya tat dhAma punaH snvehi| prasIda / niHspRhAH munayaH zatrun avadhUya zamena siddhiM vrajanti, bhUbhRtaH na / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 111 = = za0 - (he) nRpa = he rAjan / zAnti = zAnti ko vihAya = chor3akara, dayAga kara / tat = usa ( prasiddha ) / dhAma = ( kSAtra, kSatriyocita ) teja ko / vidviSAM = zatruoM ke / vadhAya = vadha ( saMhAra, vinAza ) ke lie / punaH -phira se / sanvehi = dhAraNa kIjie / prasIda = prasanna hoiye / niHspRhAH niSkAma, kAmanA ( icchA ) se rahita, jinheM kisI prakAra kI icchA nahIM ve / munayaH = munei loga, tapasvI loga / zatrUn = ( kAma, krodha ityAdi chaH prakAra -ke antaH ) zatruoM ko / avadhUya = tiraskRta ( jIta ) karake / zamena = zAnti ke dvArA | siddhi = siddhi ko, saphalatA ko / vrajanti = prApta karate haiM / bhUbhRtaH na = rAjA loga nahIM / anu0 - he rAjan ! zAnti ko chor3a kara zatruoM ke vinAza ke lie usa ( prasiddha kSAtra ) teja ko punaH dhAraNa kIjie / prasanna hoiye / muni loga hI ( kAma, krodha ityAdi chaH prakAra ke antaH ) zatruoM ko jItakara zAnti ke dvArA (mokSarUpI ) siddhi ko prApta karate haiM, rAjA loga ( rAjyaprApti rUpI siddhi ko zAnti ke dvArA prApta ) nahIM ( karate ) / saM. vyA0--phartavyopadezaM kurvatI draupadI yudhiSThiraM zatrUNAM vadhAya prerayati / he rAjan ! zAnti parityana / zatrUNAM vadhAya tat kSatriyananocitaM tejaH punaH dhAraya / prasannaH bhava / dInatAM parityajya utsAhasampannaH bhava / zamena kAryasiddhau ki krodhenaIdRzaH vicAraH tava manasi na bhavatu / AkAGkSAvihInAH tapasvinaH eva kAmakrodhAdiSaDripUn vijitya zamena mokSarUpAM siddhiM prApnuvanti / razAM rAjyaprAptirUpA siddhistu kathamapi zamena na bhavati / rAjJAM siddhistu balAyattaiva vartate / kaivalyakAryavat rAjakArye na zAntisAdhyamityarthaH / sa0-nirgatA spRhA yeSAM te niHspRhAH (bahu0 ) / bhuvaM bibharti ye te bhUbhRtaH ( upapada samAsa ) / vyA0-- - vihAya - vi + hA + kvAtyap / sandhehi - sam + ghA + loTU, madhyamapuruSa, ekavacana / prasIda - pra + sad + loT, madhyamapuruSa ekavacana / avadhUya a + + kvA-lyap / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 kirAtArjunIyam Ti0-(1) draupadI ne aba taka yudhiSThira para AkSepa kiye haiMusake hRdaya ko vANI rUpI bANoM se vedhA hai aura use apane kartavya ke prati sajaga (jAgarUka) kiyA hai| isa zloka se anuzAsana prArambha hotA hai (de0 28 vA shlok)| vartamAna paristhiti meM yudhiSThira ko kyA karanA cAhie-isakA upadeza vaha kara rahI hai| (2) sAMsArika viSayoM kI ora daur3ane vAle antaHkaraNa kI sAMsArika viSayoM meM aruci utpanna karake use brahma-jJAna ke sAkSAtkAra ke sAdhanabhUta zravaNa, manana ityAdi kI ora lagAne vAlI mana kI eka vRtti ko zama kahate haiN| saMsAra se virakta muni loga zama ke dvArA mokSarUpI siddhi prApta karate haiN| rAjA loga rAjyaprApti rUpI siddhi ko zama ke dvArA prApta nahIM kara sakate haiN| rAjya kI prApti ke lie bala aura utsAha kI AvazyakatA hai| (3) nakAra kI aneka bAra AvRtti hone se vRttyanuprAsa alaMkAra / ghaNTApatha-vihAyeti / he nRpa, zAntiM vihAya tatprasiddhaM ghAma tejo vidviSAM vadhAya punaH sandhehi aGgIkuru / prsiid| prArthanAyAM loT / nanu zamena kAryasiddhau kiM krodhenetyAha-vrajantIti / nispRhAH munayaH zatrUn avadhUya nirjitya / zamena krodhavarjanena siddhiM brajanti / bhUbhRtastu na / kaivalyakAryavad rAjakArya na zAntisAdhyamityarthaH / / 42 // puraHsarA dhAmavatAM yazodhanAH suduHsahaM prApya nikAramIdRzam / bhavAdRzAzcedadhikurvate rati nirAzrayA hanta hatA manasvitA // 43 // __ a0-dhAmavatAM puraHsarAH yazodhanAH bhavAzAH IzaM suduHsahaM nikAraM prApya ratim adhikurvate cet hanta manasvitA nirAzrayA (satI) htaa| za-dhAmavatAM = tejasvI (janoM) meM, tejasviyoM meN| puraHsarAH = agraNI, agresara, pramukha / yazodhanAH = yaza (kIrti) ko hI dhana samajhane (mAnane) vAle, yaza hI hai dhana jinakA aise, yaza rUpI dhana vaale| bhavAzAH = Apa (yudhiSThira) jaise vyakti, Apake sadRza vyakti / IzaM = aise, isa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 113 prakAra ke / suduHsahaM = atyanta asama (asahanIya), jisakA sahana karanA atyanta kaThina hai| nikAraM = apamAna (tiraskAra, anAdara) ko| prApya = prApta karake, paapr| ratima = santoSa ko, dhairya pho| adhikurvate = svIkAra kara lete haiM, dhAraNa kara lete haiN| cet = ydi| hanta = kheda hai, duHkha hai| manasvitA = svAbhimAnatA, abhimaanshaalitaa| nirAzrayA - AzrayavihIna (hokara ), zaraNarahita (hokr)| hatA = mara gaI (mara jAyegI) vinaSTa ho gaI (vinaSTa ho jaayegii)| anu0-tejasviyoM ( tejasvijanoM) meM agraNI (pramukha) aura yaza (kIti) ko hI dhana samajhane vAle Apa (yudhiSThira ) jaise vyakti bhI yadi isa prakAra ke atyanta asahanIya apamAna ko prApta karake santoSa kara leM to bar3e duHkha kI bAta hai ki svAbhimAnatA AzrayavihIna ( zaraNarahita ) hokara vinaSTa ho baayegii| saM0 vyA0-parAkramaH evocitaH na santoSaH ityuktvA dropadI yudhiSThiraM pratIkArAya preryti| he dharmarAja yudhiSThira ! tejasvijanAnAM madhye agresarAH, yazaH eva ghanaM manyamAnAH bhavatsadRzAH mahApuruSAH api yadi etAdRzamasacaM parAbhavaM (tiraskAraM) prApya santoSaM svIkurvate tadA manasvinanekazaraNA manasvitA kutra sthAsyati / zaraNAbhAve sA tu vinaSTeva bhaviSyatIti vicintya me manasi mahAn viSAdaH vidyte| ataH parAkramitavyamiti bhAvaH / sa0-puraH saranti ye te pura:sarAH ( upapada smaas)| yazaH eva dhanaM yeSAM te yazodhanAH (bhu0)| bhavAn iva dRzyante ye te bhavAdRzAH ( upapada smaas)| atizayena duHsahaM suduHsaham (prAdi ttpu0)| nira (nirgataH athavA nAsti) AzrayaH yasyAH sA nigayA (bhu0)| vyA0-suduHsaham-su-dur + saha+khala / nikAram-ni++ ghny| prApya-pra+Apa+ktvA lyap / ratim-ram + tin / adhikughete-adhi+ +laTa , anyapuruSa, bahuvacana / htaa-hn+k| Ti0-(1) duryodhana Adi kauravoM ne yudhiSThira Adi pANDavoM ke sAtha aneka prakAra ke anyAyapUrNa kArya kie haiM-kapaTa-chala kA Abhaya lekara aneka Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 kirAtArjunIyam bAra pANDavoM kI jIvana-lIlA ko samApta karane ke kucakra race, dyUtakrIDA ke chala se unake rAjya kA apaharaNa karake unheM rAjyabhraSTa kiyA, bharI sabhA meM draupadI kA cIra-haraNa kiyA, dropadI sahita unheM vanavAsI banA diyA aura idhara yudhiSThira haiM jo sabhI apamAnoM ko sahe jA rahe haiN| unake dhairya kA anta hotA dikhalAI nahIM par3a rahA hai| dhairya kI bhI koI sImA hotI hai| isa prakAra sabhI apamAnoM ko saha lenA aura koI pratIkAra na karanA koI acchI bAta nahIM hai| anyAya karanA jitanA burA hai utanA hI burA hai anyAya ko sahana karanA | jo loga nirbala haiM aura jinheM apanI pratiSThA kA koI dhyAna nahIM hai ve isa prakAra ke apamAnoM ko sahakara cupa raheM to koI vizeSa bAta nahIM hai kintu yudhiSThara jaise tejasvI aura yaza ko hI saba kucha mAnane vAle mahApuruSa bhI isa prakAra ke apamAnoM ko yadi cupacApa sahana kareMge taba to bar3A anartha ho jaayegaa| isakA pariNAma yaha hogA ki svAbhimAna nAma kI koI vastu hI nahIM rhegii| draupadI ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki svAbhimAna aura sammAna kI rakSA ke lie yudhiSThira ko zatruoM kA vinAza karake apane rAjya ko prApta karanA cAhie aura yaha parAkrama ke dvArA hI sambhava hai| (2) yudhiSThira ko pratIkAra ke lie prerita karane ke lie draupadI ne jo taka diye haiM ve atyanta ucca koTi ke haiN| draupadI kI vAkapaTutA atyanta prazaMsanIya hai| ghaNTApatha-pura iti / kiM ca dhAmavatAM tejasvinAm / prnikaaraashissnnunaamityrthH| puraH sarantIti puraHsarAH agresarAH / 'puro'grato'greSu sarteH' iti TapratyayaH / yazodhanA bhvaadRshaaH| suduHsahaM atiduHsahaM IzaM uktaprakAraM nikAraM parAbhavaM prApya rati santoSaM adhikurvate svIkurvate cettarhi / hanta iti khede / manasvitAbhimAnitA nirAzrayA satI htaa| tejasvijanaikazaraNatvAnmanasvitAyA ityrthH| ataH parAkramitavyamiti bhaavH| yadyapyatra prasahanasyAsaGgateradhipUrvAt karote: 'adheH prasahane' ityAtmanepadaM na bhavati / 'prasahanaM paribhavaH' iti kAzikA / tathApyasyARtrabhiprAyavivakSAyAmeva prayojakatvAtkarSabhiprAye 'svaritajit'-ityAtmanepadaM prasiddham // 43 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama sargaH 115 atha kSamAmeva nirastavikramazcirAya paryeSi sukhasya sAdhanam / vihAya lakSmIpatilakSma kAmukaM jaTAdharaH sajuhudhIha pAvakam // 44 // ___ a0-atha nirastavikramaH cirAya kSamAm eMva sukhasya sAdhanam paryeSi ( tarhi ) lakSmIpatilakSma kArmukaM vihAya jaTAdharaH san iha pAvakaM juhudhi / za-atha = yadi / nirastavikramaH = parAkrama kA parityAga kara dene vAle, utsAharahita hokara / cirAya = cirakAla ke lie, sadA ke lie| kSamAm eva = kSamA ko hI, zAnti ko hii| sukhasya sAdhanam = sukha (Ananda, kalyANa) kA sAdhana (upaay)| paryeSi = mAnate ho, samajhate ho| (tarhi = to)| lakSmIpatilakSma = rAjA (lakSmIpati = rAjyalakSmI ke pati) ke cihna (lakSaNa, lakSma), raajcihn| kArmukaM = dhanuSa ko| vihAya = tyAgakara, chor3akara, parityAga krke| jaTAdharaH san = jaTAdhArI hokara, sira para jaTAoM ko dhAraNa krke| iha = yahA~, dvaita nAmaka vana meN| pAvakaM juhudhi = agni ko havanIya dravya se tRta kIjie, agni meM havana kro| anu0-yadi parAkrama kA parityAga karake cirakAla ke lie Apa kSamA (zAnti) ko hI sukha (kalyANa) kA sAdhana mAnate haiM to rAjA (rAjyalakSmI ke pati) ke cihna dhanuSa ko chor3akara evaM sira para jaTAoM ko dhAraNa karake yahA~ (isa dvaita nAmaka vana meM ) agni meM havaMna kiijie| sa0 vyA0-zAntimArgamAkSipantI draupadI vyaGgayarUpeNa yudhiSThiraM pratIkArAya prerayati / he rAjan ! yadi parAkramaM parityajya tvaM cirakAlaparyantaM zAntimeva kalyANasya sAdhanamavagacchasi ta hai rAjacihnanAnena dhanuSA kiM projanam / viraktasya kiM dhnussetyrthH| ata: rAjacihnametat dhanuH parityajya zirasi jaTAM dhArayan ca asminneva vane munirbhUtvA agnau havanaM kuru / munivat yadi jIvana yApanIyaM tadA dhanuSaH parityAgaH evocitaH, na tu tasya dhAraNam / 'muJca dhanuH' iti rUpeNa dhanurdhAraNaM prerayati draupadI asmin zloke / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kirAvArjunIyam sa-nirasta: vikramaH yena saH nirastavikramaH (bahu0 ) / lakSmyAH patiH lakSmIpatiH (SaSThI tatpu0), lakSmIpateH lakSma lakSmIpatilakSma (SaSThI ttpu0)| jaTAyAH dharaH caTAdharaH (SaSThI tatpu0 ) / vyA-sAdhyate anena iti sAdhanam-sAdh + lyutt| paryeSi-pari+ i+ laTa, madhyamapuruSa, ekavacana / vihAya-vi+hA+ktvA-lyap / juhudhi-hu+loTa , madhyamapuruSa, ekavacana / Ti0-(1) aneka prakAra ke apamAnoM ko sahakara bhI jaba pratIkAra ke hetu zatru para hathiyAra uThAnA hI nahIM, naba zAntipUrNa jIvana hI bitAnA hai taba dhanuSa dhAraNa karane kI AvazyakatA hI kyA hai| ataH dhanuSa kA parityAga karake agni meM havana karate hue tapovana meM rahanA ucita hai| vastuta: 'dhanuSa kA parityAga karo' yaha kahakara draupadI vyaGgayapUrvaka yudhiSThira ko zatru ke vinAza ke lie dhanuSa-dhAraNa karane ke lie prerita kara rahI hai| (2) draupadI kI vAkpaTutA kI jitanI bhI prazaMsA kI jAye vaha thor3I hI hai (3) chekAnuprAsa / ghaNTApatha-atheti / atha pakSAntare nirastavikramaH san cirAya cirakAlenApi kSamA zAntimeva 'kSitikSAntyoH kSamA' ityamaraH / sukhasya sAdhanaM padyeSi avagacchasi tarhi lakSmIpatilakSma rAjacihna kArmukaM vihAya / dharatIti dharaH / pacAdyac / jaTAnAM dharo jaTAdharaH san iha vane pAvakaM juhudhi / pAvake homaM kurvityrthH| adhikaraNe karmatvopacAraH / viraktasya kiM dhanuSetyarthaH / 'hujhalbhyo hedhiH // 44 // na samayaparirakSaNaM kSamaM te nikRtipareSu pareSu bhuuridhaamnH| ariSu hi vijayArthinaH kSitIzA vidadhati sopadhisandhidUSaNAni // 45 // ___ a0-pareSu nikRtipareSu (satsu) bhUridhAmnaH te samayaparirakSaNaM na kSamam / hi vijayArthinaH kSitIzAH ariSu sopadhi sandhidUSaNAni vidadhati / . za-pareSu nikRtipareSu (satsu) = zatruoM (= duryodhana ityAdi kauravoM) ke ( tumhAre ) apakAra (nikRti ) meM lage rahane pr| bhUridhAmnaH atyanta tejasvI (prabhUta parAkrama vAle, zatraoM kA vinAza karane meM smrth)| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 117 te = tumhArA, ApakA / samayaparirakSaNaM = (teraha varSa vana meM rahane kI) pratijJA ( sandhi, samaya) kA pAlana karanA / na kSamam = yukta (ucita) nahIM hai / hi = kyoMki / vijayArthinaH = vijaya kI icchA (kAmanA) karane vaale| kSitIzAH = bhUpati, rAjA log| ariSu = zatruoM para / sopadhi = kapaTa se, chala se, bahAne se / sandhidUSaNAni = saMdhivicchedoM ko, pUrva meM kI gaI sandhiyoM meM doSoM ko / vidadhati = karate haiM, utpanna karate haiN| ___ anu0-zatruoM (= duryodhana ityAdi kauravoM) ke ( tumhAre) apaphAra meM tatpara rahane para (arthAt jaba zatru apakAra karane meM lage hue haiM taba) atyanta tejasvI hote hue tumhArA ('teraha varSa vana meM rahU~gA' isa) pratijJA kA pAlana karanA yukta nahIM hai| vijaya kI abhilASA karane vAle rAjA loga zatraoM ke sAtha kI gaI sandhiyoM meM chalapUrvaka doSa utpanna kara dete haiM (apane anukUla samaya Ate hI zatruoM para doSa lagAphara sandhi ko bhaGga kara dete haiN)| saM0 vyA0-'punaH rAjyaprAptyartha pratijJAmanAdRtya bhavatA pratIkAraH karaNIyaH' itirUpeNa yudhiSThiraM prerayati draupdii| he rAjan! yadA duryodhanAdayaH zatravaH nirantaramapakAratatparAH vartante tadA mahAzaktizAlinaH pratIkArakSamasya bhavataH trayodazasaMvatsarAn vane vatsyAmItyevaMrUpAyAH pratijJAyAH pAlanaM na yuktam / yato hi vijayAmilASiNo rAjAnaH kenacitryAjena doSamApAdya sandhi dUSayanti / zaktasya hi vijigIpoH sarvathA kAryasAdhanaM pradhAnam anyat samayarakSaNAdikam azaktasyeti bhaavH| ata eva bhavatsadRzAnAM sabalAnAM kRte pratijJApAlanaM na zobhanaM naca kalyANapharaM vrtte| sa0-nikRtiH (zAThathaM) paraM (pradhAna) yeSu teSu nikRtipareSu (bhu0)| bhUri dhAma yasya saH bhUridhAmA tasya bhUridhAmnaH (bhu0)| samayasya parirakSaNaM sAyaparirakSaNam (SaSThI ttpu0)| vijayam arthayante ye te vijayArthinaH ( upapada smaas)| kSitaH IzAH kSitIzAH (SaSThI ttpu0)| upadhinA (kapaTena) saha iti sopadhi (bhu0)| sandheH dUSaNAni sandhidUSaNAni (SaSThI ttpu0)| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 kirAtArjunIyam __ vyA0-sopadhi-vidadhati kA kriyAvizeSaNa hai-upa+ghI + ki| vidadhati-vi+dhA+laT , anyapuruSa, bahuvacana / Ti0-(1) yudhiSThira dharmarAja haiM, satyavAdI haiN| unhoMne phauravoM ke sAtha yaha saMdhi kI thI ki ve patnI aura bhAiyoM ke sahita teraha varSa vana meM nivAsa kreNge| kisI bhI paristhiti meM ve apanI pratijJA bhaGga nahIM karanA caahte| isa tathya ko jAnatI huI draupadI kaha rahI hai ki rAjanIti meM ye bAteM mahattva nahIM rakhatI haiN| zatru nirantara apakAra karane meM lage hue haiN| ataH usake gatha phapaTa karanA ayukta nahIM hai| 'zaThe zAThaya caret' nIti kA pAlana karanA yukta hai| prayojana kI siddhi parAkramI vyaktiyoM kA lakSya hotA hai| nirbala aura asamartha vyakti hI pratijJA kA pAlana karate haiN| ataH pratijJA kA dhyAna na karake rAjya-prApti ke lie Apako pratIkAra avazya hI karanA caahie| (2) mahAkavi bhAravi kI rAjanItiviSayaka kuzalatA kA paricaya prastuta loka se hotA hai| prastuta tathya kA sarvottama udAharaNa pAkistAna hai| yuddha meM parAjita hone para zaktihIna pAkistAna tandhi karane meM tanika bhI nahIM hicktaa| kintu jaba use videzoM se Adhunika zastroM kI prApti ho jAtI hai taba apane lie anukUla samaya jAnakara vaha bhArata ke Upara koI na koI doSAropaNa karake sandhi ko bhaGga kara detA hai aura bhArata ke Upara dhAvA bola detA hai / (3) arthAntaranyAsa tathA yamaka alaMkAra / (4)targa ke antima do yA tIna padya bhinna chanda yA chandoM meM rakhe jAne cAhie-ita niyama ke nirvAha ke lie yahA~ puSpitAmA chanda hai| itakA lakSaNa yaha haiayuji nayugarekato yaphAro yuji ca najo jaragAzca pusspitaayaa| isase jJAta hotA hai ki itake viSama (prathama aura tRtIya) caraNoM meM do nagaNa, eka ragaga, aura eka yagaNa hotA hai tathA Tama (dvitIya aura caturtha) caraNoM meM eka nagaNa, do jagaNa, eka guru hotA hai| ____ghaNTApatha-neti / pareSu zatruSu nikRtipareSu nikRtiH paraM pradhAnaM yeSu teSu tathokteSu apakAratalareSu tattu bhUridhAmno mahaujataH pratIkArakSamatya te tava samayastrayodazasaMvattarAn vane vattyAmItyevaMrUpA saMvit / 'samayAH zapayAcAra Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 119 kAlasiddhAntasaMvidaH' itymrH| tasya parirakSaNam pratIkSaNaM na kSamam na yuktam / yukta kSamaM zakte hita triSu' itymrH| hi yasmAt vijayArthino vijigISavaH kSitIzAH ariSu viSaye sopadhi sakapaTaM yathA tthaa| 'kapaTo'strI vyAjadambhopadhayazchadmakaitave' itymrH| sandhidUSaNAni viddhti| kenacidvyAjena doSamApAdya sandhi dUSayanti / vighaTayantItyarthaH / zaktasya hi vijigISoH sarvathA kAryasAdhanaM pradhAnamanyatsamayarakSagAdikamazaktasyeti bhAvaH / arthaantrnyaaso'lngkaarH| puSpitAgrA vRttam / / 45 // vidhisamayaniyogAddIptisaMhArajima zithilavasumagAdhe mgnmaaptpyodhau| riputimiramudasyodIyamAnaM dinAdau ditakRtamiva lakSmIstvAM samabhyetu bhUyaH // 46 // a0-vidhisamayaniyogAt agAdhe Apatpayodhau magnaM dIptisaMhArajihma zithilavasuM riputimiram udasya dinAdau udIyamAnaM dinakRtam iva (vidhisamayaniyogAt agAdhe Apatpayodhau magnaM dIptisaMhArajihma zithilavasuM riputimiram udasya dinAdau udIyamAnaM ) tvAM lakSmIH punaH samabhyetu / za0-(sUrya-pakSa meM ) vidhisamayaniyogAt = vidhAtA aura samaya ke niyama ke anusAra / agAdhe = gahare, athAha, dustara / Apatpayodhau = vipatti rUpa samudra meM, vipattibahula pazcimI samudra meM / magnaM = DUbe hue| dIptisaMhArajihyaM = prakAza ke naSTa ho jAne se malina ( aabhaarhit)| zithilavasuM = zithila (saMkucita) ho gaI haiM phiraNe ( vasu) jisakI aise, zithila huI kiraNoM vaale| riputimiram = zatru rUpa andhakAra ko| udasya = haTAkara, dUra karake / dinAdau = dina ke Adi (prArambha ) meM, prAtaHkAlaH / udIyamAnaM = udaya ( udita ) hote hue, udaya ko prApta hote hue / dinakRtam iva = dinakara (sUrya) kI trh| ( yudhiSThira-pakSa meM ) vidhisamayaniyogAt = bhAgya aura samaya ke niyama ke anusAra / agAdhe = gama' Apatpayodhau = Apatti ke samudra meM, samudra kI bhA~ti gambhIra A' Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 kirAtArjunIyam magna = par3e hue, DUbe hue| dIptisaMhArajiz2a = pratApa (prabhAva, parAtrama) ke vinAza hone se malina (duHkhita, aprsnn)| zithilavasaM = naSTa hue dhana vAle, dhanahIna, nirdhana, zithila ( kama, vinaSTa ) ho gayA hai dhana (vasu) jisakA aise / riputimiram =andhakAra ke samAna bhISaNa zatruoM ko| udasya = naSTa karake / dinAdau = zubha samaya Ane pr| udIyamAnaM = abhyudaya ( unnati ) ko prApta karate hue / tvAM = tumako, Apa (yudhiSThira) ko / lakSmIH = rAjyalakSmI, sampatti, divs-shobhaa| punaH = phira / samabhyetu prApta hove, prApta kre| __ anu0-vidhAtA aura samaya ke anusAra atyadhika gahare vipattirUpa pazcimI samudra meM DUbe (gire) hue, prakAza ke vinaSTa ho jAne ke kAraNa zithila (saMkucita) huI phiraNoM vAle, zatrurUpa andhakAra ko haTAkara (dUra karake) prabhAtakAla meM udita hote hue sUrya kI taraha bhAgya aura samaya ke niyama ke kAraNa apAra vipatti-sAgara (vipatti ke samudra) meM par3e (DUbe) hue, pratApa (prabhAva) ke vinaSTa hone se duHkhita (aprasanna), dhanahIna (vinaSTa hue dhana vAle), andhakAra ke sadRza bhISaNa zatru-samUha ko naSTa karake zubha samaya ke A jAne para abhyudaya (unnati) ko prApta karate hue Apa (yudhiSThira) ko rAjyalakSmI punaH prApta kre| ___saM0 vyA0-prathamasargasya antime'smin zloke draupadI yudhiSThirasya samRddhyarthe maGgalaM kAmayate / sA kathayati-vidhinirmitaniyamavazAt sAyaMkAle agAdhe vipattisvarUpe pazcime samudre nimagnaM, razmisaMkocena prakAzahInaM, zatrubhUtamandhakAra dUrIkRtya anyedyaH prAtaHkAle udyantaM dinakaraM yathA divasazobhA (divasalakSmIH) punaralaMkaroti tathaiva bhAgyavaiparItyAt kAlaprabhAvAcca gambhIre vipatsamudre nimajjamAnaM, dhanahInaM, zatrun vinAzya punarAtmanaH rAjyaprAptyarthamudyogaM kurvantaM ca tvAM yudhiSThiramapi rAjyalakSmIH punaH samAzrayatu / sa0-vidhizca samayazca iti vighisamayau (dvandva), tayoH niyogaH iti vidhisamayaniyogaH, tasmAt ( SaSTI tatpu0 ) / na gAdhaH agAdhaH tasmin (naJ smaas)| Apat payodhiH iva iti ApatpayodhiH tasmin (upamita Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 prathamaH sargaH / dIpteH saMhAraH iti dIptisaMhAraH (SaSThI tatpu.), tena jijhaH iti dIptisaMhArajihmaH, tam (tRtIyA ttpu0)| zithilavasum-(sUryapakSe) zithilAH vasavaH (razmayaH) yazya-saH zithilavasuH, tam (bahu0); (yudhiSThirapakSe) zithilaM vasu (dhanaM ) yasya saH zithilavasuH, tam (bhu0)| ripuH timiram iva iti riputimiram ( upamita krmdhaary)| dinasya AdiH dinAdiH tasmin (SaSThI ttpu0)| dinaM pharotIti dinakRt tam ( upapada smaas)| vyA0-'vidhisamayaniyogAt' meM hetau pnycmii| udasya-ut + asa+ kvA-lyap / udIyamAnaM-ut + I+zAnac / samabhyetu-um + abhi+ i+loda, anyapuruSa, ekavacana / / Ti0-(1) mahAkavi bhAravi ne sarga ke prathama zloka meM maGgalavAcaka 'zrI' (zriyaH) zabda kA aura sarga ke antima zloka meM maMgalavAcaka 'lakSmI' zabda kA prayoga kiyA hai| (2) apane bhASaNa kA upasaMhAra karatI huI draupadI ne isa antima zloka meM yudhiSThira ke prati apanI zubha kAmanAyeM vyakta kI haiM (3) zleSAnuprANita pUrNopamA alaMkAra / yahA~ 'tvAm' (yudhiSThira) upameya, 'dinakRtam' (sUrya) upamAna, 'iva' upamAvAcaka aura dItisaMhAra, vasu kA zithila honA, vipatti samudra meM DUbanA, punaH udita honA ityAdi yudhiSThira aura sUrya donoM ke sAdhAraNa dharma haiM / zliSTa padoM ke prayoga ke kAraNa artha yudhiSThira aura sUrya donoM para lagatA hai / (4) sarga ke antima do yA tIna padya bhinna chanda yA chandoM meM race jAne cAhie-isa niyama ke nirvAha ke lie yahA~ mAlinI chanda hai / isakA lakSaNa yaha hai-nanamayayayuteyaM mAlinI bhogilokaiH| isase jJAta hotA hai ki isameM do nagaNa, eka magaNa aura do yagaNa hote haiN| isake cAroM caraNa sama (15-15 akSaroM ke) hote haiM / ghaNTApatha-vidhIti / 'vidhidaivam / vidhividhAne daive ca' ityamaraH / samayaH kAlastayoniyogAniyamanAddhetoH / tayoratikramatvAditi bhAvaH / agAghe dustre| ApatpayodhirivetyupamitasamAsaH / dinakRtamiveti vakSyamANAnusArAttasminnApatpayodhau magnam / sUryo'pi sAyaM sAgare majjati paredhurunmajjatItyAgamaH / dIptiH pratApaH Atapazca / tasya saMhAreNa jihmam aprasannam / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 kirAtArjunIyam zithilavasu zithiladhanamanyatra zithilarazmim | 'vasudeve'gnau razmau ca vasu toye ghane maNau' iti vaijayantI / 'zithilabalamiti pAThe tUbhayatrApi zithilazaktikamityarthaH / ripustimiramiveti riputimiram / udasya nirasya / udIyamAnam udyantam / 'IG gatau iti dhAtordaivAdikAt kartari zAnac / tvAM dinAdau dinakRtamiva lakSmIH bhUyaH samabhyetu bhajatu / 'AzISi liGlo ' iti loTU | camatkAritayA maGgalAcaraNarUpatayA ca sargAntyazlokeSu lakSmIzabdaprayogaH / yathAha bhagavAn bhASyakAra : -- 'maGgalAdIni maGgalamadhyAni maGagalAntAni ca zAstrANi prathante vIrapuruSakANyAyuSmat puruSakANi ca bhavantyadhyetArazca pravaktAro bhavanti' iti / pUrNopameyam / mAlinIvRtam / sargAntatvAdvRtabhedaH / yathAha daNDI--'sargeranati vistIrNaiH zrAvyavRtteH susandhibhiH / sarvatra bhinna'ttAntairupetaM lokaraJjanam' iti / atha kaviH kAvyavarNanIyAkhyAnapUrvakaM sargaparisamAtiM kathayati -- itItyAdi / itizabdaH parisamAsau / bhAravikRtAviti kavinAmakathanam / mahAkAvya iti mahacchabdena lakSaNasampattiH sUcitA / kirAtArjunIya iti kAvyavarNanIyayoH kthnm| prathamaH sargaH samApta iti zeSaH / evamuttaratrApi draSTavyam / kirAtArjunAvadhikRnya kRto'yaM granthaH kirAtArjunIyam / 'zizukrandayamasabhadvandvendra jananAdibhyazchaH' iti dvandvAcchpratyayaH / rAghavapANDavIyamitivat / tathA hyarjuna evAtra nAyakaH, kirAtastu tadutkarSAya pratibhaTatayA varNitaH / yathAha daNDI - ' vaMzavIryapratApAdi varNayitvA riporapi / tajjayAnnAyakotkarSakathanaM ca dhinoti naH' iti / athAyaM saGgrahaH - 'netA madhyamapANDavo bhagavato nArAyaNa tyAMzajastasyotkarSakRte tvavayatatarAM divyaH kirAtaH punaH / zRMgArAdiraso'gamatra vijayI vIraH pradhAno rasaH zailAdyAni ca varNitAni bahuzo divyAstralAbhaH phalam' iti // 46 // iti zrImahAmahopAdhyAya koLAcalamallinAthasUriviracitAyAM kirAtArjunIya kAvyavyAkhyAyAM ghaNTApathasamAkhyAyAM prathamaH sargaH samAptaH / 300 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- _