________________
१००
किरातार्जुनीयम्
( नकुल और सहदेव ) को देखकर ( देखते हुए ) आप अपने धैर्य और संयम को छोड़ने के लिए तैयार ( प्रवृत्त ) क्यों नहीं होते ?
सं० व्या०—-अत्र नकुल सहदेवयोः दयनीयामवस्थामुक्त्वा द्रौपदी युधिष्ठिरस्य कोपोद्दीपनं करोति । पुरा भवतः शासनकाले ययोः नकुल सहदेवयोः सुकोमलाया शय्यायां शयनं भवति स्म तौ अधुना वनभूमौ शयनं कुरुत: । वनभूमिरेक तयोः कृते शय्या । अनेन तयोः शरीरे कठोरतरे सञ्जाते । पुरा ययोः सुन्दरस्य केशकलापस्य यथाकालं संस्कारः भवति स्म तयोः केशाः अधुना संस्काराभावात सर्वतः व्याप्ताः । अनेन इमो नकुलसहदेवौ पर्वतीयो कुञ्जरौ ( गजौ ) इव दृश्येते । अनयोः ईदृशीं दुर्दशां दृष्ट्वापि भवान् कस्मात् कारणात् सन्तोषनियमौ न जहाति । भवान् कथं स्वस्थचित्तः प्रतीकाररहितश्च । अहो भवतः महत धैर्यमिति भावः ।
स०—-वनस्य अन्तः वनान्तः (षष्ठी तत्पु० ), वनान्तः एव शय्या वना शय्या ( कर्मधा० ), अकठिना कठिना कृता इति कठिनीकृता ( गति समास वनान्तशय्यया कठिनीकृता वनान्तशय्याकठिनीकृता ( तृ० तत्पु० ) वनान्त शय्याकठिनीकृता आकृतिः ययोः तौ वनान्तशय्याकठिनीकृताकृती ( बहु० ) । कचैः आचिती कचाचितौ ( तृ० तत्पु० ) । न गच्छतीति अगः [ पक्षे नगः ] अंगे जायेते इति अगजौ [ उपपद समास ] । धृतिः च संयमश्च इति धृति संयमौ [ द्वन्द्व ] ।
व्या० - कठिनीकृत - कठिन + च्चि + कृ + क्त । विष्वक अव्यव आचित - आ + चि+क्त । अगज-अग + जन्+ड | विलोकयन्- वि + लोक् + शतृ + प्रथमा एकवचन । बाधितुं - बाघू + तुमुन् सह ू + लट्, अन्यपुरुष एकवचन ।
।
उत्सहसे - उत् +
टि०- (१) द्रौपदी के कथन का तात्पर्य यह है - नकुल और सहदेव की दुर्दशा को देखकर भी युधिष्ठिर शान्त और प्रतीकार रहित है - यह आश्चर्य और दुःख की बात है धैर्य और संयम की भी कोई सीमा होती है । युधिष्ठिर के लिए यह नितान्त स्वाभाविक था कि भाइयों की इस दुर्दशा को