Page Text
________________
६०
किरातार्जुनीयम्
=
रहने वाला,
श० - चिराय = दीर्घ (चिर ) काल से, बहुत समय से । तस्मिन् = उस ( दुर्योधन ) के । क्षेम = ( प्रजाओं का ) कल्याण | वितन्वति (सति ) करते ( फैलाते ) रहने पर, सम्पादन करते रहने पर । अदेवमातृका - पर्जन्य ( बादल, घृष्टि ) के ऊपर आश्रित ( आधारित, अवलम्बित ) न नहरों के जल के द्वारा सींचा जाने वाला । कुरवः = कुरु देश ( जनपद ) । अकृष्टपच्या इव = जुनाई ( कर्षण ) के बिना ही पकी हुई सी । कृषीवलैः किसानों के द्वारा । सुखेन = सुखपूर्वक, आसानी से, परिश्रम के बिना । लभ्याः = प्राप्त होने वाली । सस्यसम्पदः = फसलों की सम्पत्तियों (समृद्धि ) को । दधतः = धारण करते हुए । चकासति सुशोभित हो रहा है ।
=
=
अ० - बहुत समय से उस ( दुर्योधन ) के द्वारा ( प्रजाओं का ) कल्याणा करते रहने पर वर्षा के ऊपर आश्रित न रहने वाला (नहरों के नल के द्वारा सींचा जाने वाला ) कुरुदेश मानो बिना जुताई के ही पकी हुई ( अथवा जुताई के - बिना ही पकी हुई सी ) किसानों के द्वारा आसानी से प्राप्त होने वाली फसलों की समृद्धि को धारण करता हुआ सुशोभित हो रहा है ।
व्या० - प्रजापालनतत्परः दुर्योधनः अन्नवृद्धययं राज्ये सर्वत्र कृत्रिमनदीप्रभृतीनां भूमिसेचन साधनानां निर्माणं कारयति । एतेषां साधनानां साहाय्येन कुरुदेशः वर्षाजलं विनाऽपि प्रचुरान्नसम्पन्नः वर्तते । कृषिकर्म अतीव सुखसाध्यं लाभप्रदं च विद्यते । दुर्योधनस्य राज्ये ये कृषकाः सन्ति ते प्रयासेन विनैव स्वयं जातानीव सस्यानि लभन्ते । अनेन ते समृद्धाः वर्तन्ते । अन्नप्राचुर्यात् प्रजासु सन्तोषः वर्ततॆ । प्रजानुरञ्जनात् सः दुर्योधनः सुखेन न वश्यः इत्यर्थः ।
स० – देवः (पर्जन्यः ) माता ( मातृवत् उपकारिका ) येषां ते देवमातृकाः( बहु० ) । न देवामातृकाः अदेवमातृकाः (नत्र समास ) । कृष्टे पच्यन्ते इति. कृष्टपच्याः ( उपपद समास ), न कृष्टपच्याः अकृष्टपच्याः (नत्र समास ) । सस्यानां सम्पदः सत्यसम्पदः ( तत्पु० ) अथवा सस्यानि एव सम्पदः (कर्मधा० ) ।
व्या०-चिराय - अव्यय । वितन्वति - वि + तन् + शतृ + सप्तमी एकवचन, तस्मिन् का विशेषण, भावे सप्तमी । कषीवलैः - कृषि + वलच्, वलच् प्रत्यय
| SR No. | 009565 |
| Book Title | Kiratarjuniyam |
| Original Sutra Author | Mardi Mahakavi |
| Author | Virendrakumar Sharma |
| Publisher | Jamuna Pathak Varanasi |
| Publication Year | |
| Total Pages | 126 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Literature |
| File Size | 83 MB |